D. R. Abdikarimova, G. M. Bekimbetova
MULK QIYMATINI BAHOLASHNING XARAJAT
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.2. MULK QIYMATINI BAHOLASHNING XARAJAT
YONDASHUVI Xarajatli yondashish o‘z ichiga bir necha usullarni oladi. Jumladan: – balans qiymati usuli va tuzatilgan balans qiymati usuli; – o‘rindoshlik usuli; – tugatish qiymati usuli; – tiklash usuli. a) Balans qiymati usuli va tuzatilgan balans qiymati usuli. Ko‘chmas mulk (korxona)ning qiymati u o‘tmishda qanday 105 salohiyat to‘plaganiga bog‘liq. Bu salohiyatning eng muhim tavsifi uning aktivlari qiymatidir. Aktivlarni baholash negizida balans (yoki kitobiy) qiymat usuli yotadi. Xalqaro buxgalteriya hisobi tamoyillariga muvofiq, korxonaning balans qiymati korxonaning yemirilish natijasida olib tashlangan aktivlari bilan uning majburiyatlari orasidagi farqdan iborat. b) O‘rindoshlik usuli. Aktivlarning joriy qiymatini baholash negizida o‘rindoshlik va tugatish qiymatlari usullari yotadi. O‘rindoshlik usuli quyidagi savolga javob olish imkonini beradi: shunday biznesni hozir boshlash va bozorda o‘xshash mavqega erishish uchun qancha mablag‘ zarur? Mazkur usul baholanadigan mulkning funksional, iqtisodiy va jismoniy yemirilishi uchun qilingan tuzatishlarni hisobga olgan holda uning o‘rindoshlik qiymatini belgilash orqali korxona mulkining iqtisodiy qiymatini aniqlashni o‘z ichiga oladi. d) Tugatish qiymati usuli. Tugatish qiymati korxona tugatilganidan, aktivlar sotilganidan va qarzlar to‘langanidan keyin qancha mablag‘ qolishini ko‘rsatadi. Ma’lumki, tugatish qiymati tuzatilgan balans qiymatidan tugatishga ketgan chiqimlar miqdoriga qaraganda kamdir. Bu komission olib sotishlarni, tovar zaxiralarini sotishga, debitorlik qarzini yig‘ishga, xodimlarni bo‘shatishga ketadigan xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, tezkor sotuvlarda sotilish narxi, odatda, bozordagi normal narxdan kamroq bo‘ladi. e) Tiklash usuli. Tiklash usuli deganda, binoning aniq nusxadagi qurilishining joriy baholardagi qiymati tushuniladi. Unda xuddi shunday materiallardan, qurilish me’yorlaridan foydalaniladi, sifati, nuqsonlar ham o‘xshash bo‘ladi. Tiklash usuli quyidagi savolga javob olish imkonini beradi: hozir mavjud bo‘lgan obyektni tiklash uchun va shunga o‘xshash mavjud obyektda o‘xshash natijaga erishish uchun qancha mablag‘ lozim? Bu usul smeta hujjatlardagi summani, indeksatsiya koeffitsiyentiga ko‘paytirish yo‘li bilan obyekt qiymatini aniqlashni o‘z ichiga oladi. 106 Xarajatli yondashishda yemirilishlarni aniqlash. Yemirilish shartli ravishda quyidagi turlarga bo‘linadi: – jismoniy yemirilish – tiklanadigan va tiklanmaydigan; – vazifaviy yemirilish – tiklanadigan va tiklanmaydigan; – tashqi yoki iqtisodiy yemirilish. Vaqt o‘tishi bilan turli omillar ta’sirida ko‘chmas mulk qiyma- tining pasayishi yemirilish deb yuritiladi. Agar yemirilishni tuzatishga ketadigan xarajat ayni paytda qo‘shiladigan qiymatdan kam bo‘lsa, u tiklanadigan deb sanaladi. Agar yemirilishni tiklashga sarflanadigan chiqim binoning qo‘shiladigan qiymatidan ko‘p bo‘lsa, u tiklanmaydigan hisoblanadi. Binoning jismoniy yemirilishi. Jismoniy yemirilish deganda, vaqt o‘tishi bilan qurilish konstruksiyalari, muhandislik asbob-uskunalari va umuman bino holatining yomonlashuvi tushuniladi. Jismoniy yemirilish natijasida konstruksiya elementlari va butun obyekt qiymati yo‘qolib boradi. Bino 70% yemirilganda foydalanish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Yemirilish darajasi bahosining obyektivligi oxir-oqibat muhandis- ekspert, baholovchining tayyorgarlik darajasi va tajribasiga bog‘liq. Chunki, yuk ko‘taruvchi konstruksiyalardagi shikast ajratib turuvchi konstruksiya qismlariga qaraganda ancha jiddiy ahamiyatga ega. Shuning uchun konstruksiyadagi shikast ta’mirlash va qayta tiklash qiymatiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Binoning jismoniy yemirilishi ayrim konstruktiv elementlarning uzil-kesil yemirilishi sifatida belgilanadi 1 . Ij = ∑ gi x Li/100, bu yerda: Ij – binoning dastlabki paytdagi darajasiga ko‘ra jismoniy yemirilishi; 1 O‘zbekiston Respublikasi Mulkni baholash milliy standarti (10-son MBMS) «Ko‘chmas mulk qiymatini baholash» 2009-yil 12-oktabrda qabul qilingan. 107 gi – binoning ayrim elementlari yemirilishi; Li – bino elementi qiymatining butun bino qiymatiga nisbatan ulushi. Jismoniy yemirilishni hisobga olgan holda binoning qiymati quyidagicha ifodalanadi 1 : Kmk = Ksk · 100 – Ij / 100, bu yerda: Kmk – binoning yemirilishni hisobga olib baholanayotgan paytdagi qiymati; Ksk – tiklash qiymati. Aniqrog‘i, xuddi shunday yangi binoning hozirgi narxi; Ij – binoning jismoniy yemirilishini hisobga oluvchi koeffitsiyent (foizda). Ba’zan jismoniy yemirilish darajasi xizmat muddatiga qarab belgilanadi. Taxminiy hisoblarda shunday qilsa bo‘ladi. Bunday hollarda xatolik 1,5–2 baravar oshib ketadi. Tiklanadigan va tiklanmaydigan yemirilishlar bo‘ladi. Tiklanadigan jismoniy yemirilish. Bu xildagi yemirilishning nomi o‘z mazmunidan anglatib turibdi. Tiklanadigan yemirilish – bu unchalik katta bo‘lmagan joriy ta’mir bilan o‘z holiga keltirish mumkin bo‘lgan yemirilishdir. Tiklanmaydigan jismoniy yemirilish. Tiklanmaydigan jismoniy yemirilishni qurilish konstruksiyasining xizmat ko‘rsatish muddati bo‘yicha ikkiga ajratish mumkin: – kapital ta’mirlash orqali almashtirish mumkin bo‘lgan yemirilish; – kapital ta’mirlash orqali qisman almashtiriladigan qurilish konstruksiyasining eskirganligi. Vazifaviy yemirilish. Ushbu yemirilish – hajmiy, rejaviy va konstruktiv yechimlar bo‘yicha zamonaviy talab hamda davlat 1 O‘zbekiston Respublikasi Mulkni baholash milliy standarti (10-son MBMS) «Ko‘chmas mulk qiymatini baholash» 2009-yil 12-oktabrda qabul qilingan. 108 andozalariga mos kelmaslikni anglatadi. Ya’ni obyekt ishlab turaveradi, biroq zamonaviy ekspluatatsiya talablariga javob bermaydi. Vazifaviy yemirilish ham ikkiga – tiklanadigan va tiklanmaydigan xillarga ajraladi. Tiklanadigan vazifaviy yemirilish. Tiklanadigan vazifaviy yemirilish obyekt qiymatining yangi qurilish obyekti qiymatiga nisbatan pasayganligida namoyon bo‘ladi. Tiklanmaydigan vazifaviy yemirilish. Tiklanmaydigan vazifaviy yemirilish hajmiy, rejaviy va konstruktiv yechimlar, materiallarning zamonaviy talablarga mos kelmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan tannarx pasayishida aks etadi. Bunday nomuvofiqlikni iqtisodiy nuqtayi nazardan to‘g‘rilash maqsadga muvofiqdir. Tashqi yoki iqtisodiy yemirilish. Tashqi, ma’naviy yemirilish ko‘chmas mulk omillari chegaralariga nisbatan tashqi zararlarni anglatadi. Ular iqtisodiy, siyosiy, ekologik bo‘lishi mumkin va asosan ko‘chmas mulk joylashgan o‘ringa bog‘liqdir. Obyektning qiymatiga uning yonida qurilgan shovqinli ishlab chiqarish korxonalari – aeroport, restoranlar salbiy ta’sir etishi mumkin. Yomon landshaft, ya’ni botqoq, joyning ifloslanganligi uning iqtisodiy jihatdan eskirganligini, keraksizligini anglatadi. Muayyan turdagi binolar uchun kommunal to‘lovlar, mulk solig‘ining oshishi binoning yemirilishiga siyosiy yoki ma’muriy ta’sir ko‘rsatadi. Xarajat yondashuvi baholanayotgan obyekt qiymati jismoniy va ma’naviy eskirish hisobga olingan holda uni ishga tushirish yoki o‘rnini almashtirish uchun resurslar xarajati miqdori bilan aniqlanadi. Bu yondashuv xaridor obyektni sotib olish xarajatlarini o‘xshash obyektni tashkil qilish bo‘yicha xarajatlar bilan qiyoslashga harakat qilgan vaqtda yanada samarali tus oladi. Usulning kamchiligi shundan iboratki, nou-xau, tovar markasi, mijoz bazasi kabi nomoddiy aktivlar qiymatini individual baholash ancha murakkab va subyektiv jarayon sanaladi. 109 Xarajat yondashuvining bazaviy formulasi quyidagicha: Xususiy kapital = aktivlar – majburiyatlar 1 Aktivlar qiymatini aniqlashga asoslanadigan baholashning ikkita asosiy usuli mavjud: sof aktivlar usuli va tugatish qiymati usuli. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|