Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Demoqrafik proseslər dünya və insan  
inkişafının göstəricisi kimi: 
jurnalist-demoqrafın bilik dairəsi 
 
“Demoqrafiya”  (latınca demos – xalq, qrapho isə – 
yazıram)  əhalinin yazılması, daha dəqiq desək,  əhalinin 
siyahıya alınması deməkdir. Bu termin altında  əhali, onun 
strukturunu və dinamikasını öyrənən elm nəzərdə tutulur. 
Müasir dövrdə demoqrafik proseslərin kəmiyyət xarakteris-
tikaları, yəni əhalinin sayı, onun tərkibi (yaş, peşə, etnik və 
s.) coğrafi yerləşməsi və miqrasiyası, doğum, ölüm, ömrün 
uzunluğu və s., o cümlədən, bu göstəricilərin siyasi, sosial-
iqtisadi və  mədəni amillərdən asılılığı dünyada baş verən 
qlobal proseslərin göstəricisi kimi nəzərdən keçirilir.  
  Məsələ burasındadır ki, son iki yüz ildə Yer kürəsi 
əhalisinin sayının  əvvəlki dövrlərə nisbətən çox sürətlə 
artması müəyyən yeni və daha mürəkkəb problemlərin 
yaranmasına gətirib çıxarır. 2011-ci il noyabr ayının 1-nə 
olan məlumata görə, dünya əhalisinin sayı artıq 7 milyardı 
keçmişdir.
72
 XXI əsrin ortalarına bu rəqəmin 9 milyarda, 
2075-ci ildə isə  təxminən 12-15 milyarda çatacağı 
proqnozlaşdırılır. Mütəxəssislərin fikirləri və kütləvi 
informasiya vasitələrinin çıxışları ilə tanışlıq göstərir ki, bu 
cür  əhali artımı Yer kürəsinin biosfer şəraitinə uyğun 
gəlməyə  və ekoloji, məskunlaşma,  ərzaq, tibbi xidmət 
təminatı  və s. sarıdan onun imkanları xaricində ola bilər. 
Ümumiyyətlə, əhalinin sayının kəskin şəkildə artması və ya 
azalması  cəmiyyətin sosial-iqtisadi (o cümlədən, siyasi) və 
demoqrafik inkişafı sahəsində müəyyən  əlavə problemlər 
yarada bilir. Bu, nəsillər arasındakı əlaqələrin pozulmasında 
və insanların yeniliklərə, cəmiyyətdə yeni yaranan 
                     
72
 
http://ru.euronews.net/2011/10/31/population-s-uneven-boom/ 
 
172 
 
institutlara adaptasiyasında özünü daha qabarıq  şəkildə 
büruzə verir. 
Qlobal demoqrafiya problemi kütləvi informasiya 
vasitələrinin tez-tez müraciət etdiyi mövzulardan biridir və 
özündə bir-biri ilə  sıx bağlı olan üç əsas problemi 
birləşdirir: 
 
 
 
əhali problemi,  
 
ərzaq problemi  
 
bərpa olunmayan resurslar (minerallar və enerji 
resursları) problemi.  
 
Kütləvi informasiya vasitələri  bu prosesləri, eyni 
zamanda dünyada baş verən sosial-təbii proseslərin  əsas 
göstəricilərindən biri kimi təhlil edir və  işıqlandırır. Həm 
sahə elmi, həm də  KİV belə bir ortaq nəticəyə  gəlir ki, 
bəşəriyyətin müasir vəziyyəti və onun gələcəyi, hətta  ən 
inkişaf etmiş ölkələrin perspektivləri demoqrafiya 
problemlərinin vaxtında həllindən çox asılıdır və  əhalinin 
keyfiyyəti anlayışı və bu anlayışa daxil olan komponentlərlə 
müəyyən olunur. Əhalinin keyfiyyəti dedikdə, insanların 
həyatının tibbi-genetik və sosial-psixoloji xarakteristikaları-
nın kompleksi, başqa sözlə desək, insanın fiziki sağlamlığı, 
həyat komfortu, intellektual qabiliyyətinin inkişaf səviyyəsi 
və bu qabiliyyətin reallaşdırılması mexanizmləri nəzərdə 
tutulur. Ancaq bu gün nə sahə elmi, nə  də jurnalistika bu 
proseslərin nə ilə tənzimlənməsi haqqında suala dəqiq cavab 
verə bilimirlər. Amma, belə bir hal dəqiq məlumdur ki, 
əhalinin keyfiyyəti bir nəsildən başqa bir nəslə doğru dəyişə 
bilir. Bu onunla izah olunur ki, müəyyən genotiplər 
(orqanizmin irsi əsasları, xromosomlardakı genlərin 
məcmusu) digərlərinə nisbətən daha intensiv şəkildə 
çoxalır. Məsələn, zehni əməklə  məşğul olan şəxslərin ailə 
üzvlərinin (uşaqların) sayı fiziki əməklə  məşğul olan 
şəxslərin ailə üzvlərinin sayından az olur.  

---

173 
 
Əhali keyfiyyətini adətən aşağıdakı üç kəmiyyət 
göstəricisinə görə müəyyən edirlər: 
 
 
sağlam həyat tərzinin yaxşılaşması – 
uzunömürlülüyə görə; 
 
həyat komfortunun yaxşılaşması – adambaşına 
düşən ümumi (xərci çıxmamış) məhsula görə; 
 
mənəvi və zehni keyfiyyətlərin artması – təhsilin 
səviyyəsinə, təhsil müəssisələrinin sayına, intellektual 
məhsula (kitab, ixtira və s.), cinayətkarlığın aşağı düşməsinə 
və s. görə. 
 
Lakin, bütün bunlarla yanaşı ilkin əhali göstəricisi 
onun kəmiyyəti hesab olunur. Məhz bu rəqəmin fasiləsiz 
olaraq artması istiqamətində baş verən dəyişikliklər 
bəşəriyyət tərəfindən böyük narahatlıqla qarşılanır. Qlobal 
problemlərin öyrənilməsi məqsədi ilə yaradılmış ilk elmi-
tədqiqat mərkəzi olan Roma klubu (1968-ci ildə 
yaradılmışdır) keçən əsrin 70-ci illərində təbiət, cəmiyyət və 
insanlar arasında razılaşdırılmamış  fəaliyyətləri təhlil 
edərək belə  nəticəyə  gəlmişdi ki, iqtisadi, sosial və digər 
istiqamətlərdə  əldə olunan uğurlar və ya yol verilən 
nöqsanlar son nəticədə İnsan İnkişafı ilə mütənasiblik təşkil 
edir.
73
  
İnsan  İnkişafı beynəlxalq ictimaiyyətin, o cümlədən, 
hər bir cəmiyyətin milli sərvəti kimi qiymətləndirilir. 
Müasir dövrdə artıq kütləvi informasiya vasitələrinin 
birbaşa iştirakı ilə inkişaf etmiş ölkələrdə insan iqtisadiyyat 
üçün deyil, iqtisadiyyat insan üçündür fikri 
formalaşdırılmışdır. Eyni zamanda, BMT İnkişaf 
Proqramının dəstəyi ilə hazırlanan və 1990-cı ildən  İnsan 
İnkişafı Hesabatının birinci nəşrinin epiqrafı kimi işlənən və 
hər il bu nəşrin başladığı  “Hər bir dövlətin həqiqi sərvəti 
                     
73
  Лейбин  Б.М.  Модели  мира  и  образ  человека.  М.:  Поитиздат, 
1982, стр. 179. 
174 
 
onun insanlarıdır” sözləri KİV-in köməyi ilə bütün 
dünyada inkişaf haqqında düşüncə  tərzinə çevrilmişdir. 
1990-cı ildən bəri 140-dan artıq ölkə bu sahədə tədqiqatların 
aparılması  və milli siyasətin formalaşdırılması  məqsədi ilə 
İnsan İnkişafı Hesabatı çərçivəsini qəbul etmişdir.
74
  
2010-cu il üçün İnsan  İnkişafı  İndeksi 0.713 olan və 
169 ölkə arasında 67-ci yerdə duran Azərbaycan “orta insan 
inkişafı” ölkələri qrupundan “yüksək insan inkişafı” 
qrupuna keçmişdir. Bu faktın özü Azərbaycanda insan ami-
linə yüksək qiymət verilməsinə, “Biz Azərbaycan deyəndə, 
onun sərvətini, onun gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin 
bütün bunlarla yanaşı, respublikanın  ən başlıca 
sərvətlərindən biri, bəlkə də ən başlıca sərvəti qədimlərdən 
bu torpaqda yaşayan, öz taleyini, öz həyatını bu torpağa 
bağlayan, müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad 
edən adamlardır”
75
 sözlərinin reallığı  əks etdirməsinə  və 
strateji fəaliyyət istiqaməti olmasına sübutdur.  
2005-2010-cu illər ərzində Azərbaycan İnsan İnkişafı 
sahəsində  ən sürətli inkişafa nail olmuşdur: 2005-ci ildə 
101-ci yerdə olan Azərbaycan 2010-cu ildə artıq 67-ci 
yerdədir. 2000-2010-cu illər dövründə orta illik artım 
tempinin 1.77 olması ilə keçmiş Sovet İttifaqı  məkanında 
qabaqcıl ölkə olmuşdur. 1990-cı illərin ortalarından etibarən 
Azərbaycan iqtisadi inkişaf tempini sürətləndirərək 
yoxsulluğun azaldılması, ömür uzunluğu və  təhsil 
səviyyəsinin artması kimi sahələrdə böyük nailiyyətlər əldə 
etmişdir. 1995-ci ildən 2010-cu ilə kimi Azərbaycan  İnsan 
İnkişafı İndeksi 27 % artaraq 0.563-dən bugünki səviyyəyə 
(0.713) qalxmışdır. Bu müddət  ərzində Azərbaycanda 
                     
74
  İnsan  İnkişafı Hesabatı 2010. Human Development Report 2010. 
UNDP Azerbaijan. Bakı, 2010, səh. 5. 
75
 Heydər  Əliyev. Azərbaycanda yaşayan milli azlıqların və etnik 
qrupların nümayəndələri ilə görüşündə nitqi. “Azərbaycan” qəzeti, 7 
oktyabr 1993-cü il.  

---

175 
 
doğulanda gözlənilən ömür uzunluğu 5 il, gözlənilən təhsil 
illəri 3 il və adambaşına düşən ümummilli gəlir 338 % 
artmışdır. Bütün sahələrdə olan irəliləyişlər Azərbaycan 
İnsan  İnkişafı  İndeksinin hər bir komponentinin ildən-ilə 
daha yüksək dəyərlərlə ölçülməsinə səbəb olmuşdur.
76
  
İnsan  İnkişafı sahəsində qazanılan nailiyyətlərin 
qorunub saxlanılması  və artırılması  məqsədi ilə  həm sahə 
elmi, həm də  KİV demoqrafiya məsələlərinə retrospektiv 
aspektdə yanaşmalı, bu məsələlər yoxsul ailələrin 
vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılması prizmasından təhlil 
edilməli, onların həlli yollarının müəyyən edilməsi 
sahəsində transmilli tarixi təcrübə nəzərə alınmalı və müasir 
vəziyyətə  tətbiq edilməlidir. Bu vəzifəni yerinə yetirmək 
üçün  jurnalist-demoqraf  əhalisakinliyi ilə bağlı bütün 
anlayış  və terminlər, təcrübələr barədə mütəxəssis-demoq-
rafdan heç də az olmayan ətraflı biliyə malik olmalıdır.