Conference committees conference chairs c

                             

AZƏRBAYCAN 

AZƏRBAYCAN 

 

Asperger sindromu psixi pozğunluq olub, bəzən onu Autizmin bir forması da hesab edirlər.Bu 

sindromlu insanlar normal və  yüksək intelektə malik  olsalar da, lakin onların sosial qabiliyyətləri və 

vərdişləri  zəif  inkişaf  etmiş  olur.  Belə  insanların  emosional  və  sosial  inkişafı  ləngidiyindən  onların 

inteqrasiyası  da  gecikmiş  olur.  Autistik  psixopatiya  halı  ilk  dəfə  ingilis  psixiatrı Lorna 

Uinq (ing. Lorna  Wing)  tərəfindən Avstriya psixiatrı  və  pediatrı  Hans  Aspergerin  (alm. Hans 

Asperger) şərəfinə Asperger sindromu adlandırılmışdır. 

Autizmli  əksər  insanlarda,  xüsusən  uşaqlarda  inkişafdan  qalmanı  asanlıqla  müşahidə  etmək 

mümkündür.  Lakin  onlar  autistlərə  bənzəsələr  də,  əqli  cəhətdən  heç  də  geri  qalmırlar.  Bəzən  onlar 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1562 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

sosial kommunukasiya defisitinə malik olsalar da, mürəkkəb bir elmi sahə üzrə daha dərrakəli olurlar. 

Məhz inkişafın bu tip geriləməsinin təhlilini ilk dəfə Hans Asperger vermişdir. 

Daun  sindromu (yaxud Trisomiya  21)  —21-ci  xromosom  cütlüyünün  trisomiyası  (üçlük) 

sonucunda  yaranan  xəstəlik.  Bu  sindrom  1866-cı  ildən  məlumdur.  İngilis  həkimi  Lanqdan  Daun 

xarakter xüsusiyyəti olan bu xəstəliyi bir qız uşağında müşahidə edib və onu "monqolizm" adlandırıb. 

Ancaq  asiyalı  alimlərin  xəstəliyin  "monqolizm"  adlandırılmasına  etirazından  sonra  bu  xəstəlik  onu 

kəşf  edən  alimin  şərəfinə  "Daun  sindromu"  adını  alıb.  Bu  uşaqlar  bir-birlərinə  oxşayır,  stereotipləri 

eyni  olur.  Yəni  onlarda  boy  qısa  olur,  əqli  inkişafdan  geri  qalır,  kəlləsi  kiçik  və  yumru  olub  üz 

nahiyyəsində  yastılaşır.  Yanaqlar  üzün  yastılaşmış  fonunda  bir  qədər  üzə  çıxır.  Gözləri  uzunsov  və 

kiçik olur, göz yarığı çəp, göz bucağında dəri büküşlü, ağzı yarıaçıq, dili böyük, qarnı köpmüş, dişləri 

seyrək,  əzələləri  və  oynaqları  zəif  inkişaf  etmiş  olur.  Yəni,  onlar  monqoloid  irqinə  mənsub  şəxslərə 

bənzəyirlər.  "Monqolizm"  adı  da  bu  səbəbdən  işlədilib.  Azərbaycanda  Daun  sindromu  ilə  doğulan 

uşaqların sayı ilə bağlı fərqli rəqəmlər verilir. Məsələn, Səhiyyə Nazirliyi Daun sindromlu insanların 

sayının 336 nəfər olduğunu açıqlayır. Onların 13 yaşadək olanları 296, 14-17 yaş arasında 21, 18-29 

yaş  qrupunda  11,  30  və  daha  yuxarı  yaş  qrupunda  8  nəfərdir.  Bu  problemlə  məşğul  olan  QHT-lər 

rəqəmlərin  700-ə  yaxınlaşdığını  bildirirlər.  Ü.Əsədova  hər  doğulan  700  uşaqdan  birinin  Daun 

sindromlu  olduğunu  qeyd  edir:  "Son  zamanlar  azalma  müşahidə  edilir.  Bu,  səhiyyənin  inkişafı  ilə 

bağlı  ola  bilər.  Çünki  hazırda  hamilə  qadınlar  müxtəlif  infeksiyalara  qarşı  yoxlanılırlar".  O  ki  qaldı 

uşaqların  cəmiyyətə  inteqrasiyasına,  bununla  bağlı  fəaliyyətə  başlanılıb:  "Hazırda  həm  əqli,  həm  də 

fiziki  cəhətdən  inkişaf  etməmiş  uşaqlar  üçün  Nizami  rayonunda  yerləşən  210  saylı  məktəb  və  113 

saylı uşaq bağçası inkluziv təhsil layihəsinə, "Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların təhsilinin təşkili 

üzrə İnkişaf Proqramı"na qoşulub. Hər iki tədris müəssisəsi xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün 

uyğunlaşdırılacaq:  "Hazırda  müəllimlərə  treninq  keçirilir.  Uşaqların  baxçaya  qəbulu  xüsusi 

yoxlamadan sonra müəyyənləşdiriləcək. Hər bir uşaq müxtəlif sahələr üzrə 4 mütəxəssis tərəfindən 8 

ixtisas üzrə yoxlanılacaq. Uşağın inkişafı, görməsi, eşitməsi, qavraması, diqqəti, yaddaşı, başadüşmə 

bacarığı,  özünü  ifadə  etməsi  öyrəniləcək.  Ümumiyyətlə,  Daun  sindromlu  uşaqların  zəif  və  güclü 

tərəfləri  var. Məsələn,  onun  eşitmə  və  görmə  zəifliyi,  nitqində  qüsuru  olur.  Bu, uşağın  zəif  tərəfidir. 

Amma belə uşaqlarda yamsılamaq, təqlid etmək bacarığı yüksəkdir. Daun sindromlu uşaqlar mətni tez 

qavrayırlar. Onlarda mexaniki yaddaş güclü olur. Uşaqların cəmiyyətə çıxarılması, müxtəlif tədbirlərə 

qatılması  çox  faydalıdır".Əvvəllər  Daun  sindromu  ilə  doğulan  uşaqların  16-18  il  ömür  sürdüyü 

bildirilirdi.  Psixoloq  deyir  ki,  hazırda  Daun  sindromulu  insanların  normal  insanlar  kimi  ömür 

sürdükləri  təsdiqlənir:  "Mən  özüm  xarici  ölkələrin  birində  40-50  yaşlı  Daun  sindromlu  insanla 

rastlaşmışam. Onlarda bu sindromla yanaşı digər xəstəliklərə yoluxma ehtimalı yüksək olur. Bir səbəb 

də valideynlərin şüuraltı olaraq övladlarının tez öləcəyini güman etmələridir. Bu uşaqlar adi insanlar 

kimi 70 il də yaşaya bilərlər. Daun sindromlu uşaqların ailə qurmasına gəldikdə isə bəziləri oğlanların 

sonsuz olduğunu söyləyirlər. Lakin son illər Daun sindromlu kişilərin övlad sahibi ola biləcəyi ehtimal 

olunur. Qızlar isə normal insanlarla ailə qurduqda dünyaya sağlam uşaq gətirə bilərlər". 

Autizm  üç  yaşından  əvvəl  başlayan  və  ömür  boyu  sürən,  ictimai  qarşlılıqlı  təsirə  və  ünsiyyətə 

zərər verən, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beyinin inkişafına maneə törədən bir 

xəstəlikdir. Bu  əlamətlər  autizmi,  Asperger  sindromu  kimi  daha  yüngül  görünən  autistik  spektrum 

pozuqluğundan  (ASP)  ayırır.  Autizm  irsi  mənşəlidir  ancaq  irsiliyi  olduqca  qarışıqdır  və  ASP-nin 

mənşəyinin çoxlu gen qarşılıqlı təsirlərindənmi yoxsa, nadir görülən mutasiyalardanmı qaynaqlandığı 

çox açıq deyil. Nadir hallarda, doğum şikəstliklərinə səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir. Digər 

görüşlərə  görə  isə,  uşaqlıqda  edilən  peyvəndlər  kimi  səbəblər  mübahisəlidir  və  peyvənd  mənşəli 

fərziyyələrin  razı  salıcı  elmi  dəlilləri  yoxdur.  Yaxın  dövr  araşdırmaları  autizmin  prevalansını  1.000 

adama  bir,  ya  da  iki  halda  olaraq  təxmin  edir,  eyni  araşdırmalardakı  təxminlərə  görə  ASP  təxminən 

1.000  adamda  altı  haldadır  və  kişilərdə  rast  gəlinmə  nisbəti  qadınlara  görə  4,3  dəfə  daha  çoxdur. 

Autizm hadisələrinin sayı 1980-ci illərdən bəri olduqca çox nisbətdə artmışdır. Bunun səbəbi qismən 

diaqnoz qoyma üsullarındakı dəyişikliklərdir; gerçək prevalansın artıb artmadığı aydın deyil. 

Autizm  beyinin  bir  çox  hissəsinə  təsir  edir,  amma  bu  təsirin  necə  inkişaf  etdiyi  məlum  deyil. 

Valideynlər  ümumiyyətlə  uşaqlarının  həyatının  ilk  iki  ilində  əlamətləri  hiss  edirlər.  Erkən  davranış, 

yaxud da qavrayış müdaxilələri uşaqların özünə baxa bilmə bacarığı ilə ictimai və ünsiyyət bacarıqlar 

qazanmasına  köməkçi  ola bilər.  Autizmin  çarəsi  yoxdur.  Autistik  uşaqların çox  azı  yetkin  olduqdan 

sonra  sərbəst  həyatda,  bunda  müvəffəq  ola  bilməkdədir.  Autizm  beyinin  bir  çox  qisiminə  təsir  edir, 

amma bu təsirin necə inkişaf etdiyi məlum deyil.  

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1563 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

TƏXƏYYÜL ƏSASINDA MONOLOJİ NİTQİN İNKİŞAFI 

 

Qumru HƏMİDOVA  

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti

  

AZƏRBAYCAN

 

 

 

Məktəbəqədər  yaş  dövründə  uşaqlarda idrak  prosesləri  və  nitqin  inkişafında  əsaslı dəyişikliklər 

baş  verir.  Məktəbəqədər  yaş  dövründə  uşaqların  qavrayışının  ixtiyari  növünün  inkişafı  üçün  şərait 

yaranır.  Burada  oyunun  rolu  böyükdür.Uşaqlar  cismin  formasını,  ölçüsünü,  tutduğu  yeri  qavramağa 

alışırlar.Bu  onlarda  məkan  qavrayışının  inkişafı  kimi  özünü  göstərir.Məktəbəqədər  yaşlı  uşaqlar  ilk 

vaxtlar  ən  çox  formanı  ayırmaqla  onları  qavramağa  cəhd  göstərirlər.Eyni  zamanda  obyektlərin 

böyüklüyünü  qavrama  bacarığı  da  özünü  göstərir.Bu  dövrdə  uşaqlarda  qavrayışın  inkişafında  rəsm. 

Quraşdırma  da  mühüm  rol  oynayır.Uşaq  nəyi  isə  çəkmək,  nəyinsə  fiqurunu  cızmaq  üçün  birinci 

növbədə onu diqqətlə müşagidə etməli, onun konturunu, rəngini müəyyənləşdirməli olur. Bütün bunlar 

uşağı müşahidə etməyə təhrik edir,ixtiyari qavrayışın inkişafına təkan verir. Məktəbəqədər dövründə 

qavrayışla  yanası  olaraq  diqqətin  təkmilləşməsi  prosesi  də  baş  verir.  Bu  yaş  dövrünün  əvvəlində 

uşaqlarda  diqqəti  zahirən  cəlbedici  cisimlər  özünə  çəkir.Məktəbəqədər  dövrün  sonunda  diqqət  öz 

inkişafının  daha  yüksək  səviy-  yəsinə  çatır.  Böyük  bağça  yaşlı  uşaqlarda  diqqətin  inkişafı  yeni 

maraqların meydana gəlməsi, dünyagörüşünün inkişafı, uşağın ailə həyatında və bağçada yeni şəraitə 

daxil olması, yeni fəaliyyəy növlərinə yiyələnməsi ilə sıx bağlı olur. Bu dövrdə qeyri-ixtiyarı diqqət 

əsas  yer  tutsa  da  ixtiyarı  diqqətin  meydana  gəlməsi  üçün  da  şərait  yaranır.Burada  qeyri-ixtiyarı 

diqqətdən ixtiyariyə keçid üçün diqqətini idarə etmək vasitələri mühüm rol oynayır. Ona görə də uşağa 

onu  əhatə  edən  cisim  və  xassələrin  xassələrini,  fərqli  xüsusiyyətlərini,  əsas  əlamətlərini  görməyi 

öyrətmək lazım gəlir. 

 İxtiyarı  diqqətin  meydana  gəlməsində  nətq  də  mühüm  rol  oynamağa  başlayır.  Psixoloji 

tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  uşaqlarda ixtiyarı  diqqətin  inkişafına  özü  haqqında  yüksək  fikirdə  olmaq 

xeyli  kömək  edir.  Təcrübə  göstərmişdir  ki,  əgər  4-5  yaşlı  uşaqlardan  daima  nə  edəcəyini  hündürdən 

deməyi tələb etdikdə, onlar ixtiyarı olaraq və daha uzun müddət öz diqqətlərini hər hansı bir obyektin 

və ya onun detallarının üzərində saxlaya bilirlər. 

 Məktəbəqədər  yaşın sonuna  doğru  uşaqda tədricən öz  diqqətini  idarə  etmək  imkanı.  Onu  az  və 

çox  dərəcədə  müstəqil  təşkil  etmək  bacarığı  özünü  göstərir.  Məktəbəqədər  yaşı  dövründə  uşaqların 

hafizəsi  də  tədricən  qeyri-ixtiyarı  yaddasax-  lamadan  ixtiyarı  yaddasaxlamaya  keçidlə 

səciyyələnir.Monoloq şifahi nitqin ən yüksək formasıdır.Uşaqda monoloji nitqi inkişaf etdirmək üçün 

nitq  situasiyasının  yaradılması  əsas  şərtlərdəndir.Monoloq  hər  hansı  hekayə  və  ya  hadisənin  nəql 

edilməsi  yolu  ilə  yaranır.  Monoloji  nitqin  inkişafı  uşaqların  müstəqil  olaraq  nəqletmə  vərdişinə 

yiyələnmə bacarığı ilə nəticələnir.  

 İndi isə təxəyyül əsasında monoloji nitqin inkişaf etdirilməsinə aid bir məşğələ nümunəsi verək. 

Məqsəd:Uşaqlara  həndəsi  fiqurların  köməyilə  şəkil  çəkməyi  öyrətmək,monoloji  nitqini  inkişaf 

etdirmək. 

Vəsait:Oyuncaq meymun,portağal,rəngli karandaşlar və albom 

Məşğələnin  gedişi.Tərbiyəçi  əvvəlcədən  uşaqların  oyun  oynadıqları  otağa  bir  qutu  qoyur.Sonra 

uşaqlar  oyun  oynamaq  üçün  otağa  gələndə  tərbiyəçi  uşaqlardan  soruşur:  -Uşaqlar  otağa  diqqətlə 

baxın.Otaqda nəsə dəyişməyib ki? 

Uşaqlar ətrafa diqqətlə baxırlar. 

Uşaqlar otaqdakı qutunu görüb tərbiyəçidən soruşurlar:  

-O nədir?Haradan gəlib görəsən? 

Tərbiyəçi uşaqlarla birlikdə qutunu nəzərədən keçirir. 

Tərbiyəçi deyir: 

 -Gəlin,görək qutuda nə var? 

Onlar qutunu açırlar.Qutuda çoxlu portağal var.Bir dənə də meymun var. 

Uşaqlar soruşur: 

 -Bəs bu nədir?Bu haradan düşüb bura? 

Uşaqların hər biri öz təxəyyülənə görə cavab verir. 

Uşaqlardan biri belə deyir: 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1564 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 -Çox  uzaqlarda,tropik  meşələrin  birində  portağalı  yığıb  yeşiklərə  yükləyirdilər.Bu  zaman 

meymun  portağalları  görür  və  onlardan  yemək  istəyir.O  portağallardan  yeyə-yeyə  qutuda  yuxuya 

gedir. İnsanlar bu portağalları satmaq məqsədilə gəmilərə yükləyirlər.Meymun olan qutu da bizə gəlib. 

Başqa bir uşaq da öz təxəyyülünə uyğun meymunun bura düşməsi haqqında hekayə qurur.Uşaq 

deyir: 

-Meymun  balaları  bir-biri  ilə  oynayırlar.Anaları  onlara  tapşırır  ki,dəcəllik  etməsinlər.Onlardan 

biri ağaca tullanır,biri qaçır.Bunların içərisində isə ən dəcəli var.Bu meymun çox dəcəl və şıltaqdır.O 

ağacın dibində bir qutu tapır.Ona maraqlı gəlir.Qutu ilə oynayanda qutunun içinə düşüb qalır.Portağal 

yığmağa  gələn  adamlar  qutunu  görürlər.Lakin  onların  xəbəri  yoxdur  ki,meymun  balası 

ordadır.Portağalı  bilmədən  onun  üstünə  yığırlar.Beləliklə  bizə  yeni  il  hədiyyəsi  olaraq  bu  qutu 

gəlir.Meymun balası olan qutu da bizə düşüb. 

Tərbiyəçi deyir: 

 -Siz indi bildiniz meymun qutuya necə düşüb?Biz bu gün onun şəklini çəkəcəyik.Biz meymunu 

çəkmək üçün həndəsi fiqurlardan istifadə edəcəyik. 

Tərbiyəçi həndəsi fiqurlar haqqında uşaqlara məlumat verir(oval və dairədən). 

-Biz bədənin hansı hissələrini çəkmək üçün dairədən istifadə edəcəyik? 

Uşaqlar deyir:  

-Baş və qulaqları. 

-Bəs ovalın köməyilə hansı bədən üzvünü çəkəcəyik? -bədəni və ayaqları. 

Tərbiyəçi uşaqlara çəkdikləri şəkili rəngləmələrinə kömək edir.Tərbiyəçi uşaqlara “afərin” deyib 

onların işlərini qiymətləndirir. 

Tədqiqat  obyektimizin  məqsədi  məktəbəqədər  yaşlı  uşaqlarda  emosional  sahənin  tədqiqi idi.  İlk 

öncə  biz  məktəbəqədər  yaşlı  uşaqların  əsas  səciyyəvi  xüsusiyyətlərini  araşdırdıq.  Bundan  başqa 

onlarda  emosional  sahənin  yaranma  ardıcıllığını  izlədik.  Bildiyimiz  kimi  uşaqlarda  bir  çox  sahələrin 

xüsusən  də  emosional sahənin  inkişaf etdirilməsi  biləvasitə  ailə  və  uşağın  əhatəsində  olan  insanların 

üzərinə düşür.  

 

 

İNTUİSİYANIN QƏRAR QƏBULUNDA ROLUNUN                         

PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Fatimə BAYRAMOVA  

Bakı Dövlət Universitetinin  

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Müasir həyat həddindən artıq dinamik və dəyişkəndir. Siyasətdə, iqtisadiyyatda, gündəlik həyatı-

mızda  baş  verən  hadisələr  çevik  şəkildə  təzahür  etdiyi  üçün,  bu  proseslər  bizim  düşünməmiz  üçün 

zaman buraxmır. Zamanın azlığı problemləri “indi və burda” prinsipi ilə həll etməyimizə sövq edərək, 

məhdud  zaman  çərçivəsində  qərar  qəbulu  tələb  edir.  Son  50  ildə  qnoseologiya,  psixologiya, 

iqtisadiyyat,  riyazi  –  statistika,  süni  intellekt  və  dərketmə  prosesləri  sahəsində  qərar  qəbulu  və 

problemin  həllinə  dair  böyük  müvəffəqiyyətlər  əldə  edilmişdir.  Çoxlu  sayda  aparılan  tədqiqatlar 

nəticəsində  qərar  qəbulu  prosesində  böyük  əhəmiyyətə  malik  olan  bir  çox  psixoloji  amillər  tədqiq 

olunmuş, lakin onlardan daha effektivi intuisiyanın olduğu müəyyənləşmişdir. İntuisiya instinktə yaxın 

olsa da, onlar arasında müəyyən fərq mövcuddur. İnstinkt – mürəkkəb hərəkətləri reallaşdırmaq üçün 

məqsədə  yönəlmiş  impulsdur,  intuisiya  isə  çətin  situasiyaları  anlamağa  yönəlmiş  şüuraltı  və  ya 

şüurüstü  nəticələrin  qavranılmasını  özündə  ehtiva  edir.  Bunu  nəzərə  alaraq  qərar  qəbulu  prosesində 

daha optimal variant kimi intuisiyanın daha böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulamaq lazımdır.  

Son  zamanlar,  qərb  menecmentində  (iri  korporasiyalarda)  qərar  qəbulu  prosesində  əsas  diqqəti 

intuisiyanın istifadəsinə yönəldirlər. İntuisiyanın müasir tədqiqatçılarından biri olan O.V.Stepanovun 

mövqeyi  diqqəti cəlb  edir:  “İntuisiya  qeyri  –  müəyyən  şəraitdə  meydana  gələn,  daxili  hissetmə  kimi 

subyektiv  qavranılan  bilikdir.  İntuisiyanın  yaranma  prosesi  dərk  edilmir, onun  doğruluğunun  sübutu 

və  yaranma  səbəblərinin  qaydası  yoxdur”.  Digər  tədqiqatçı  V.F.Asmus  intuisiyanı  vasitəsiz  bilik 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1565 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

adlandıraraq qeyd etmişdir ki, intuisiya faktlara istinad etmədən əşyaların obyektiv əlaqəsinə, həqiqətə 

nəzərdir.  İnsan  psixikasında  intuisiyanın  dərki  insanın  nadir  qabiliyyətləti  kimi  xarakterizə  edilir. 

Psixologiyanın əsas yaradıcılarından olan K. Yunq intuisiyanın təzahür xüsusiyyətlərini fərqli şəkildə 

əsaslandırmışdır. Psixoloq qeyd etmişdir ki, insanın instuisiyanı necə istifadə etməsinə diqqət yetirmək 

lazımdır:  daxili  dərketməyə  müraciət  edir  yoxsa  xarici  hərəkət  və  icraya  əsaslanır.  Bununla  da 

insanları ekstrovert və introvert intuitiv insan tipi kimi fərqləndirmək mümkündür. 

 İntuisiya – qərar qəbulu prosesində həlledici vasitədir. İntuisiyanın elmdə heç bir məntiqi izahı, 

metodu  və  metodologiyası  olmamasına  baxmayaraq,  elmi  kəşflərdə  rolu  çox  böyükdür.  Alim  və 

mütəxəssislər  məntiqə  əsaslanaraq  elmi  kəşf  edə  bilməzlər.  Axı,  istinad  olunan  məntiqin  özünün  də 

müəyyən çərçivələri və hüdudları vardır. Bir qrup alimin fikrincə, stressli anlarda insan öyrəndiyi hər 

şeyi unudur, özündə olmayan məlumatlar əsasında çıxış edərək qərarlar qəbul edir. Bu an intuisiyamız 

qətiyyətli  addım  atmağımıza  yardım  edir.  Digər  qrup  alimlər,  rəhbər  və  liderlərdə  intuisiyanın  vacib 

keyfiyyətlərdən  biri  olduğunu  qeyd  edərək,  onu  mükəmməl  təhsildən,  ensiklopedik  bilikdən  üstün 

tuturlar. Qərar qəbulunun mümkün variantlarının dərin analizi üçün hər zaman vaxtımız və vəsaitimiz 

olmaz. Və etiraf etməliyik ki, qeyri – müəyyən və çoxfaktorlu şəraitdə ənənəvi metodlar faydasızdır. 

Alətlər, sınaq və səhvlər metodu və s. kimi metodlar artıq keçmişdə qalıb, buna nə zaman var, nə də 

lazımi  vəsait.  Düzgün  qərar  ani  şəkildə  insanı  tamamilə  yüksək  bir  səviyyəyə  qaldırdığı  kimi,  eyni 

zamanda  səhv  addım  da  ideyanı,  onun  müəlliflərini  və  icraçılarını  məhv  edə  bilər.  Bu  səbəbdən  də 

qərar qəbulu prosesi özlüyündə çox mürəkkəb bir prosesdir.  

Cəmiyyət  intuisiyanı  insanın  yüksək  keyfiyyəti  kimi  qiymətləndirir,  lakin  bu  keyfiyyətin 

özünəməxsus  iş  mexanizmi,  insanda  həmin  keyfiyyətin  ölçülməsi  metodu  və  s. kimi  bir informasiya 

olmadığından, intuisiyaya bir qədər ehtiyatla yanaşırlar. Faktiki olaraq hər birimiz öz həyatımızın top 

–  meneceriyik  və  hər  birimiz  daim  qərar  qəbul  edir,  nəyi,  necə  etmək,  növbəti  addımı  hansı  tərəfə 

atmaq  və  s.  kimi  qərarlar  həyata  keçiririk.  İntuisiyanın  insanda  hansı  səviyyədə  olması  barəsində 

müəyyən  testlər  aparmaqla  öyrənmək  mümkündür.  Bəs,  intuisiya  potensialını  necə  öyrənmək  olar? 

İntuisiya  müəyyən  sahələrdə  müxtəlif  cür  özünü  biruzə  verə  bilər.  Bir  insanda  intuisiya  maliyyə, 

digərində  iqtisadiyyat  sahəsində,  başqasında  səhiyyə  sahəsində  özünü  biruzə  verir.  İntuisiya 

istiqamətlənmiş  və  “peşəkarlaşmış”  kimi  xüsusiyyətlərə  məxsusdur.  İntuisiyanın  bir  təbiəti  var,  o  da 

mənəvilikdir. Geriyə yalnız mənəvi dünyanı dərk etmək üçün intuisiyamıza güvənərək ondan düzgün 

istifadə etmək qalır.  

Hissilərimizə güvənməyimizin səbəbləri aşağıdakılardır: 

1. İntuisiya əvvəlki təcrübəyə və yığılmış biliyə əsaslanır. 

 Nə qədər ki, qərar qəbul etdiyiniz sahədə təcrübəniz çoxdur, bir o qədər intuisiyanız sizə dəqiq 

qərar verməyinizdə yardım edəcəkdir. Ətrafdakılarla məsləhətləşmək də sizə xeyir gətirər, lakin onlar 

hər zaman sizin üçün doğru olanı bilmirlər. Bütün məsləhətləri qəbul edin, lakin sonda öz hisslərinizə 

etibar  edin.  Həyatda  çətinliklə  rastlaşan  insanların  əksəriyyəti  həlli  çıxılmaz  olan  qərarları 

müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirlər.  

 2. İntuisiya beyinimiz ilə ayrılmaz əlaqəlidir və özündə baş verən hadisələri və sizin həyəcanınızı 

əks etdirir. Məhz bu səbəbdən də, digərlərinin məsləhətindən daha çox öz intuisiyanıza güvənməlisiz. 

İntuisiya sizin bədəninizlə, ağlınızla və ruhunuzla əlaqəlidir. Əgər doğru qərar qəbul etməli olsanız siz 

narahatçılıq  və  həyəcan  hiss  edəcəksiniz,  əgər  seçim  yalnışdırsa,  o  zaman  sizi  gücsüzlük,  təşviş  və 

qorxu bürüyəcəkdir.  

 3.  İntuisiya  bədənin  bütün  sinir  hüceyrələri  ilə  bağlıdır.  Vacib  qərar  qəbulu  zamanı  “daxildə 

kəpənəklərin  uçması”  hissi  milyonlarla  sinir  hüceyrələrinin  fəaliyyətinin  nəticəsidir.  Şüuraltı  beyin 

onlara siqnal ötürür və nəticədə siz əsmə və həyəcan keçirirsiniz.  

İntuisiya  subyektiv  və  obyektiv  formalarda  təzahür  edə  bilər:  birinci  subyektiv  köklərə  malik, 

şüursuz  psixi  məlumatların  qavranılması, ikinci isə  obyektdən  alınan subliminal  qavrayışa  əsaslanır. 

Həmçinin  intuisiyanın  hissetmə  səviyyəsindən  asılı  olaraq  konkret  və  abstrakt  formaları  da  vardır. 

Konkret  intuisiya  reaktiv  prosesdir,  çünki  o,  faktiki  verilənlərdən  vasitəsiz  şəkildə  yaranır.  Abstrakt 

intuisiya isə abstrakt hisslərlər əlaqədar olaraq iradə və ya məqsədə yönəlmiş olur.  

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1566 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

PSİXİ VƏ DAVRANIŞ POZUNTULARI                                                      

XXI ƏSRİN BƏŞƏRİ PROBLEMİ KİMİ 

 

İ.A. HÜSEYNOVA 

Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutu 

psy [e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İnsan və onun psixikasında baş verən dəyişikliklər XXI əsrin bəşəri problemidir desək yanılma-

rıq.  Çünki  müşahidə  qabiliyyətini  bir  qədər  gücləndirərək  bütün  dünyada  baş  verənlərə  diqqətimizi 

yönəltsək,  bu  fikrin  yanlış  olmadığını  daha  dərin  dərk  etmiş  olarıq.  Dünyada  baş  verən  hadisələr: 

müharibələr,  törədilən  ağır  terror  hadisələri,  deviant  davranışın  geniş  miqyasda  yayılaraq  “yeni” 

formalarının inkişafı bu fikrin doğru olduğunu sübut edən faktorlardır. Yeni texnologiyanın sahələri 

çox güclü formada durmadan inkişaf etdikcə insan amili və onun psixikasında baş verən dəyişikliklər 

diqqətdən kənarda qalır. Bu səbəbdən də müasir dövrdə elm, təhsil, mədəniyyət, iqtisadiyyat, texnolo-

giya  və  digər  sahələrdə  baş  verən  dəyişmələr,  mənəvi  əxlaqi  dəyərlərinin  enməsi  insan  amilinə  yeni 

yanaşmalar tələb edir.  

Qeyd  olunduğu  kimi  insanların  psixikasına  mənfi  təsir  edərək,  onları  psixi  pozuntulara  həssas 

edən bioloji, sosial və psixoloji səbəblər vardır. Müşahidələr və aparılan sorğular nəticəsində məlum 

olur  ki,  insanların  psixi  sağlamlığı  daha  çox  sosial,  psixoloji  və  bioloji  amillərdən  asılıdır.  Hər  bir 

şəxsin  irsindən,  filogenezdə  inkişafından,  xarakter  aksentuasiyasından,  psixi  xüsusiyyətlərindən  asılı 

olaraq, hər hansı bir qüsurların mövcudluğu danılmazdır. Bu qüsurlar şəxsin ünsiyyət və fəaliyyətində 

özünü aşkar biruzə verməyə də bilər. Yəni şəxs cəmiyyət üçün çox da təhlükəli olmaya bilər. Lakin 

mövcud  problemlər  davamlı  sosial,  iqtisadi  təzyiq,  yoxsulluq,  o  cümlədən  əsas  təlim,  təhsil,  tərbiyə 

səviyyəsinin  çox  aşağı  olması  psixikadakı  mövcud  qüsurların  inkişafını  aktivləşdirir.  Bundan  başqa 

sürətli sosial dəyişikliklər, insanlarda empatiya qıtlığı, fərdiyyəçilik, işdə stress vəziyyəti, qeyri sağlam 

həyat tərzi, sosial təcrid, gender ayrıseçkiliyi, zorakılıq təhlükəsi, insan hüquqlarının pozulması, fziki 

xəstəliklər,  təbii  fəlakətlər  və  digər  amillər  psixi  sağlamlığın  pozulmasını  yaradan  faktorlardır. 

Dünyada  baş  verən  müharibələr,  təbii  fəlakətlər,  kəskin  xarakterli  terror  hadisələridə  insanların 

psxikasında  mənfi  təsirlər  yaradır.  Bütün  bunlar  psixikadan  yan  keçmir.  İnsanın  sosial  mühitində 

qarşılaşdığı ağır hadisələr onun psixikasına ciddi təsir edərək xroniki stress halı yaradır ki, bu da bir 

sıra  problemlərin  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  problemlərdən  psixosomatik  xəstəlikləri,  kəskin 

xarakterli ağır cərrahi əməliyyatları, vaxtından tez ölüm hallarını və bir sıra müxtəlif xarakterli psixi 

və davranış pozuntularını göstərmək olar. 

Psixosomatik xəstəliklərin , psixi və davranış pozuntularının yaranmasında mənfi emosiyalar əsas 

rol  oynayan  amillərdən  biridir.  Mənfi  emosiyalar  psixikaya  birbaşa  təsir  edərək  emosional  sferada 

pozuntuların yaranmasına səbəb olur. Emosional sferanın pozulması şəxsin psixosomatik xəstəliklərə 

məruz  qalmasından  başlayaraq  müxtəlif  xarakterli  psixi  və  davranış  pozuntularını  yaradır  ki,  bu  da 

həyat  ahənginin  pozulmasına,  ümumbəşəri  problemlərinin  yaranmasına  səbəb  olur.  Psixi  pozuntular 

normal davranışın pozulması ilə özünü biruzə verir. Psixi pozuntular zamanı şəxsi dəyərlər parçalanır, 

real  varlıqla  şəxsiyyət  arasındakı  normal  münasibətlər  pozulur.  Şəxs  özünə  şüuri  formada  nəzarəti 

itirərək,  şüursuz  halda  normadan  kənar  davranışlara yol  verir.  Şüursuzluqla  bağlı  klassik  psixoloqlar 

tərəfindən  kəşf  edilən  psixoloji  cərəyanlarda  insanda  mövcud  olan  instinktiv  və  ali  hisslər  barədə 

yetərincə  fikirlər  söylənmişdir.Antik  dövrdən  başlayaraq  bu  günə  qədər  insan  amili  üzərində  kəşf 

olunmuş fəlsəfi və psixoloji cərəyanlar üzərində araşdırmalar apararkən belə qənaətə gəlmək olur ki, 

insanlarda təcəvüzkar, dağıdıcı,məhv edici, həzz kimi instinktiv meyllər və humanist, qurucu, yaradıcı, 

empatiya  kimi  ali  hisslər  mövcuddur.  Beləki,  Karl  Yunq  şüursuzluq  mövzusunu  araşdırarkən, 

arxlotipləri  geniş  formada  tədqiq  edərək,  onların  şəxsiyyətin  inkişafında  ayrı-ayrılıqda  hansı  rolu 

oynadığını  göstərmışdir.Yunqa  görə  arxeotiplərdən  biri  olan,  kollektiv  şüursuzluq  insan  keçmişinin 

gizli  yaddaş  izləridir:  irqi,  milli,  tarixi  və  eləcə  də  insanlıqdan  qabaq  olan  heyvani  güzəran 

keçirməsidir.İnsan  keçmişinin  gizli  yaddaş  işləri  arasında,  onun  heyvani  güzəran  keçirməsinin 

izlərinin yaddaşlarda dərin iz buraxması,bu hisslərin neçə minilliklərdə unudulmayaraq, dəyişməyərək, 

müəyyən fərqlərlə nəsildən-nəsilə ötürülməsi aşkar formada özünü biruzə verir.