Davlatning pul-kredit siyosati, uning dastaklari va amalga oshirish vositalari
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2-rasm. Pul-kredit siyosati vositalar 7 .
|
2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosati.
Sh.Z. Abdullayevaning “Bank ishi” darsligida Markaziy bankning pul-kredit siyosati va vositalari to’g’risida quyidagi ma’lumotlar berilgan: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o’sishi sur’atlarining maqsadli ko’rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo’nalishlarini o’z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy hajmi va mehnat resurslarining bandligi, to’lov balansi bilan chambarchas bog’langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi rasmdan ko’rish mumkin. 6 Shodmonov Sh.. Iqtisodiyot nazaryasi: Darslik. -T.: “LESSON PRESS” nashriyoti, 2021. 768 bet 9 2-rasm. Pul-kredit siyosati vositalar 7 . Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin. Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish va inflyatsiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy zaxiralar me’yorini o’rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Minimal zaxiralar tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy saqlanishi zarur bo’lgan qismidir. Majburiy zaxira miqdori tijorat bankining yig’ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zaxira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasa-da, ularning minimal likvidligini ta’minlash omili bo’lishi mumkin. Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda resurslarning tashkil topish manbayiga qarab 10,5 foizdan 15 foizgachani tashkil etadi. Markaziy bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda o’zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. Markaziy bank o’zi belgilagan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to’g’risida banklarga ko’rsatma beradi. Markaziy bankda depozitga o’tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog’liq bo’ladi. Majburiy rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag’lar va omonatlarning har bir toifasi bo’yicha barcha 7 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 10 banklar uchun bir xildir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko’rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o’tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining normativlari yoki tarkibi belgilangani yoki o’zgartirilgani to’g’risidagi ko’rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko’rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi normativlarni banklar ana shu muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy zaxiralar bo’yicha foizlarni to’lash to’g’risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob qilishda chet el valyutasidagi mablag’lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg’arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo’li bilan jalb etilgan mablag’lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik hisob varag’idan pul mablag’larini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi. Bank majburiy zaxira talablarining eng kam miqdorini saqlab turish to’g’risidagi 28- modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag’ summasini, shuningdek, qayta moliyaviy ta’minlashning ikki barobar foizidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib oladi. Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki, u tijorat banklaridan veksellarni sotib oladi. Markaziy bank qiymati to’lanishini banklar kafolatlagan qisqa muddatli xazina veksellari, shuningdek, tijorat veksellari hisobini yuritishi mumkin. Hisob operatsiyalarini o’tkazish shartlarini, shu jumladan hisob stavkasi miqdorlarini Markaziy bank belgilaydi. Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o’rnatadigan hisob stavkasining eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob stavkasi Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo’ladi. Markaziy bank o’z operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil belgilaydi. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati to’g’ridan- to’g’ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatli qog’ozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin: 11 - tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo’li bilan kreditlash; - tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi; - to’g’ridan-to’g’ri kredit berish usuli. Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo’lgan hollarda ular Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Qayta moliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi va kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko’rsatishdan iborat 8 . Professor T. T. Jurayevning «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida esa Markaziy bankning pul-kredit siyosati haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan: Markaziy bank davlat pul-krediti siyosatini amalga oshiradi. Bunda u: pul muomalasini tartibga soladi va kredit hajmi, foiz stavkalari darajasini belgilaydi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishda quyidagi usullardan foydalaniladi. • Ochiq bozordagi operatsiyalar; • Zaxira (ehtiyot) me'yorini o'zgartirish; • Hisob stavkalarini oʻzgartirish. Ularning har birining oʻzgarishi pul massasining oʻzgarishiga olib keladi, ya’ni mazkur usullar pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan vositasidir. Agar Markaziy bankka muomaladagi pul massasini ko’paytirishi zarur bo’lsa, u qimmatli qog’ozlar bozorida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olishni boshlaydi. Ma’lum vaqt o’tgach, obligatsiyalar sotishdan olingan pullar tijorat banklariga cheklar yoki depozitlar shaklida kelib tushadi. Bu mablag’lardan bir qismi ehtiyotga qo’yilib, qolganlari bank krediti sifatida ishlatiladi. Agar Markaziy bank inflatsiya sharoitida pul massasini ko’paytirishning oldini olishga harakat qilsa, u davlat qarz majburiyatlarini sotishni boshlaydi. Tijorat banklari oʻzlariga foydali tarzda davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib oladi va ma'lum vaqt o’tgach, toʻlov uchun taqdim etadi. 8 Bank ishi: Darslik / Sh. Z. Abdullayeva; O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta‘lim vazirligi. – T.: «Iqtisod-Moliya», 2017. 12 Ehtiyot normalari pasayganda banklarning ssuda berish mumkin boʻlgan ortiqcha mablag’lari ko’payadi. Aksincha bu norma yuqori bo’lsa, muomaladagi pul taklifi kamayishiga ta’sir koʻrsatadi. Hisob stavkasi orqali Markaziy bank kredit resurslari hajmiga ta’sir ko’rsatadi. Hisob stavkasi kamayishi bilan tijorat banklari tomonidan Markaziy bank kreditga talab oʻsadi, aks holda talab kamayadi. Hisob stavkasini pasaytirish bilan iqtisodiy faollik kuchayadi. Sababi pul taklifi o'sib, qarz olish imkoniyati ortadi. Markaziy bank iqtisodiy vaziyatga qarab «arzon» yoki «qimmat» pul kredit siyosatini yuritadi. Agar iqtisodiyotda foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlari, ishsizlik mavjud boʻlsa, Markaziy bank «arzon» pul siyosatini yuritadi va kredit olishni osonlashtiradi. Buning uchun davlat ochiq bozorda davlat qimmatli qog’ozlarni banklar va aholidan sotib oladi, ehtiyot normasini kamaytiradi va hisob stavkasini pasaytiradi. Natijada pul taklifi ko’payadi, foiz stavkasi pasayadi. Bu investitsiyalarning o’sishi va iqtisodiy faollikning kuchayishiga olib keladi. Agarda mamlakatda inflatsiya yuz berayotgan bo'lsa, «qimmat» pul siyosati yuritilishiga to’g’ri keladi. Bu siyosat kreditni «qimmat» qilib, uni olishni qiyinlashtiradi. Markaziy bank pul taklifini qisqartirish uchun ochiq bozorda qimmatli qog’ozlarini sotadi, ehtiyot normasini oshiradi va hisob stavkasini ko’taradi. Pul taklifi qisqarishi natijasida foiz stavkasi ko’tariladi. Bu o’z navbatida investitsiyalarning qisqarishiga, inflatsiyani cheklashga olib keladi. Shunday qilib, Markaziy bank mamlakat kredit-moliya tizimi orqali butun iqtisodiyotga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Hozirgi davrda Oʻzbekistonda Markaziy bankning «...pul- kredit siyosatini yanada takomillashtirish, milliy valutaning va ichki bozordagi narxlarning barqarorligini ta’minlash; erkin konvertatsiyani ta’minlovchi valutaga oid munosabatlarni tartibga solish, milliy valuta kursini shakllantirishda zamonaviy bozor mexanizmlarini joriy etish» ga qaratiladi. 13 Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki birinchidan eksport tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valutasida kreditlar beradi. Davlat zayomlari va kredit- laridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmatlar koʻrsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valuta-kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirok etadi. Uchinchidan, hukumatlararo bitimlarning to’lov shartlarini ishlab chiqishda qatnashadi va boshqa shu kabi vazifalarni bajaradi 9 . Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|