Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elm və
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
reqresant deyilir) vermək hüququna malikdir.
Dəymiş zərərin ödənilməsi aşağıdakı üsullarla ola bilər: natura (məhsul) formasında, pul formasında və pul forması ilə yanaşı qismən də natura formasında. Dəymiş zərərin torpağa münasibətdə natura formasında ödənilməsi, torpaq sahəsinin əvvəlki vəziyyətinin bərpasında, məhz onun səthinin fiziki vəziyyətinin, yaxud torpağın keyfiyyətinin bərpasında ifadə olunur. Məsələn, əgər torpaq sahəsinin relyefi hüquqazidd olaraq pozulmuşsa (sahədə kanal, xəndək, quyu və s. qazılmışsa), o zaman torpaq sahəsinin əvvəlki vəziyyətinin bərpası tələbi hüquq pozucusuna qarşı qaldırıla bilər və sonuncu relyefin bu çatışmazlıqlarını öz gücü və vəsaiti ilə aradan qaldırmağa borcludur. Əgər, torpaq sahəsinin korlanması onun tullantılarla zibillənməsində ifadə olunmuşdursa (tikinti materialları, ağac emalı qırıntıları və s.), o zaman onun əvvəlki vəziyyətinin bərpası tələbi bu çatışmazlıqların aradan qaldırılmasından ibarət ola bilər. Əgər, torpaq sahəsi su altında qalmış, bataqlaşmışsa, yaxud qeyri-məhsuldar kiçik ağaclarla, kollara örtülmüşsə və s. o zaman təlabata müvafiq olaraq onun əvvəlki vəziyyətini bərpa etməyə borclu olan subyekt (hüquq pozucusu) vacib meliorasiya işləri aparmalıdır. Bu və ya digər torpaq sahəsində torpağın əvvəlki keyfiyyətinin naturada bərpası tələbi, hüquq pozucusuna qarşı çox məhdud hallarda, torpağın keyfiyyəti nisbətən az pisləşəndə və onun əvvəlki keyfiyyəti süni şəkildə qısa bir müddətdə bərpa olunanda irəli sürülə bilər. Belə ki, əgər bu və ya digər şəxsin təqsiri üzündən torpağın duzlaşmasına yol verilmişdirsə, o zaman prinsipcə aqrotexnikanın inkişafının müasir səviyyəsində, hüquq pozucusundan şərtləndirilmiş müddətdə onun yuyulması və ya digər tədbirlərin aparılması yolu ilə torpağın duzdan azad olunmasını həyata keçirməyi tələb etmək olar. Əgər hüquq pozucusunun hüquqazidd hərəkəti 95 nəticəsində torpağın həddən artıq turşulaşması baş vermişdirsə, o zaman hüquq pozucusundan torpağın əhənglənməsini və ya digər lazımi tədbirlərin aparılmasını tələb etmək olar. Lakin, əgər o, tamamilə dağılıbsa, torpağın səthinin münbit qatı gedibsə, torpağın keyfiyyətini bərpa etmək yolu ilə zərərin ödənilməsini tələb etmək olmaz. Torpağın əvvəlki vəziyyətinin bərpası yolu ilə əmlak itkisinin real olaraq ödənilməsinin mümkün həddi haqqında məsələnin həlli zamanı bu tədbir üçün lazım olanları hüquq pozucusunun həyata keçirmək qabiliyyətini nəzərə almaq lazımdır. Əgər hər hansı hüquqi şəxsin təqsiri üzündən torpaq sahəsi zibillənmişdirsə, o zaman bu hüquqi şəxsin üzərinə, adətən, torpaq sahəsini zibildən təmizləmək öhdəliyi qoymaq olar, çünki belə işləri hər hansı hüquqi şəxs yerinə yetirməyə qadirdir. Lakin, hər müəssisə, idarə, təşkilat, təsərrüfat cəmiyyəti və ya ortaqlıqlar meliorasiya, irriqasiya, meşəsalma və s. işləri aparmaq hüququna və qabiliyyətinə malik deyildir. Belə hallarda, zərəri vuran natura formasında dəymiş zərəri ödəmək əvəzinə, tam həcmdə itkinin əvəzini verməyə borcludur. Naturada zərərin ödənilməsinə öz mahiyyətinə görə, torpaq kompensasiyası adlandırılan – istifadə üçün yararsız hala salınmış torpaq sahəsinin əvəzinə yeni torpaqların mənimsənilməsi kimi zərərin ödənilməsi də çox yaxındır. Qanunvericilikdə natura formasında zərərin belə ödənilməsi üsulu birbaşa nəzərdə tutulmamışdır. Lakin zərərçəkən tərəf hüquq pozucusundan analoji torpaq sahəsini alqı-satqı yolu ilə əldə etmək üçün müəyyən vəsait tələb edə bilər. Yuxarıda Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsində (maddə 73) torpaq sahəsinə hüquqlara məcburi xitam verilməsinin əsaslarının siyahısı təqdim olunmuşdur ki, onların arasında da həmin torpaq sahəsinə qanuni hüquqlara malik olan şəxsin vura biləcəyi zərər nəticəsində torpaq qanunvericliyinin pozulmasına işarə edilir. Məcəllədə göstərilir ki, torpaq sahəsinə hüquqlara xitam verilməsi təqsirkar şəxsi dəymiş zərəri ödəməkdən azad etmir. 75-ci maddədə, torpaqdan səmərəsiz istifadə edilməsi nəticəsində torpaqlara vurduqları zərərin ödənilməsi barədə torpaq mülkiyyətçilərinə, istifadəçilərinə və icarəçilərinə məhkəmə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı və bələdiyyə göstərişlər verə bilməsi təsbit olunmuşdur. Bu zaman əgər hüquq pozucusu dövlət və ya bələdiyyə torpaqlarının mülkiyyətçisi, istifadəsiçi və ya icarəçisidirsə, onda itki torpaq sahəsinin mülkiyyətçisinin büdcəsinə məqsədli təyinatla köçürülür. 76-cı maddədə, hüquqlarına xitam verilmiş şəxsin həmin sahədən özünün istehsal etdiyi sonuncu məhsulu yığmaq kimi hüququ olduğu və vergiləri ödəmək, torpağın münbitliyini qoruyub saxlamaq kimi məsuliyyət daşıdığı da öz əksini tapmışdır. Torpaq Məcəlləsində torpaqların özbaşına tutulması (zəbt edilməsi) və özbaşına tikintilərin hüquqi nəticələri haqqında xüsusi maddə vardır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında torpaqların özbaşına tutulması (zəbt edilməsi) qanunla qadağandır və bu sahələrin qanunsuz istifadəsi zamanı çəkilən xərclərin əvəzi ödənilmədən aidiyyəti üzrə geri qaytarılmalıdır. Əks təqdirdə, həmin torpaq sahəsinin kadastr dəyəri torpağı zəbt etmiş şəxs tərəfindən onun qanuni mülkiyyətçisinə ödənilməklə geri alınır (maddə 107). Qanunvericiliyə görə, torpaqların əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi (orada olan binaların, tikililərin və qurğuların sökülməsi də daxil olmaqla) torpaqları zəbt etmiş hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən və ya onların hesabına həyata keçirilir (maddə 107). Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 15 mart tarixli, 42 Saylı Qərarı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatı istehsalı itkilərinin və ziyanının miqdarının müəyyən edilməsi və 96 ödənilməsi Qaydaları»na görə - torpaq mülkiyyətçilərinə, istifadəçilərinə və icarəçilərinə vurulan ziyan və əldən çıxmış gəlir yerli icra hakimiyyətinin və ya bələdiyyənin təşkil etdiyi qiymətləndirmə komissiyası tərəfindən torpağın geri alındığı vaxtda qüvvədə olan bazar qiyməti ilə hesablanır və qiymətləndirmə komissiyasının aktı müvafiq yerli icra hakimiyyəti və ya bələdiyyə tərəfindən təsdiq edilir. İtkilərin, ziyanın və əldən çıxmış gəlirin ödənilməsinə dair mübahisələr məhkəmə qaydasında həll edilir. |