Conference committees conference chairs c

Televizor.  Uşaqlar  televizorda  intellektual  oyunlara,  məktəb  proqramı  ilə  bağlı  verlişləri 

izləməklə  asudə  vaxtlarını səmərəli  keçirə  bilərlər.  Bununla  uşaq televiziya  proqramlarından  maraqlı 

informasiyalar almaqla birlikdə , dünyagörüşünü də artırmış olur. 

Ev  işlərinə  yardım  və  əl  işləri:  Valideynlər  uşaqları  müəyyən  işlərə  cəlb  etməklə  də  onların 

asudə  vaxtlarını  faydalı  keçirmələrinə  nail  ola  bilərlər.  Qız  uşaqlarına  süfrəni  hazırlamaq,  ev 

yığışdırmaq kimi sadə işləri tapşırmaq olar. Marağı olan qız uşaqlarını toxuculuq işinə də sövq etmək 

mümkündür.  Oğlan  uşaqlarını  atalarına  kömək  etməyə  istiqamətləndirmək  lazımdır.  Bu,  onların 

zəhmətkeş,  əməksevər  kimi  böyüməsinə  yardımçı  olar.  Əməksevərlik  tərbiyə  növlərinin  başlıca 

prinsipidir. Məhz bu vərdişlərin də təməli insanın uşaq yaşlarında asudə vaxtlarının düzgün qurulması 

prinsipi ilə ailədə qoyulur. 

Bütün  bu  sadalanan  məşğuliyyətlər  asudə  vaxtın  səmərəli  və  maraqlı  keçməsinə  xidmət  edir, 

məktəblini enerji ilə təmin edir, onu gələcəyə hazırlayır, tənbəllikdən və mənfi hərəkət və vərdişlərdən 

xilas  edir,  onlarda  əsl  mənəvi  xarakterin  və  hətta  onların  taleyinin  formalaşmasına  kömək  edir,  onu 

zirvələri fəth etməyə çağırır, vətənə, anaya, dosta səadət hissi oyadır 

 

 

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI VƏ TÜRKİYƏ CÜMHURİYYƏTİNDƏ 

MULTİKULTİRALİZM XALQLARIN BİRLİYİ VƏ                          

DÖVLƏTİN SİYASƏTİDİR 

 

Hilal Kılıc AKAR 

Baki Türk ilkokulu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Multikulturalizm-eyni  bir  ölkədə  yaşayan  müxtəlif  xalqların  nümayəndələrinin  mədəniyyət 

hüquqlarını tanıyan humanist dünyagörüşü və ona uyğun olan siyasətdir. “O, ayrıca götürülmüş ölkədə 

və bütövlükdə dünyada müxtəlif millətlərə və məzhəblərə məxsus insanların mədəni müxtəlifliklərinin 

qorunması,  inkişafı  və  harmonizasiyasına,  azsaylı  xalqların  dövlətlərin  milli  mədəniyyətinə 

inteqrasiyasına  yönəldilmişdir.  Humanist  və  demokratik  nəzəriyyə  yaxud  ideologiya  olaraq 

multikulturalizm,  tolerantlığın  təcəssümüdür  ki,  onsuz  humanizm,  yüksək  fərdi  və  beynəlxalq 

münasibətlər  mədəniyyəti,  insanlar  arasında  qarşılıqlı  anlaşma,  qarşılıqlı  zənginləşmə,  dostluq  və 

əməkdaşlıq mümkün deyil.” 

Azərbaycan Respublikasında bu gün həmin mədəni, linqvistik, etnik rəngarəngliyin qorunmasına 

yönəldilən və uğurla həyata keçirilən dövlət siyasəti multikulturalizm sahəsində əsrlərdən bəri toplan-

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1444

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

mış  böyük  tarixi  təcrübənin  xüsusi  qayğı  ilə  əhatə  olunmasını,  zənginləşdirilməsini,  cəmiyyətdə  bu  isti-

qamətdə qazanılmış unikal nailiyyətlərin beynəlxalq aləmdə təbliğinin gücləndirilməsini zəruri edir. 

Multikulturalizmin  həyat  tərzinə  çevrildiyi  Azərbaycanın  dünyaya  tolerantlıq  nümunəsi  olaraq 

tanınmaqdadır.  Məhz  Azərbaycanda  dağ  yəhudilərinin  məskəni  –  Qırmızı  Sloboda,  Molokan  kəndi 

İvanovka,  udin  kəndi  Nic, öz  dili, özünəməxsus  adət və  ənənələri  ilə  məşhur  olan  Xınalıq  kəndi  və 

başqa  milli  azlıqların  yaşadığı  onlarla  belə  məskənlər  mövcuddur  və  onların  hamısı  Azərbaycan 

ictimaiyyətinin  ayrılmaz  hissəsidir.Etnik  azlıqlara  yerli  əhali ilə  bərabər  mədəni hüquqlar  və  ölkənin 

mədəni irsindən istifadə hüququ verilmişdir. 

Azərbaycanda  millətlərarası,  dinlərarası  münasibətlərin  sağlam  zəmində  qurulması  və  dövlətin 

siyasi, iqtisadi və sosial həyatında müsbət nəticələrlə müşayiət olunması bu gün çox xarakterik və artıq 

dünyada  da  təsdiq  və  təqdir  olunan  bir  göstəricidir.  Belə  ki,  hər  bir  Azərbaycanlı  ölkə  ərazisində 

tarixən yaşayan adi insani birgəyaşayış normasını öz milli-mənəvi dəyərlərinin ayrılmaz hissəsi sayır, 

dövlətçilik  ənənəmizdə  multikulturalizmi  təqdir  edir.  Bu  isə  Azərbaycan  xalqının  lap  qədimlərdən 

milli eqoizmdən uzaq, bəşəri dəyərlərin daşıyıcısı olduğunun təsdiqidir. 

Ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin  siyasi  iradəsi  nəticəsində  Azərbaycan,  tarixən,  sahib  olduğu 

tolerantlıq və multikulturalizm ənənələrini hüquqi və siyasi müstəvidə yenidən bərpa etdi. Ulu öndər 

Azərbaycanın  gələcək  uğurlu  inkişafı  üçün  dəqiq  ideoloji  hədəf  seçdi  və  müdrik  siyasəti  ilə  əsrlər 

boyu  formalaşan  çox  mədəniyyətlilik  ənənəsini  inkişaf  etdirərək  onu  keyfiyyətcə  yeni  mərhələyə 

qaldırdı.  Onun  rəhbərliyi  ilə  Azərbaycan  xalqının  multikultural  ənənələrinin  qorunması  sahəsində 

həyata  keçirilən  siyasi  istiqamət  hazırda  Prezident  İlham  Əliyev  tərəfindən  uğurla  davam  etdirilir. 

Mədəni  mübadilə  və  qarşılıqlı  zənginləşmə,  xalqların  sosial-mədəni  inkişaf  təcrübəsini,  dünya 

mədəniyyətinin  tarixi  qanunauyğunluqlarını  bilmə  və  yaradıcı  şəkildə  istifadə  etmə  qloballaşma 

şəraitində  Azərbaycanın  davamlı,  rəqabət  qabiliyyətli  və  təhlükəsiz  inkişafı  üçün  mühüm  nəzəri  və 

praktik əhəmiyyət kəsb edir.  

Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  və  qoşulduğu  BMT-nin  “İnsan  haqları  ümumi 

deklarasiyası”,  Avropa  Şurasının  “Əsas  azadlıqların  və  hüquqların  qorunmasına  dair  konvensiyası”, 

BMT-nin  “İqtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquqlar  haqqında  Beynəlxalq  Paktı”,  “Avropada  təhlükəsizlik 

və  əməkdaşlıq  üzrə  İclasın  Yekun  Aktı”,  “ATƏT-in  insan  meyarları  üzrə  Konfransının  Kopenhagen 

sənədi”, Avropa Şurasının “Milli azlıqların müdafiəsi üzrə Çərçivə Konvensiyası”, Müstəqil Dövlətlər 

Birliyinin üzvləri tərəfindən qəbul edilmiş “Milli azlıqlara mənsub olan şəxslərin hüquqlarının təmin 

edilməsi üzrə konvensiya” haqqında sənədlər söylədiklərimizi bir daha sübut edir.  

Müasir  Türkiyənin  yerləşdiyi  Anadolu  yarımadası  tarix  boyu  çoxlu  sivilizasiyaların  mərkəzi 

olmuşdur.  Etnik  və  dini  azlıqların  azadlıq  hüquqları  artırılmış  və  bu  məsələdə  qanunvericilikdə 

dəyişikliklər edilmişdir.Müxtəlif dil və dialektlərin qarşısındakı bütün maneələr aradan qaldırılmışdır. 

TRT bazasında ərəb və kürd dilində iki kanal yaradılmışdır.İnanc və ibadət azadlığı artırılmış, hicab 

qadağası aradan qaldırılmışdır. 

Türkiyə  hökumətinin  sifarişi  ilə  Türkiyə  Respublikasının  etnik  və  sosial  quruluşunu  öyrənmək 

məqsədiylə  aparılan  araşdırmanın  əsasında  2006-cı  ildə  Türkiyənin  72,975  milyon  nəfər  əhalisinin 

76%-ni Anadolu türkləri , 15,7%-ni kürdlər və zazalar, 2,8%-ni digər türk xalqlarının nümayəndələri , 

0,7%-ni ərəblər , 4,7%-ni isə digər etnik qruplar təşkil edir . 

Türkiyənin  ən  böyük  etnik  qrupu  türklərdir.  Türkmən,  Azərbaycanlı,  tatar,  tərəkəmə,  qaraçay, 

yörük və digər türk soylarından gələn qruplar türkləri təşkil edir. Türkiyədə ikinci böyük etnik qrup isə 

kürdlərdir.  Türkiyənin  müxtəlif  yetlərində  çərkəzlər  də  yaşayır.  Türkiyədəki  gürcü  mənşəli  insanlar 

əsasən Ordu, Artvin, Samsun rayonları və Mərmərə bölgəsində məskunlaşıb. Onların əksəriyyəti gürcü 

dilini bilmir. Ancaq Gürcüstanın müstəqillik qazanmasından sonra bu insanlarda gürcülüyə meyl artıb. 

Adabazarı,  İzmir  və  Manisa  şəhərlərində  bosniyalılar  məskunlaşmışdır.  sayı  təxminən  2  milyondur. 

Türkiyədə  albanlar  və  pomaklar  da  yaşayır  ki,  onların  yarıdan  çoxu  türkləşib  və  ana  dilini  unudub. 

Türkiyədəki  ərəblər  əsasən  Siirt,  Mardin,  Şırnak,  Diyarbəkir,  Şanlıurfa,  Hatay,  Adana  və  İstanbulda 

məskunlaşıb.  Lazlar  əsasən  Rizə  və  Artvinin  bir  neçə  kəndində  yaşayırlar.  Türkiyədə  yaşayan  digər 

etnik  qrupların  arasında  ən  böyüyü  qaraçılardır.  Bundan  başqa,  Türkiyədə  erməni,  yəhudi,  yunan, 

həmşin və az sayda süryani var. 

Suriyada  başlayan  müharibə  suriyalıların  vətəninə  çevrilib.  Tarixin  bir  çox  ağır  dönəmlərində 

Türkiyə öz vətənindən didərgin düşən, müharibənin əlindən qaçan müxtəlif millətlərin nümayəndələri-

nə qapılarını açıb.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1445

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞLI UŞAQLARIN NİTQİNİN                      

İNKİŞAFINDA TƏRBİYƏÇİNİN ROLU 

 

Nərgiz MƏCİDLİ 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Uşağın psixi inkişafında nitq çox böyük rol oynayır. Lakin, uşaq dünyaya gələrkən nitqi özü ilə 

hazır şəkildə gətirmir. Uşağın nitqinin inkişafı əsasən üç istiqamətdə gedir: 1) uşağın söz ehtiyatının 

tədricən zənginləşməsi; 2) nitqin fonetik cəhətdən inkişaf etməsi; 3)uşaq nitqinin qrammatik cəhətdən 

təkmilləşməsi. Tərbiyə işi düzgün təşkil edildikdə, onun nitqinin inkişafı əsasən dörd mərhələni əhatə 

edir  və  hər  bir  mərhələ  müvafiq  yaş  dövrünə  uyğun  şəkildə  davam  edir.  Birinci  mərhələ  nitqin 

inkişafının hazırlıq mərhələsidir ki, bu, uşağın anadan olduğu gündən bir yaşa qədər olan dövrü əhatə 

edir. İkinci mərhələ şifahi nitqin inkişafı mərhələsidir. Bu, bir yaşdan üç yaşa qədər olan dövrü əhatə 

edir  Üçüncü  mərhələ  şifahi  nitqin  zənginləşməsi  mərhələsidir.  Bu  dövr  üç  yaşdan  yeddi  yaşa  qədər 

olan dövrü əhatə edir.

 

Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda fikrini anlatmaq,özünü ifadə etmək bacarlğı bəzən gec formalaşır, 

bəzən isə köməksiz formalaşa bilmir. Uşaqlar öz fikirlərini ardıcıl olaraq çatdirmaqda çətinlik çəkirlər. 

Uşaqlar anadan olandan etibaren olduqları ilk mekan ailədir. Müəyyən zaman sonra uşaqların ailədən 

sonrakı ilk sosial əhatələri bağçada yaranır. 

Uşaq bağçasının  ən böyük üstünlüyü orada ictimai mühitin,  uşaqların  yaşıdları  ilə  ünsiyyət 

saxlamaları üçün gözəl imkan və  şəraitin  olmasıdır

.

  Onlar  burada  yeni  biliklər  qazanır,  sosiallşır, 

onlara  maraqlı  olan  suallara  burada  cavab  tapmağa  başlayırlar.Məktəbəqədər  dövr  uşağın  çevrəsini 

araşdırıb  tanımağa  çalışdığı,  çevrəsi  ile  əlaqə  qurmağa  istəkli  olduğu,  yaşadığı  cəmiyyətin  dəyər  , 

davranış  ve  alışqanlıqlarını  qazanmağa  başladığı  bir  vacib  dövrdür.  Uşaqların  bu  dövrdə  özlərini, 

fikirlərini doğru, sərbəst ifadə edə bilmələri üçün nitqləri aydın, səlis olmalıdır. Lakin bəzi uşaqlarda 

bu hal xoşagəlməz ola bilir. Uşaqlar demək istədiklərini ifadə edə bilmir və yaxud deməyə çəkinirlər. 

Uşaqlar bağçada demək olarki daha cox tərbiyəçilərlə təmasda olurlar. Onların uşaqlar üzərindəki rolu 

olduqca  coxdur  və  əhəmiyyətlidir.  Uşaqlarin  nitqinin  gözəl  olması,  axıcı  olması  tərbiyəçidən  də 

asılıdır. Uşaqların nitqinin inkişaf etdirmək üçün tərbiyəçi məktəbəqədər müəssisədə bir çox üsullara 

baş vura bilər. Təbii ki birinci növbədə tərbiyyəçinin öz nitqi, danışma tərzi doğru olmalıdır. Burada 

diqqət  ediləcək  məqamlar  olduqca  coxdur  və  önəm  kəsb  edir.Tərbiyəçinin  nitqi  uşaqlar  üçün 

nümunəvi  nitq  olmalıdır.  Çünki  uşaqlar  hər  bir  şeyi  təqlid  edərək  öyrənməyi  sevirlər.  Əgər 

tərbiyəçinin  nitqində  hər  hansı  bir  xoşagəlməz  ifadə  istifadə  olunarsa  uşaqlar  mütləq  onu  öz 

nitqlərində  istifadə  edəcəklər.  Tərbiyəçi  nitqindəki  sözləri  diqqətlə  seçməlidir.  O,  çalışmalıdırki 

istifadə etdiyi sözlər uşaqların yaş səviyyələrinə uyğun olsun, uşaqlara qaranlıq bir şey qalmasın. Əsla 

vulgar  sözlər  istifadə  edilməməlidir.  Tərbiyəçi  həmçinin  danışarkən  jest  və  mimiklərdən  yerində, 

lazımı qədər istifadə etməlidir. Tərbiyəçinin ilk növbədə işi öz nitqini dogru istifadə etməyi bacarmaq 

,onu zənginləşdirməkdisə də,ikinci böyük vəzifəsi ona etibar edilən kiçik yaşlı uşaqların nitqini doğru 

şəkildə istiqamətləndirməkdir. 

 

Uşaqlar fikirlərini dil vasitəsi ilə ifadə edirlər və təbii olaraq bu bizim ana dilimiz olmalıdır. Dil 

insanin ifadə vasitəsidir. Bizim doğma Azərbaycan dilimiz öz zənginlyi , gözəlliyi ilə bizə bu imkanı 

yaradır.  Uşaqlarda  nitq  bir  anda  yaranmır.  O  zamanla  yaranır  və  formalaşır.  Uşaqda  nitqin  inkiçafı 

üçün  həvəs  oyatamaq  lazımdır.Uşaqlara  fərqli,maraqlı  suallar  vermək  lazidır.Uşaqları  düşünməyə 

sövq etmək, həmçinin ətraflı cavab vermələrini istəmək lazımdır. Uşaqlarda kiçik yaşlarında etibarən 

zəngin lüğət ehtiyatı formalaşdırmaq lazımdır. Tərbiyəçi bunu müxtəlif yollarda edə bilər. 

Nitqin  inkişaf  etdirilməsində  uşaqlara  oxunan  kitabların  əhəmiyyəti  olduqca  boyükdür.  Hər 

oxunan  yeni  kitabda,  nağılda,hekayədə  uşaq  yeni  sözlərlə  tanış  olur.  Bəzən  hansısa  sözün  mənasını 

başa  düşmür.  Bu  zaman  tərbiyəçi  yerindəcə  o  sözün  mənasını  uşağa  açıqlamalıdır.  Hələ  oxumağı 

bacarmayan  uşaqlar  üçün  şəkilli  kitablar  mövcuddur.  Tərbiyəçı  oradakı  şəkilləri  uşaqlara  göstərib 

uşaqlara suallar verə bilər, onların fikirlərini öyrənə bilər. 

Bəzən  uşaqda  lüğət  ehtiyatı  mövcud  olur,  lakin  onu  istifadə  etməyə  çəkinir,  utanır.  Bu  zaman 

tərbiyəçi  çalışmalıdırki  uşaqdakı  bu  problemi  aradan  qaldırsın.  O,  belə  uşaqlara  müxtəlif  onların 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1446

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

xoşuna  geləcək  sualar  verməlidir  və  sona  qədər  onları  səbirlə  dinləməlidir.  Bəzi  hallarda  uşaqlar 

çəkindikləri  üçün  cavabları  qısa,  məzmunsuz  şəkildə  olur.  Tərbiyəçi  bu  zaman  daha  geniş  cavab 

vermələri üçün onlara vaxt verməli ,onları həvəsləndirməlidirlər. 

Tərbiyəçi uşaqların nitqini hərtərəfli inkişaf etdirməlidir. Uşaqlar təbiətdə olduqları zaman onlara 

ağaclar,  fəsillər,  heyvanlar,  quşlar  haqqında  suallar  verməlidir.Onlar  danışdıqca  nitqləri 

formalaşır,daha da axıcı hala gəlir. 

Uşaqların nitqinin formalaşmasında folklor nümunələrimizin də rolu böyükdür. Bəzən uşaqların 

nitqində hansısa qüsurlar olur, bəzi hərfləri doğru tələfüz edə bilmirlər. Bu zaman tətbiyəçi məşğələlər 

zamanı uşaqlara yaniltmaclar oxuyub onlara təkrarlada bilər. Bu üsulla onlarin nitqindəki problemlər 

qismən aradan qalxmış olar. Həmçinin atalar sözləri, laylalar, bayatılar uşaqların nitqinin inkişafında 

mühüm  təsirini  göstərir.  Tərbiyəçi  uşaqların  nitqini  inkişaf  etdirməklə  yanaşı,  həmçinin  onlarda  nitq 

mədiyyətini, nitq əxlaqını da formalaşdırılmalıdır. Uşağa başa salmalıdır ki, başqası danışarkən onun 

sözünü kəsmək olmaz, başqası danışarkən susub qulaq asmaq lazımdır. 

 Bütün bunlarla yanaşı tərbiyəçinin üzərinə düşən əsas məsələlərdən biri də uşağı öz səsində və 

normal tonda danışmağa alışdırmaqdır. Uşaqlarda düzgün danışığın, ədəbi dilin formalaşmasını əldə 

etmək üçün valideynlər, tərbiyəçilər bir sıra amillərə diqqət yetirməlidirlər: 

1. Sözlərin düzgün tələffüz qaydasının öyrədilməsi; 

2. Uşağın lüğət ehtiyatının zənginləşməsinə ; 

3. Öyrədilmiş sözlərdən cümlələr, cümlələrdən isə rabitəli mətn düzəldilməsinə və s. 

Uşağın  nitqinin  inkişafı  üç  istiqamətdə  geidir:  birincisi  –  uşağın  söz  ehtiyatının  get-gedə 

zənginləşməsi,  yeni  sözlər  öyrənib  bu  sözlərdən  istifadə  etməsi;  ikincisi  –  nitqin  fonetik  cəhətdən 

inkişaf  etməsi,  yəni  uşağın  səsləri  düzgün  tələffüz  etmək  xüsusiyyətinin  inkişaf  etdirilməsi;  Bu  bir 

tərəfdən,  səsləri  düzgün  eşitmək,  digər  tərəfdən  isə  səsləri  düzgün  tələffüz  etməkdə  ifadə  olunur. 

Üçüncüsü  –  uşaq  nitqinin  təkmilləşdirilməsindən  ibarətdir. Tərbiyəçi  bütün  bunları  nəzərə  alıb,buna 

uyğun davranmalıdır. 

 

 

AUTİZM SİNDROMUNUN ƏLAMƏTLƏRİ 

 

Tünzalə VERDİYEVA 

ARTPİ 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Uşaq autizminin əlamətlərini, onun digər psixi pozuntulardan fərqini ilk dəfə L.Kanner 1943-cü 

ildə  yazdığı  “Emosional  əlaqənin  autistik  pozuntusu”  adlı  əsərində  göstərmişdir.  Bununla  da  autizm 

ayrıca  bir  xəstəlik  kimi  diqqəti  cəlb  etmiş,  araşdırılmağa  başlanılmışdır.  L.Kannerdən  bir  il  sonra, 

1944  cü  ildə  Avstriyalı  alim  terapevt  H.Asperqer  autist  psixopatiyalı  uşaqlardan  bəhs  edən  “Autist 

psixopat uşaqlar” adlı əsərini çap etdirir. H.Asperqer L.Kannerdən fərqli olaraq daha sistemli, ətraflı 

tədqiqat aparmış, autizmlə bağlı yeni ideyalar irəli sürmüşdür. 

Ötən  əsrin  80-ci  illərinə  qədər  autizm  demək  olar  ki,  yalnız  psixiatrlar  tərəfindən  öyrənilirdi. 

Burada  isə  autizmin  başlıca  əlamətləri  kimi  sosial  dezadaptasiya  və  kommunikasiyanın  pozulması, 

aşağı  inkişaf  səviyyəsi  götürülürdü.  Əlbəttə  autizmi  yalnız  klinik  göstəricilərə  əsasən  öyrənmək 

kifayət etmirdi. 80-ci illərdən başlayaraq autist uşaqların pedoqoji, psixoloji baxımdan öyrənilməsinə 

başlandı. Tədqiqatçılar (E.R.Baenskaya, L.Q.Nuriyeva, O.S.Nikolskaya, A.Françeska və b.) autizmin 

ilbəil  artmasının  müxtəlif  səbəbləri  olduğunu  göstərirlər.  Bura  elmi-texniki  tərəqqinin  inkişafı,  ətraf 

mühitin  korlanması,  cəmiyyətdə  gərginliyin  artması,  autizmin  əlamətlərinin  daha  dəqiq 

müəyyənləşdirilməsi, onun getdikcə daha çox elm sahələri tərəfindən öyrənilməsi və s.aid edilir. 

Uşaq  autizminin  kliniki  göstəricilərinə  L.Kanner  ətrafdakı  adamlarla  ünsiyyətin  zəif  olmasını, 

hərəkətdə  olan  əşyalardan  qorxmanı,  kommunikativ  ünsiyyətdən  qaçmaq,  abstrakt  anlayışları  başa 

düşməməyi,  yeni  şəraitə  düşdükdə,  yad  adamları  gördükdə  qorxu  hissi  keçirməyi  və  s.aid  edirdi. 

L.Kanner  müşahidələrinə  əsasən  autist  uşaqların  valideynlərinin  yüksək  intelektə  malik,  lakin 

emosional cəhətdən soyuq olduqlarını göstərirdi. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1447

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 

 Hələ 1943-cü ildə uşaq autizminin aşağıdakı kliniki əlamətlərini qeyd edirdi: 

-affektiv əlaqə qabiliyyətinin kifayət qədər olmaması; 

-ətraf aləmdə olanların sabit, dəyişməz qalmasına can atması; 

-müəyyən obyektlərə uyğunlaşma və onlarla çevik davranış; 

-kommunikativ ünsiyyətdən çəkinmə; 

-yüksək idraki potensial və yaxşı hafizə.  

L.  Kannerin  kliniki  müşahidələrinə  əsasən  göstərdiyi  bu  əlamətlərə  sonrakı  illərdə  xeyli 

düzəlişlər  olundu.  Tədqiqatçılar  (B.Bettelheim,  L.Binq,  E.Ritva,  M.Rutter  və  b)  L.Kannerin  autist 

uşaqların hökmən yüksək intellektual potensiala malik olmaları fikrini qəbul etmədilər. 

M.Rutter autizmin əsas əlamətlərinə aşağıdakıları daxil edirdi: 

-uşağın 30 aylığınadək özünəməxsus çətinlikləri; 

-intellektual inkişafın səviyyəsindən asılı olmayaraq sosial inkişafın dərindən pozulması; 

-uşağın intellektual inkişafından asılı olmayaraq nitq inkişafının ləngiməsi və pozulması; 

-heç  nəyin  dəyişməməsinə  cəhd  etmə,  mühitin  və  ətrafdakı  obyektlərin  dəyişməsinə  qorxu  ilə 

yanaşmaq. 

B.Bettelheym  isə  göstərirdi  ki,  autist  uşaqlar  heç  də  həmişə  ətraf  aləmin  dəyişməz  qalmasına, 

reallıqda  olanlarla  əlaqədən  qaçmağa  cəhd  etmirlər.  E.Ornitz  və  E.Ritvo  uşaq  autizminin  əsas 

əlamətləri  kimi  motor  hərəkətləri  və  qavrayışın  özünəməxsus  xüsusiyyətlərini  aid  edirdi.  E.Ornitzə 

görə autist uşaqlar yüksək dərəcədə sensor qıcıqlara və reaksiyaya malik olurlar. L.Binq isə autizmin 

əsas əlamətləri kimi baş verənlərin birmənalı şəkildə dərk olunmasını, bacarıq və vərdişlərin fəaliyyətə 

tətbiq oluna bilməməsini, simvollaşdırmanın son dərəcə məhdudluğunu göstərirdi. 

Əksər  tədqiqarçılar  autizmin  bir  əlamətinin  olmasında  vahid  mövqe  bildirirdilər.  Bu,  autist 

uşaqların  birmənalı  şəkildə  dalğın  olmasıdır.  Beləliklə,  autizmin  klinik  təsvirində  mütəxəssislərin 

mövqeyi ziddiyyətlidir. Bu ziddiyyətlərin başlıca səbəbi isə autizmin spesifik xüsusiyyətlərindən irəli 

gəlir. 

Autist uşaqlar hətta ən yaxın adamlarla, valideynlərlə adekvat ünsiyyətdən qaçırlar. Ətrafdakılara 

qarşı belə biganəlik, laqeydlik “ekstremal tənhalıq” hissi yaradırlar. Belə uşaqlar emosional əlaqədən 

çəkinir,  başqa  adamların  hisslərini  başa  düşmürlər.  Maraqlı  cəhətlərdən  biri  də  ondan  ibarətdir  ki, 

autizmin yüngül formasında olan uşaqlar özlərindən böyük və kiçik uşaqlarla ünsiyyətə girə bildikləri 

halda, yaşıdları ilə ünsiyyətə girə bilmirlər. 

 

 Autizm geniş mənada yalnız insanlarla əlaqəyə girməkdən çəkinmək deyil, həm də ümumən 

reallıqdan  ayrı  düşməkdir.  Autist  uşaqların  davranışı  bir  qayda  olaraq  ziddiyətlidir.  Onlar  gah  süst 

olur, ətrafda baş verənlərə maraq göstərmirlər. Bununla belə bəzən çox aktiv, aqressiv olur, istədikləri 

şeyə yüksək maraq göstərirlər. 

Autizmin  ilkin,  sadə  əlamətləri  belə  çağalıq  dövründən  özünü  göstərir.  Lakin  ola  bilsin  ki, 

ətrafdakılar,  hətta  valideynlər  bu  əlamətləri  görməsinlər.  Autizm  özünü  3-5  yaşlardan  başlayaraq 

təzahür etdirir. Sonrakı dövrlərdə tədricən affektiv potologiya azalır, lakin koqnitiv qüsurlar artır. 

Bir  sıra  tədqiqatçılar  (L.Kanner,  B.M.Başina  və  b.)  göstərirlər  ki,  autist  uşaqların  yaşlaşdıqdan 

sonra  yalnız  5  %-ində  sosial  adaptasiya  mümkün  olur.  Onlar  yaxşı  sosial  əlaqə  qura  bilir,  müstəqil 

fəaliyyət göstərir və s. 73 % -i başqalarının köməyi olmadan müstəqil yaşaya bilmirlər. 

M.Rutterin  tədqiqatları  göstərir  ki,  beş  yaşınadək  nitqə  malik  olmayan,  intellektual  göstəricisi 

aşağı olan uşaqların sonralar sosial adaptasiyasına ümid çox azdır. 

L.Letter  apardığı  epidemioloji  tədqiqatlara  əsaslanaraq  göstərirdi  ki,  autist  uşaqların  İQ 

göstəriciləri 70 % dən aşağıdır. L.Binqə görə əqli geriliyi olan uşaqların 20 % -də autizm əlamətləri 

olmuşdur. 

L.Binqə görə uşaq autizminin klassik əlamətləri ilə yanaşı “ periferik variantı” da vardır. Ehtimal 

edilir ki, uşaq autizminin kliniki mənzərəsi onun müxtəlif etiologiya bağlı olmasından irəli gəlir.  

Uşaq  autizminin  etioloji  əlamətləri  ilə  bağlı  mütəxəssislər  arasında  fikir  ayrılığı  mövcuddur. 

L.Kanner  uşaq  autizminin  yaranması  səbəblərini  valideynlərlə  bağlayır.  Göstərir  ki,  belə  uşaqların 

valideynləri adətən yüksək intellektə və soyuq emosional sferaya malik olurlar. Onun bu yanaşmasını 

B.Bettelheym,  L.Despert,  B.Rank  və  başqaları  da  qəbul  edir  və  digər  amillərin  də  olduğunu  qeyd 

edirlər.  Bildirirlər  ki,  valideynlər  bioloji  cəhətdən  sağlam  alsalar  da  onların  uşaqların  tərbiyəsi  və 

qarşılıqlı  münasibətlərində  problemlər  vardır.  Adətən  belə  valideynlər  uşaqlarına  qarşı  dözülməz 

dərəcədə  tələbkar  olur,  onların  müstəqilliyinə  qarşı  çıxır,  ətraf  aləmdə  baş  verənlər  haqqında