Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1153

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

söz birləşmələri müəllifə həm hadisələrin tam təsvirini verməyə, həm də düzgün təəssürat oyatmasına 

yardım etmişdir.  

“Bayatı  oxşaması”  povestində  bir  qaçağın  ailəsinin  başına  gətirilən  amansız  faciədən,  qaçağın 

bacısının  ailənin  namus  və  şərəfini  qorumaq  xatirinə  cəsarətlə  canını  fəda  etməsindən,  əslində  isə, 

mərdliklə  namərdliyin  çarpışmasından  bəhs  olunur.Bu  əsərin  şifahi  xalq  ədəbiyyatından  qidalanmış 

ecazkar dili isə başlı-başına yazılı ədəbiyyatımızda yeni bir hadisədir. 

“Beton evdən yazılar”da Sara Oğuz Nəzirova şəxsiyyətə pərəstiş dövründə ziyalı və sənətkarların 

necə manqurtlaşdırılıb köləyə çevrilməsini təsvir, istedadların bu təsirlərdən koralıb dəyərsizləşdiyini 

özünü danışıq və davranışları ilə ifşa edən obrazların yardımıyla açıb göstərir. 

“Kəpənək  ömrü”  də  bu  səpkidə  yazılmış  əsərdir.  Ali  təhsilli  olub  ziyalı  təbəqədən  sayılan 

xanımlar  iqtisadi  balansı  pozulmuş  mühitin  köntöy  və  cahil  pullulara  cüzi  qazanc  üçün  işləmək 

məcburiyyətində  qalmasından  bəhs  edir.  Yenə  iki  əsər  arasında  ortaq  problem  görürük:  Zəmanənin 

ictimai-siyasi vəziyyətinin ziyalı təbəqəyə təsiri... 

“Çərxi  fələk”  povestində  ilahi  ədalət  anlayışı  əyani  olaraq  görünür.  Xədicənin  qəlbini  qırıb, 

həyatını  məhv  edən  Ələkbər  sonda  tanımadığı  halda  saatlarla  onun  meyitinin  keşiyini  çəkərək 

gecikmiş  də  olsa  ona  qarşı  vəzifəsinin  qismən  ödəmiş  olur.  Tanıdıqdan  sonra  isə  ölümündə  təqsiri 

olmasa  da  onu  çoxdan  “öldürdüyünü”  dərk  edib,  özünü  Xədicənin  qatili  kimi  tanıdıb  polisə  təslim 

olur.  Sara  Oğuz  Nəzirovanın  hekayə  və  povestlərinin  mövzusu  müxtəlifdir.  Lakin  hamısında  milli 

mentalitetin  qoxusu,  istisi  duyulur.  Bunların  bəziləri  önəmli  dəyərlər  olsa  da  əksəriyyəti  geridə, 

cahillikdə qalmış və artıq yenilənməsi lazım olan fikirlərin tənqidinə yönəldilmiş hekayələrdir.  

 Tezisdə  Sara  Oğuzun  hekayə  və  povestlərinə  qısa  da  olsa  nəzər  saldıq.  Bu  bənzərsiz  əsərlərin 

arxasında  gizlənmiş  müəllif  obrazını  gördük.  Azərbaycan  dilinin  tarıma  çəkilmiş  ədəbi  dil 

arxitekturası və natural üslub əsasında təsvir edilən hadisələr böyük bədii-estetik dəyərlər ifadə edir. 

Müəllif obrazı sözlə rəsm çəkir. Sara Oğuz rəssam olmaqla yanaşı, böyük söz rəssamıdır. Sara xanım 

hekayə və povestlərində acı tale yaşayan qadınların portretini çəkir. Bu portretlər dolğun bədii-estetik 

dəyərlərə malik sənət səviyyəsinə yüksəlir. Taleyin ağır sınaqları təsvir və təhkiyənin ədəbi portretinə 

çevrilir. Bütün dövrlər üçün ölməz sənət əsərləri sərgiləyir. 

 

 

SMOMPK MƏCMUƏSİNDƏ ÇAP EDİLMİŞ                                              

“MÜRGİ-GÜLİ-XƏNDAN QUŞU HAQQINDA” NAĞILI 

 

Məryəm BURTİYEVA 

Bakı Dövlət Universiteti (magistr) 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX  əsrin  30-cu  illərindən  başlayaraq  folklorumuzun  bir  sıra  nümunələri  toplanıb  tərcümə 

edilərək  ayrı-ayrı  rus  mətbuatında  dərc  olunmuşdur.  Lakin  Azərbaycan  folklorunun  elmi  əsaslar  və 

prinsiplər üzrə toplanıb, tərcümə edilib, nəşri işinə XIX əsrin 80-ci illərindən SMOMPK məcmuəsinin 

təşəbbüsü  ilə  başlanmışdır.  Bu  məcmuə  1881-ci  ildə  Qafqaz  Tədris  İdarəsi  tərəfindən  Tiflisdə  rus 

dilində çap olunmuş, 44 cildi burada, son iki cildi isə Mahaçqalada işıq üzü gördükdən sonra 1929-cu 

ildə buraxılışı dayandırılmışdır. 

SMOMPK  ölkəşünaslıq  xarakteri  daşıyırdı,  burada  Qafqazda  yaşayan  xalqların,  o  cümlədən 

Azərbaycan xalqının folklor nümunələri, xüsusən nağılları toplanır və rus dilində çap olunurdu. Ancaq 

bu nümunələr tatar folkloru başlığı altında nəşr edilirdi. 

SMOMPK  məcmuəsi  həmin  dövrdə  Azərbaycan  xalqının  folklorunun  yazıya  alınıb 

toplanılmasında  müstəsna  rol  oynasada,  tərcümə  zamanı  milli  koloritə  diqqət  yetirilmir,  bəzən  isə 

adından  və  ya  məzmunundan  xalqımıza  məxsus  olduğunu  gördüyümüz  nümunələr  erməni  folklor 

nümunələri kimi çap edilirdi. 

Məcmuənin  XIX  buraxılışında  (1894)  işıq  üzü  görmüş,  A.Ağababayevin  topladığı  və  rus  dilinə 

tərcümə  etdiyi  “О  птице  Мурги-Гюли-Хандан”  nağılınınməzmunu  ilə  tanış  olduqda  görürük  ki, 

tərcümə zamanı burada ənənəvi nağıl süjetlərimizə aid olmayan bəzi hadisələr, sehirli ünsürlər, məkan 

daxil edilmişdir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1154

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Nağıl  qəhrəmanı  Məlikməmməd  şah  oğludur,  xəstə  atasının  yeganə  əlacı  olan  Mürgi-Güli-

Xəndan  quşunu  tapmağa  çalışır  və  bu  zaman  başına  bir  sıra  hadisələr  gəlir.  Mürgi-Güli-Xəndan 

oxuduqca  ağzından  may  qızılgülləri  tökülən,  valehedici  səsi  və  ətri  ilə  hamını  bihuş  edən  bir 

quşdur.(Quşun  adı  fars  dilində  verilmişdir,  mürg  -  quş,  xəndan  -  ağız  deməkdir).  “Bəxtiyarla  Pəri 

xanım  nağılı”ndapəri  qızların  anası  Güli  qah-qah  xanım  dagüləndə  ağzından  güllər  tökülən  bir 

obrazdır. Hər iki obrazın bu cəhətdən müəyyən bir yaxınlıq təşkil etdiyini deyə bilərik. 

Atasının bütün təkidlərinə baxmayaraq, dərvişin dediyi möcüzəli quşu saraya gətirmək üçün yola 

düşən  Məlikməmməd  uzun  yol  getdikdən  sonra  aclıqdan  və  susuzluqdan  dərin  bahadırlıq  yuxusuna 

gedir.Məcmuənin  eyni  buraxılışında  nəşr  olunmuş  digər  bir  nağılda  da  (“Müdrik  şah”  nağılı) 

qəhrəman dərin bahadırlıq yuxusuna getdiyi göstərilir.Nağıl və dastanlarımıza xas olan yuxuyagetmə 

motivi bu nağıllarda da işlənmişdir. 

Yuxudan  oyandıqda  qəhrəman  nəfəsi  ilə  dağı,  meşəni  sarsıdan  qorxulu,  qanadlı  divlə 

qarşılaşır.Nağıllarımızda  div  surəti  geniş  yayılmışdır  və  əsasən  şər  qüvvələrin  təmsilçisi  kimi 

göstərilir.  Bu  nağılda  dadiv  ilk  baxışdan  qorxulu,  bədheybət  kimi  görünsə  dəqəhrəmanın  gücü 

qarşısında təslim olur və ona uzaq yolları qət etməkdə köməklik göstərir. Div Məlikməmmədin xahişi 

ilə  onu  uzaq  bir  şəhərə  gətirir.  Həm  də  öz  tükündən  verir  ki,  lazım  olanda  odda  yandırsın  və  divi 

hüzuruna  çağırsın.  Məlikməmməd  şəhər  əhalisinin  başqa  bir  adada  əkinçiliklə  məşğul  olduğunu, 

məhsullarını  gətirmək  istəyən  zaman  isə  dənizdən  çıxan  polad  əlin  onların  gəmilərini  suların 

dərinliklərinə  qərq  etdiyini  öyrənir.  O,  şahla  görüşür,  ona  kömək  edəcəyini  söyləyir,  qarşılığında isə 

şahın möcüzəli quşun yerini öyrənməsini istəyir. Məlikməmməd dənizdə polad əli sındırır və dənizdən 

çıxan  quş  cildinə  girmiş  pəri  qızı  polad  əlin  divə  aid  olduğunu,  canının  bu  əldə  yerləşdiyini, 

Məlikməmmədin  onu  sındırmasıyla  divi  öldürdüyünü  söyləyir.  Nağıllarımızda  divin  canı  əsasən, 

şüşədəki quşda yerləşir. Ancaq bu nağılda divin canı onun polad əlindədir. Həm də onun məkanı hər 

hansı dərin quyu və ya mağara deyil, dənizin dibidir. 

Məlikməmmədi  qanadlı  div  başqa  bir  uzaq  şəhərə  gətirir.  O,  bu  şəhərdə  də  hamının  yas  içində 

olduğunu görür və öyrənir ki, şahın qızını Kaftar-Kursey oğurlayıb mağarada gizlətmişdir. Ölkənin ən 

güclü  pəhləvanları  belə  ona  qalib  gələ  bilmir.  Məlikməmməd  mağaraya  yollanır.  Kaftar-Kursey 

mağarada yaşayan, ağzından və burnundan od püskürən, burnu dizlərinə qədər uzanan, saçları qalın və 

sıx  meşəyə  bənzəyən  bir  varlıqdır.  Gördüyümüz  kimi,  bu  sehirli  ünsürə  də  nağıllarımızda  rast 

gəlmirik. Məlikməmməd mağaraya gəlir, şah qızını və onunla birlikdə saxlanan pəri qızını xilas edir. 

Bu pəri qızı da Fərəhbani bağının sahibinin qızı idi və qəhrəmanın dənizdəki divin əlindən xilas etdiyi 

bacısı  kimi  xatirə  üçün  qızıl  üzüyünüMəlikməmmədə  bağışlayır.  Bundan  sonra  nağıl  qəhrəmanı 

qanadlı divin  köməkliyi  ilə  Fərəhbani  bağının  yaxınlığındakı  dağa  gəlib  çıxır.  Div  Məlikməmmədin 

tək getməli olduğunu, bu dağın divlərin və pərilərin torpaqları arasında sərhəd rolu oynadığını, hər iki 

tərəf arasında içilən anda görə onun bağa yaxınlaşmasının qadağan olduğunu söyləyir. Məlikməmməd 

bağda pəri qızların özlərini xilas edən qəhrəman haqqında dediklərini eşidəndə bu qızların onun xilas 

etdiyi quş cildindəki pəri qızları olduğunu bilir və gizləndiyi yerdən çıxır. Pəri qızları onu verdikləri 

qızıl  üzüklərə  əsasən  tanıyırlar.  Sehirli  nağıllarımızda  pəri  qızları  ən  çox  müsbət  obrazda  verilirlər. 

Onlar  qəhrəmanın  dar  günündə  ona  köməklik  edir  və  ya  doğru  yolu  göstərirlər.  Nağıllarımızda  sirli, 

bir  o  qədər  də  valehedici  pəri  qızlarının  yaşadığı  bağ  divlər  tərəfindən  qorunan  əfsanəvi  Gülüstani-

İrəm bağıdır. Bu nağılda isə həmin bağ Fərəhbani bağı ilə əvəz olunmuşdur. Pəri qızlarının məsləhəti 

ilə  Məlikməmməd  bağın  Şərq  küncündə  hündür  bir  ağacın  başında  məskunlaşan  Çalağanın  yuvasına 

gəlir və onun balalarını yemək istəyən ilanı öldürür. Burada da biz ənənəvinin fərqli bir sehirli ünsürlə 

əvəz edildiyinin şahidi oluruq. Nağıllarımızda qəhrəmana kömək edən sehirli quş əsasən, Simurq və 

ya  Zümrüd  quşudur.  Onlar  qəhrəmanı  zülmət  dünyadan  işıqlı  dünyaya  gətirən  sehirli  qüvvələrdir. 

Adətən  qəhrəman  bu  quşların  balalarını  əjdahadan  xilas  edirsə,  bəhs  etdiyimiz  nağılda  əjdaha  ilanla 

əvəz  olunur.  Nağılda  Çalağan  Məlikməmmədə  Mürgi-Güli-Xəndan  quşunu  tapmaqda  köməklik 

göstərir.  Onu  quşun  saxlandığı  yerə  gətirir.  Bu  yer  möcüzəli  gözəlin  yaşadığı  və  divlər  tərəfindən 

qorunan  saray  idi.Onlar  ildə  bir  dəfə  40  günlük  yuxuya  gedirdilər.  Çalağanın  verdiyi  məsləhətlərlə 

sarayın  qapısında  saxlanan  iki  böyük  şiri  aldadaraq  asanlıqla  gözəlin  otağına  gələn  Məlikməmməd 

qəfəsdəki  quşu  götürür,  gözəli  isə  alnından  öpür.  Saraydan  çıxır  və  Çalağan  onu  atasının  yanına 

gətirir.  Mürgi-Güli-Xəndan  quşunun  valehedici  səsi  və  ətirli  may  qızılgüllərinin  sehri  ilə  şah  tamam 

sağalır. 40 günün sonunda yuxudan oyanan gözəl quşun otaqda olmadığını və alnındakı ləkəni görəndə 

saraya insanın daxil olduğunu bilir. O, divlər sayəsində Məlikməmmədin yerini öyrənir və quşu geri 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1155

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

almaq  üçün  gələndə  ona  bir  könüldən  min  könülə  aşiq  olur.  Şahın  razılığı  ilə  onlar  evlənirlər  və 

xoşbəxt ömür sürürlər.  

Sehirli nağıllar bölgüsünə daxil olan “Mürgi-Güli-Xəndan quşu haqqında” nağılı ilə tanışlıq bizə 

onun  bəzi  hissələrinin  ənənəvi  nağıllarımızdan  fərqləndiyini  göstərdi.  Bəlkə  də  bu  mətnləri  ruscaya 

çevirəndə  düzgün  qarşılığını  tapmaqda  çətinlik  çəkən  ziyalılar  onları  rus  folklorundakı  qarşılığı  ilə 

əvəz etmişdilər. 

 

 

SONET LİRİK JANR KİMİ 

 

Şəfa ƏMİRLİ 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sonet lirik janrın az yayılmış şəkillərindən biridir. Sonet şeir janrı ilk dəfə İtalyada yaranmışdır. 

Sonet sözü İtalyan sözü olan “sonetto”dan götrülmüşdür mənası səs deməkdir.Qaydaya görə sonet on 

dörd misradan ibarət olur. Misralarının sayının nisbətən azlığına baxmayaraq, sonet qurluşca bir qədər 

mürəkkəb  olur.  Bu  formada  yazılan  şeir  iki  hissəyə  ayrılır:  birinci  hissə  hərəsi  dörd  misralıq  iki 

bənddən,ikinci hissə isə hərəsi üç misralıq iki bənddən ibarət olur. 

Sonet janrının yaradıcısı İtalyan şairi Giacomo da Lentini olmuşdur. O, 13-cü əsrdə yaşamışdır və 

təxminən 250 sonet nümunəsi yaratmışdır. 

Sоnеtin  intibah  idеyalarının  güclənməsindəхidmətləri  əvəzsizdir.  Bu  janr  intibah  şеirinin  ən 

qüdrətli  ifadəvasitələrindən  biri,  bəlkədəbirincisi  idi.  Tədqiqatçılar  arasında  bеlə  bir  fikir  də 

mövcuddur  ki,  sоnеtin  təkamülündə  ərəb  şеirinin  təsiri  оlmuşdur.  Çünki  Avrоpada  dünyəvi  şеirin 

yaranmasında  ərəb  şеirinin  rоlu  danılmazdır.  Fransanın  cənubunda  yеrləşən  Prоvansda  dünyəvi  şеir 

təşəkkül  tapmışdır.  «Prоvans  şеiri  də  öz  növbəsində  İtaliyanın  şimalında  «şirin  üslubu»  yaratmışdır. 

Bu  üslubun  da  öz  növbəsində  İtaliyada  intibah  şеirinin  yaranmasında  rоlu  bütün  tədqiqatçılar 

tərəfindən təsdiq еdilir». 

Yaxın  və  Orta  Şərq  ədəbiyyatı  üçün  lirik  növün  qəzəl  janrı  nədirsə,  Avropa  ədəbiyyatında  da 

sonet janrı həmin mahiyyətdədir. Düzdür bu janrların yaranma  və  inkişaf tarixləri arasında fərq çox 

böyükdür.  Qəzəlin  tarixi  daha  qədimdir.  Avropa  poeziyasının  qəzəli  hesab  edilən  sonet  janrı  XIII 

əsrdə  yaransada,  qəzəl  janrı  hələ  islamdan  əvvəl  “cahiliyyə  dövründə”  yaranmışdır.  Onu  da  qeyd 

etmək lazımdır ki, Şərq və Qərbdə janrların mübadiləsi təksibedilməz faktdır. Şərq qəzəlindən Qərbdə, 

Qərb sonetindən isə Şərqdə istifadə həmin mübadilənin göstəricisidir. 

Sonet  janrı  İtalyada  yaransada  öz  inkişaf  arealını  sonralar  İniltərə,  İspaniya,  Fransa,  və  digər 

Avropanın  inkişaf  etmiş  ölkələrində  də  genişləndirmişdir.  Sonetin  inkişafında  İtalya  intibahının 

nəhənglərindən  olan  “orta  əsrlər  dövrünün  sonuncu,  yeni  dövrün  birinci  şairi” Dante  Aligyeri,  sonra 

isə  onun  bir  janr  kimi  sənətkarlıq  baxımından  daha  da  formalaşmasənda  Françesko  Petrarka  əvəzsiz 

rol oynamışdır. Dünya şöhrəti qazanmasında, özünə qarşı xüsusi münasibət tələb etməsi, mühafizəkar 

poetik  kanonlara  malik  olma  xüsusuiiyətlərinə  görə, qəzəllə  müqayisəyə,  yalnız  məhz  Avropa  soneti 

gəlir. Bəlkə də bu xüsusiyyətinə görə sonetə Avropa qəzəli deyillər.Avrоpa pоеziyasında ilkin inkişaf 

tapan sоnеt də qəzəl qədər lirik növün digər şеir şəkillərini üstələyən və pоеziyada hökmran mövqеyə 

malik  оlan  janrlardan  biri  оlmuşdur.  Bu  şеir  şəkli,  хüsusən  Avrоpada  yuхarı  təbəqələrin,  aristоkrat-

kübar cəmiyyətlərinin zövqünü çох охşayırdı və elitar şeir sayılırdı.  

Klassik sonet özünün strofik qurluşuna və struktur sxeminə görə iki formada mövcuddur. Belə ki, 

italyan soneti özündə iki katren və iki terseti birləşdirir, Struktur sxemi mötərizədə göstərildiyi kimidir 

(4+4+3+3).  Sonetin  qafiyə  varyantı  ilə  bağlı  fransız  tipi  də  eyni  struktur  sxeminə  malikdir.  Bunlar 

arasında  fərq  bircə  onu  qafiyə  quruluşu  ilə  bağlıdır.  A.Dante,  F.Petrarka,  C.Bokkaçço,  P.Ronsar, 

L.Mediçi, Malerb, A.Rembo, P. Verlen və digər məşhur sonet ustadları sonetlərini məhz İtalya soneti 

formasında yazmışlar. Qafiyə sistemi əsasən belədir:abab/abab/cdc/dcd. 

Sonetin ikinci forması ingilis tipli sonet adlanır.İngiltərə ədəbiyyatının sonet janrı ilə tanışlığı 16-

cı  əsrə  təsadüf  edir.  Bu  janrı  İngiltərəyə  gətirən  Tomas  Wyatt  olmuşdur.  Məhz  bu  dövrdə  Tomas 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1156

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Wyatt  İtalan  ədəbiyyatından  Petrarkanın  və  başqalarının  sonetlerini  tərcümə  etmişdi.  Henri  Hovard, 

qraf Serrey də bu janrda bir sıra gözəl nümunələr yaratmışlar. İngilis tipli sonetə ilk dəfə dahi İngilis 

dramaturqu  Şeksprin  yaradıcıllığında  daha  sıx  təsadüf  edilmişdir.  Ümumən  Şekspir  154  sonet 

yazmışdır (bəlkədə ədəbiyyata məlum olanlar bu qədərdir). Əgər sonetlərin öz müəllifinin ilkin qələm 

təcrübəsi  olduğunu,  başqa  sözlə  desək,  yaradıcılığının  ilkin  mərhələsində  qələmə  alındığını  nəzərə 

alsaq, Şekspir dühasının möhtəşəmliyi haqqında bir o qədər obyektiv qiymətləndirmə apara bilərik. 

İngilis sonet formasının yaradıcısı Şekspir olmasada, bu yeni formanın onun sonetlərindən sonra 

daha geniş şəkildə tətbiqində, çox işlək şeir şəklinə dönməsində,  kütləviləşməsində  məhz onun sonetləri 

müstəsna roloynadığına görə, bu formalı sonetə Şekspir soneti, yaxud sonetin “Şekspit tipi” deyilir. Bu 

tipin struktur sxemi mötərizədəki kimidir (4+4+4+2). İngilissayağı sonettə qafiyə sistemi belədir-abab/ 

cdcd/efef/gg. Qoşa qafiyəli beytə “sonet açarı” da deyilir. Şekspir novator özüllü, nəzəri əsası Tomas 

Wyatt tərəfindən qoyulan yeni bir şeir şəklinin ədəbi dövriyyəyə transferində ilkin olaraq təşəbbüsün-

də böyük uğur qazanmış, fərdi möhürünü bu sahəyə vurmuş, dünyanın klassik sənətçiləri sırasına adını 

əbədi  daxil  etmişdir.  Şekspir  1609-cu  ildə  özünün  sonetlər  kitabını  çap  etdirir.  Həmin  kitanda  cəmi 

154 sonet nümunəsi vardır.Yeni şeir şəklinin işləkliyinə görə aktivləşməsində misilsiz xidmətləri ona 

böyük şöhrət qazandırmış, sonet kolifeyləri arasında “şairlərin padşahı” adına layiq görülmüşdür.  

Ədəbiyyatımızda  sonnet:Azərbaycan  lirikası  təkamül  vətəşəkkül  tapdığı  ilk  dövrlərdən  еlə 

nоvatоr ənənələrə üz tutmuş, malik оlduğu milli şеir janrları, fоrmaları ilə kifayətlənməmiş, tariх bоyu 

pоеziyamızı yеni pоеtik şəkillərlə zənginləşdirmək istiqamətində yaradıcılıq vəsənətkarlıq aхtarışlarını 

davam  еtdirmişdir.  Lakin  bu  aхtarış  hеç  də  həmişə  yalnız  milli  şеir  şəkilləri  ilə  bağlı  оlmamışdır. 

Azərbaycan pоеziyası dünvəyi, bəşəri səciyyə daşıyan, milli pоеtikamızın kanоnlarına tеz uyğunlaşan 

digər  ədəbi  mоdеllərdən  dəistifadəni  mümkün  saymış,  bu  istiqamətdə  dünya  хalqlarının  zəngin 

pоеziya təcrübəsinə istinad еtmişdir. Sоnеt janrı sivil  ədəbiyyatların söz ustalarını həmişə özünəcəlb 

еtmiş və оnların diqqətini öz cazibəsində saхlamağa çalışmışdır. Hərçənd ki, «Qərb özü Şərqdən çох 

şеyi  öyrənsədə,  lakin  Şərqin  cazibəsində  qalmağı  хоşlamır».  Baхmayaraq  ki,  ədəbi  təkəbbür  hеç 

dəədəbiyyatların  хеyrinəоlan  amil  dеyildir.  Bu  mənada  əksər  ədəbiyyatlar  bu  təkəbbürü  bir  tərəfə 

qоyaraq  Qərbin  mоdеlindən  faydalanmaqla  dünya  sоnеtistikasına  özlərinin  еcazkar  töhfələrini  bəхş 

еtmişlər. Şübhəsiz ki, Şərq хalqları arasında öncül mövqеyəmalik Azərbaycan ədəbiyyatı kеçmişin bu 

«şеir  möcüzəsi»ni  diqqətdən  kənarda  qоya  bilməzdi.  Ədəbiyyatımızda  XX  əsrin  əvvəllərində  təkcə 

milli deyil, həmçinin Avropa mənşəli janrlara da diqqət artdı. Belə janrlardan biri də Avropada çoxdan 

çoxişlək janrlar sırasındaözünə yüksək yer tutan şeir şəkillərindən olan sonet idi. Bir sıra araşdırmalara 

əsasən, məlum olmuşdur ki, Azərbaycan poeziyasında sonet janrına müraciət edən ilk şairimiz Mikayıl 

Müşfiq  olmuşdur.  O,  1928-37-ci  illər  arasında  12  sonet  yazmışdır.  Həmşinin  bu  dövrdə  Ə.Kamal, 

S.Səlmasi,  H.Cavid,  A.Şaiq,  A.Səhhət,  Ə.Səbur,  M.Müşfiq,  S.Vurğun,  S.Rüstəm,  A.İldırım,  Ə.Abid 

kimi söz ustalarımız ilk dəfə olaraq bu janrda qələmlərini sınadılar və Azərbaycaan lirikasında bu şeir 

şəklinin özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmasının əsasını qoydular. 

Ədəbiyyat  tarixində  «sonetlər  çələngi»  adı  ilə  məşhur  olan  sonetlər  silsiləsinə  də  rast  gəlmək 

mümkündür.  «Sonetlər  çələngi»  adətən,  on  beş  şeirdən  ibarət  olur.  Bunlardan  ən  axırıncısı  özündən 

əvvəlki sonetlərin birinci misralarından təşkil olunur. «Çələng»in bu qaydada süni surətdə yaradılması, 

çox  təbii  olaraq,şairi  yaradıcılıq  imkanlarını  məhdudlaşdırır,  onun  geniş,  canlı  fikir  və  hislər  ifadə 

erməsinə mane olur. 

 

 

SOVET DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TÜRK VƏ 

AZƏRBAYCAN TƏNQİDÇİLƏRİNİN TƏDQİQATINDA 

 

Pərvanə KƏRİMOVA 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Sovet  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatı  zaman  baxımından  uzun,  ziddiyyətli  və  mürəkkəb  bir 

dövrdür.  Bu  dövr  ədəbiyyatına  müxtəlif  zamanlarda,  fərqli  aspektlərdən  yanaşılmış,  tədqiqatçılar 

tərəfindən  yazıçılara  və  onların  ədəbi  irslərinə  doğru  qiymət  verilməmişdir.  İstər  sovet  istərsə  də, 

ondan sonrakı dövrdə rusların ədəbiyyata təsiri qalmaqda idi, bunun nəticəsi olaraq da bu dövr ədəbi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1157

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

əsərlər  təhlilə  cəlb  olunarkən  olduğu  kimi  yox,  sovet  ədəbiyyatına  xidmət  edən  əsrlər  olaraq 

qiymətləndirilirdi.  Bu  dövr  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  bu  gün  də  tədqiqatlar  aparılır  ,  gələcək  nəsil  də  heç 

şübhəsiz bu mövzudan yan keçməyəcəklər. 

Türk  təqdiqatçıları;  Yavuz  Akpınar,  Ərdoğan  Uyqur,  Salih  Okumuş  və  s.  Sovet  dövrü 

Azərbaycan ədəbiyyatını incələmiş və məqalələrində bu dövrü xarakterizə etmişlər.  

Yavuz  Akpınar  "  Sovet  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatı"  başlıqlı  yazıda  dövrə  ümumi  aspektdən 

baxmış, sovet ədəbiyyatını şərti olaraq dövrlərə bölüb yazıçılar və onların əsərlərinin adını çəkməklə 

kifayətlənmiş,  bu  istiqamətdə  tədqiqat  işlərini  daha  çox  ümumi  səviyyədə  ortaq  türk  ədəbiyyatları 

konteksində dəyərləndirmişdir. 

Akpınar  1920-ci  il  ədəbi  mənzərəsini  təsvir  edərkən  bu  sözləri  qeyd  edir;  "Böylece  kaba  bir 

şekilde ve sun’i olarak yaratılan eski-yeni kavqasının yansıdığı edebi eserler bu eserlerde canlandırılan 

kahramanlar  hep  bir-birine  benzemeğe  başlatıldı".  Eyni  zamanda  milli  ədəbiyyat  və  dilin  inkar 

edilməsini, sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının qüsurları kimi təqdim edirdi. 

Bir çox tədqiqatçı bu dövrə qiymət verərkən əsərlərin quru ve sxematik olmağından, qəlibləşmiş 

şəkildə eyni tərzdə yazılmasından şikayətlənmişlər. 

İlk  öncə  onu  qeyd  etmək  istəyirəm  ki,  əsərlərin  quru  və  sxematik  olması  əsərin  keyfiyyətinin 

bədii  cəhətdən  aşağı  olmasına  gətirib  çıxarsa  da,  bu  yazıçıların  yox  sovet  ədəbiyyatı  metodunun 

nəticəsi idi. Sosrealizm  metodundan başqa heç bir metod və cərəyanda  əsərlərin yaradılmasına icazə 

verilməməsi ədəbiyyatda cılızlaşma və "boz ədəbiyyat" anlayışlarının yaranmasına səbəb oldu. 

Ədəbiyyatda  nə  qədər  quru  və  sxematiklik  olsa  da  istedad  hər  zaman  öz  sözünü  deyir.  İstər 

Mikayıl  Müşfiq,  Hüseyn  Cavid  kimi  sonu  ölümə  məhkum  olsun  istərsə  də,  Mehdi  Hüseyn,  İlyas 

Əfəndiyev  kimi  fanatik  sovet  ədəbiyyatı  təmsilçisi  olsunlar.  Sovet  dövrü  ədəbiyyatının  müxtəlif 

zamanlarında,  bir-birinə  zidd  mövqedə  əsərlər  yazıb  yaratmış  bu  yazıçıları  şəxsiyyətə  və  zamana 

ayırmadan irslərini tədqiq etmək və dəyərləndirmək lazımdır. 

Elçin  Əfəndiyevində  qeyd  etdiyi  kimi  "Sosrealizm  dövrü  əsərləri  qiymətləndirərkən  bu  sistemə 

qarşı olan kin-küdurəti bir kənara qoyub ədəbi irsə obyektiv yanaşmaq, əsərlərə bədii estetik gücünə 

və ədəbi əsərlərin cəmiyyətdəki roluna görə qiymətləndirmək lazımdır". 

Sovet dövrü  əsərləri yox saymaqla  ədəbiyyatımız və  ədəbiyyatşünaslığımız tarixilik baxımından 

itkiyə  məruz  qalır.  Misal  üçün:  İlyas  Əfəndiyevin  "Bahar  suları"  əsərində  kolxoz  quruluşu,  onun 

yaranmasından  söhbət  gedir.  Əsər  ilk  başda  hər  kəsə  məlum  olan  bir  mövzudur,  lakin  bədiilik 

baxımından nəzər yetirdikdə əsərdə Alxan kişi, Uğur, Şəfəq kimi obrazlar, onların daxili dünyası əlvan 

boyalarla  təsvir  olunmuşdur.  Və  bu  bədii  təsvir  əsərə  ölməzlik  qazandırır,  eyni  zamanda  onu  da 

göstərir  ki,  nə  qədər  eyni  metodda  sxematik  şəkildə  yazılar  yazılmağa  məcbur  edilsə  də  qiymətli 

əsərlər öz dəyərini gec-tez tapır.  

1920-ci  ildən  əvvəl  yaradıcılığa  başlamış,  qələmi  ilə  kifayət  qədər  silinməz  iz  qoymuş 

yazıçılarımız da bu dövrün məngənəsindən qurtarmaq üçün çıxış yolu axtarırdılar. Akpınarlı bu dövür 

ədəbiyyatını  şərh  edərkən  yazıçıların  bir  qisminin  tarixi  mövzulu  əsərlərə,  uzaq  ölkələrdə  baş  verən 

hadisələrə yönəldiyini bildirir və bunuda çıxış yolu olaraq göstərir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1920-ci 

ildən  sonra  Türkiyədə,  Fransada  bir  müddət  yaşamış,  dövrü  ədəbiyyatı  əks  etdirməmək  üçün  tarixi 

mövzulu  əsərlər,  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinə  aid  araşdırmalar  etmişdir,  lakin  bu  onu  rejimin 

əlindən  qurtara  bilmədi.  Tarixi  mövzuya  müraciət  edən  Cabbarlı,  Cavid,  Səməd  Vurğunu  misal 

göstərmək olar. 

Bir qisim yazıçılar isə susub kənara çəkildi və ya vəzifə ilə susduruldu,bir qisminin isə həm yeni 

dövrə həm də öz zövqlərinə uyğun əsər yazıb yaratdılar. 

Sosialist  realizmin  banisi,  otuzuncu  illərdə  kamillik  zirvəsinə  ucalan  Cəfər  Cabbarlı  sovet 

dövrünü  əks  etdirən,  zamanın  tələblərinə  cavab  verən  "Sevil",  "Almaz",  "Yaşar",  "Dönüş"  kimi 

pyesləri  qələmə  aldı.  Bu  əsərlər  artıq  bədii  ənənənin  radikal  şəkildə  dəyişdiyi  və  qəti  şəkildə 

sabitləşdiyini göstərən sovet ədəbiyyatının ilk nümunələri idi(Yaşar Qarayev). 

Sosrealizmə  xidmət  etməyənləri  isə  37-ci  ilin  məşhur  "ifşa"  plenumu  gözləyirdi.  Nəticədə,  Əli 

Nazim, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli Sibirə göndərildi. 

Əgər  repressiyadan  əvvəl  öz  əcəli  ilə  ölməsə  idi  yəqin  ki,  Cəlil  Məmmədquluzadə  də  bu  siyahıda 

olardı. Molla Nəsrəddin də yayımlatdığı hekayələrdə sovet cəmiyyətinin eyibləri, öz əksini tapırdı.  

50-60-cı  illər  müharibədən  sonrakı  Azərbaycan  ədəbiyyatında  yeni  bir  nəsil  yetişdi  və  bu 

yazıçılar real müharibə səhnələrini, onun törətdiyi fəlaktləti çəkinmədən qələmə alırdılar. Ədəbiyyatda