D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

 
 
 
 
 
 

---

221 
X BOB. NANOFIZIKA VA NANOTEXNOLOGIYA TADQIQOT 
USULLARI. 
10.1. Elektron mikroskopiya, atom kuchaytirgichli mikroskopiya, 
tunnel mikroskopiya. 
Inson dunyoga keliboq unga oldindan ma’lum bo’lgan usullar bilan, ya’ni 
ko’rish, qo’l bilan ushlash, ta’m bilish orqali atrof-muhitni faol o’rgana boshlaydi. 
Birinchi odam paydo bo’lishidan to XVII asrgacha bu usullar olam to’g’risida 
axborot olishning yagona usullari bo’lib xizmat qilgan. Optika rivojlanishi 
natijasida birinchi teleskop va mikroskoplar yaratilishi, olimlarga inson ko’zi ko’ra 
oladigan chegaradan ancha ichkariga kirib borish imkonini berdi. 
Inson o’zining ixtirochiligi bilan qanchalar g’ururlanmasin, uning juda ko’p 
yutuqlari asosida tabiatdan “ko’rib olgan” qonuniyat yotadi. Inson ko’zi 
kuzatilayotgan obyekt qismlarini farqlovchi ma’lum bir ajratuvchanlikka ega 
bo’lgan tabiiy optik qurilmadir. Normal ko’z uchun ajratuvchanlik (25 sm - eng 
yaxshi ko’rish masofasida) 0,1-0,2 mm ni tashkil qiladi. 
Mikroorganizmlar, 
o’simlik 
va 
hayvon 
hujayralari, 
kristallarning 
mikrostrukturalari o’lchamlari esa bu o’lchamdan ancha kichikdir. Bunday 
obyektlarni topish va o’rganishni mikroskoplarsiz amalga oshirib bo’lmasdi. 
Mikroskop (grekcha “micros” - kichik va “scopeo” - ko’rish so’zlaridan 
olingan) ko’zga ko’rinmas obyektlarni kattalashgan tasvirlarini hosil qiluvchi optik 
qurilma. U juda ko’p fanlarning, jumladan, biologiyaning rivojiga inqilobiy ta’sir 
o’tkazdi. Tasvir sochuvchi yoki yig’uvchi linzalardan o’tish tufayli kattalashadi. 
Bu hodisani namoyish qiluvchi eng sodda asbob bu - lupadir. 
Birinchi optik mikroskop 1609-1610-yilari Galiley tomonidan qurilgan. U 
ikkita linzadan iborat bo’lib, biri okular, ikkinchisi esa obyektiv deb ataladi. 
Buyumga yaqin tomonda joylashgan obyektiv tasvirni birinchi marta 
kattalashtiradi, ko’zga yaqin joylashgan okular esa tasvirni yana bir marta 
kattalashtiradi. 

---

222 
Odatda, namuna yupqa qatlam ko’rinishida olinib, undan o’tayotgan nurda 
ko’riladi. Shuning uchun buyum stolchasi ostida kondensor deb ataluvchi linzalar 
va yorug’lik manbayi majmuasi joylashgan bo’ladi. Ular manba yorug’ligini 
to’plab, uni quyiroqda turgan buriluvchi oyna orqali namunaga tushirib beradi. 
10.1-rasmda optik mikroskopning ishlash sxemasi ko’rsatilgan.