D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

IES nomi 
Qurilgan yili 
Joylashgan 
manzili 
Quvvati, kVt 
Sirdaryo 
1972-1981 
Shirin 
3,2 million 
Yangi Angren 
1985-2000 
Nurobod 
2,4 million 
Toshkent 
1963-1971 
Toshkent 
2,0 million 
Navoiy 
1963-1981 
Navoiy 
830 ming 
Angren 
1957-1963 
Angren 
600 ming 
Taxiatosh 
1961-1990 
Taxiatosh 
348 ming/kvs 
Tolimarjon 
1984-yildan qurila 
boshlagan 
Nuriston 
4,0 ming/kvs 
Aksariyat IES larda elektr energiya va issiqlik energiyasi (bug‘) ishlab 
chiqariladi. Bunday IES larni TES (IEM) issiqlik elektr markazlari deyiladi. 
Issiqlik energiyasini 20 kilometrdan uzoq masofaga uzatish qiyinligi uchun TES 
lar foydalanuvchilarga yaqin joylarda shaharlarda, yirik zavodlar yaqinida quriladi. 
Ularda elektr energiya ishlab chiqarish vaqtida isigan suvni ishlab chiqarish 
ehtiyojlari uchun yuboriladi. Bunday issiqlik elektr markazlarining ba‘zilari haqida 
quyidagi jadvalda ma‘lumot berib o‘tamiz: 
IEM nomi 
Qurilgan yili 
Joylashgan manzili 
Farg‘ona 
1956-1979 
Farg‘ona 
Muborak 
1985-1988 
Muborak
Toshkent
1939-1954 
Toshkent
O‘zbekistonda jami 27 ta GES bor. Suv resurslaridan energiya olish, ya‘ni 
GESlar qurish mamlakatimizda birinchi marta 1926-yilda Chirchiq shahri yaqinida 
amalga oshirilgan. O‘zbekiston tog‘ daryolari gidriresurslarga boy bo‘lib, GES lar, 
gidrouzellar (suv taqsimlagich), ekektr energiya ishlab chiqarish, xo‘jaliklarni suv 
bilan ta‘minlash, baliqchilini rivojlantirish masalalarini kompleks hal qiladi. 
Chirchiq daryosida Chirchiq-Bo‘zsuv GES lar kaskadi (elektr stansiyalarning 
yagona suv manbaida birin-ketin qator joylashuvi) qurilgan. Chorbog‘ (600 ming 

---

208 
kilovatt), Xo‘jakent (160 ming kilovatt), Andijon (110 ming kilovatt), Tuyamo‘yin 
(150 ming kilovatt) GESlari Respublikamizda eng yirik GESlar hisoblanadi. 
Elektr quvvatidan xalq xo‘jaligi tarmoqlarida foydalanish balansida sanoat 
va qurilish yetakchi o‘rinni egallaydi. Ular butun energiyaning salkam 60 foizini 
iste‘mol qiladi. Qishloq xo‘jaligida ishlatilayotgan elektr energiya 20 foizdan ortiq. 
Mamlakatimiz yagona energiya tizimiga ega bo‘lib, u Markaziy Osiyo 
mamlakatlari bilan ham bog‘langan. Bu tizim tashqariga elektr energiyani eksport 
qilish imkonini beradi. Zarur hollarda elektr energiya olish ham mumkin bo‘ladi. 
Eng muhimi yangi energiya tizimida barcha turdagi elektr stansiyalar o‘zaro 
bog‘langan bo‘ladi, issiqlik va suv elektr stansiyalariningmavsum davomida ishlab 
turishi tartibga solib boriladi. 
Elektr energiya hosil qilishda AES lar, shamol, to‘lqin, qalqish, 
geotermal,quyosh elektr stansiyalarining ham ahamiyati katta. Ammo bizning 
mamlakatimizda ularning ahamiyati uncha katta emas. Respublikamiz bitmas-
tuganmas quyosh energiyasiga boy. Undan foydalanishda yirik ilmiy tadqiqotlar 
olib borilmoqda. Shulardan eng yirigi Parkent tumanida joylashgan Markaziy 
Osiyoda yagona bo‘lgan ―Fizika-Quyosh‖ inshootidir. 
Atom energetikasi borasida ham Toshkent shahri yaqinidagi Ulug‘bek 
shaharchasida ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ammo, O‘zbekistonda yaqin 
kelajakda AES lardan foydalanish rejalashtirilmagan. O‘zbekistonda geotermal 
(yerning ichki issiqligi) va shamol energiyasidan ham foydalanish imkoniyatlari 
katta. Shamol yil bo‘yi ko‘p esadigan Yangiyer, Bekobod, Xovos tumanlarida 
shamol energiyasidan foydalanish mumkin va zarur.
Hozirgi kunda mamlakatimizning barcha elektr stansiyalarida 55 milliard 
kilovatt energiya ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarilayotgan energiya manbalari 
qanchalik ko‘p bo‘lmasin, u qachonlardir tugashi mumkin. Dunyo miqyosidagi 
shartli issiqlik energiyasi manbalaridan foydalanish kishi boshiga bir yilda 2 
tonnani tashkil etadi. 
Aholining ko‘payib borishi yillar o‘tishi bilan energiya inqirozini keltirib 
chiqarishi mumkin. Shuning uchun yangi turdagi ekologik toza energiya 

---

209 
manbalarini topish kerak. Respublikamizning tabiiy iqlim sharoiti Quyosh 
energiyasidan qayta foydalanishga imkon beradi. Bunday energiya turlarini 
tugamaydigan va abadiy deb hisoblash mumkin. Quyosh nuridan energiya olish 
uchun mo‘ljallangan stansiyalar O‘zbekiston, Turkmaniston, Qrim, Qozog‘iston 
Respublikalarida yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 
Mazkur soha olimlarining ma‘lumotlariga qaraganda, Markaziy Osiyo 
hududida Quyosh nurining 70+70 kilometr kvadrat maydondan olingan energiya 
quvvati, 600 million tonna heft energiyasi quvvati bilan barobar ekan. 
Xuddi shunday kilometr kvadratdan Qoraqum cho‘lida 60 dan ziyod uskuna 
qurish mumkin. Quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha chet mamlakatlarda 
ham qator tadbirlar ishlab chiqilgan, jumladan Yaponiyada ―Quyosh yog‘dusi‖ 
nomli milliy dastur joriy qilingan. Uning maqsadi o‘zida manbai yo‘q bo‘lgan 
neft, gaz va ko‘mirdan foydalanishni minimumga keltirib, o‘rniga Quyosh 
energiyasidan foydalanishdir. 
Yaponiyada yana vodoroddan energiya olish ustida tadqiqotlar olib 
borilmoqda. Agar elektr energiyasidan suvni parchalash uchun foydalanib, hosil 
bo‘ladigan vodorodni esa quvurlar orqali iste‘molchiga yetkazib berilsa. Energetik 
xarajatlarni kamaytirish mumkin. Vodorod ekologik sof ideal yoqilg‘i va kimyoviy 
reagent hisoblanadi. Vodorodning issiqlik hosil qilish xususiyati toshko‘mirnikidan 
4 baravar yuqori.Vodorod energatikasining muhim tomoni vodorod hosil qilishda 
yadro 
reaktorlaridan 
foydalanish 
imkoniyatining 
borligidir. 
Quyosh 
elektrostansiyalari yordamida barcha xildagi turar joy va jamoat binolarini elektr 
bilan ta‘minlash mumkin. 
Bunday inshootlar chet el mamlakatlarida va Markaziy Osiyo shaharlarida 
foydalanish uni katta afzallikka ega ekanligini amada isbotladi. Shaharlardagi yirik 
jamoat binolari tomida agar geliouskunalar o‘rnatilsa, shu binolarga sarf 
bo‘layotgan qancha-qancha energiya tejalishi mumkin. Yana bir tabiiy tuganmas 
energiya manbai bu shamol, Respublikamizdagi iqlim sharoit bunga imkon 
berishini yuqorida ham aytib o‘tdik, endi amalda foydalanish kerak.