Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏSİL.
MƏDƏNİYYƏT VƏ CƏMİYYƏT § 1. MƏDƏNİYYƏT VƏ TƏBİƏT-CƏMİYYƏT MÜNASİBƏTLƏRİ 1 Təbiət insanlar üçün yalnız xarici aləmdən-meşədən, bağdan, dənizdən ibarət deyildir. O, insanın yaranışdan məskəni, nəsildən- nəsilə keçən yurd yeri və mənəvi cəhətdən zövq aldığı bir sahədir. İnsanın həyat idealı, təhsili, mədəni səviyyəsi, xarakteri yaşadığı təbiətin qoynunda formalaşır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, insan təbiətə şüurlu və şüursuz münasibət göstərərək onu dəyişdirməyə çalışır. Əvvəllər təbiətin hökmranlığından asılı olan insan, sonralar bu asılılıqdan xilas olmaq üçün onu ram etməyə, ona dağıdıcı təsir göstərməyə başlayır. Təbii ki, bu da öz əks təsirini göstərir, təbiət tədricən öz qisasını almağa başlayır. Belə ki, təbiət- insan münasibətləri qlobal bir məna daşımağa istiqamətlənir. Bu zaman təbiətin qorunması, ona şüurlu münasibət göstərilməsi ümumbəşəri problemə çevrilir. Müasir dövrdə bəşəriyyət qarşısındakı yeganə yol “cəmiyyət-mədəniyyət-təbiət” nizamının əvvəlki dövrlərə nisbətən daha ciddi şəkildə gözlənilməsindən ibarətdir. Qədim insanlar təbiətin sirlərinə bələd olmadıqları üçün təbiətin ecazkar qüvvələri qarşısında aciz qalaraq, onları fövqəltəbii kimi qəbul etmiş və müxtəlif təbiət qüvvələrini allahlar kimi fetişləşdirmişlər (Məsələn, Günəş allahı, Külək Allahı, Od Allahı və s.). Orta əsrlərdə Avropa mədəniyyəti Xristian mədəniyyəti olsa da, eyni zamanda antik dövr mədəniyyətinin ruhunu 1 Bu mövzu işlənərkən Ə.Tağıyev və Q.Əliyevin «Kulturologiya» (Bakı «Təbib», 1997) adlı dərs vəsaitindəki VII mövzu (səh. 42-55) əsas götürülmüşdür. 137 özündə saxlayırdı. Bu mədəniyyət təbiətə münasibətdə təbiət-allah tezisini əsas götürürdü. Xeyli sonra alimlər bu qarşılıqlı prosesdə maddi mədəniyyəti, yəni insanların əli ilə yaradılmış mədəniyyət nümunələrini tədqiq edərək onu sivilizasiya adlandırdılar. Ancaq insanın yaratdığı maddi mədəniyyət özü-özlüyündə mənəvi mədəniyyət olmadan yaşaya bilməzdi. Elə buna görə də təbiət maddi və mənəvi sərvətlərin beşiyi olub mədəniyyətin vətənidir. Təbiət ilə mədəniyyət arasında güclü əlaqə vardır. Təbiət mədəniyyətin yaranması, sonra mövcud olması və inkişafı üçün zəruri şəraitdir. Mədəniyyət isə insanla təbiət arasında bir növ vasitəçidir, onların qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. İnsan özündə bioloji xassələrlə sosial amilləri birləşdirir. Bunlardan birincisi təbiətlə, ikincisi isə cəmiyyətlə əlaqədardır. Deməli, insan biososial varlıqdır. Mədəniyyət ikinci təbiətdir. Elə buna görə də antik yunan filosofu Demokrit mədəniyyəti “ikinci natura” adlandırmışdır. İnsan əmək sayəsində ucalır. Əmək prosesində nəinki insanın özü təşəkkül tapmış, həm də təbiət onun təlabatına uyğun dəyişmiş, nəticə etibarilə mədəniyyət meydana çıxmışdır. Ancaq mədəniyyətin özünəməxsus, qeyri-bioloci yolla nəsidən-nəsilə ötürülən xüsusi xassələri sayəsində meydana gəlməsi ilə insan təbii mühitə uyğunlaşa bilmişdir. İnsanın qədim keçmişdə istifadə etdiyi yalnız bəzi çox primitiv əmək alətləri (ağac parçası, daş, balıqqulağı və s.) ilkin emaldan keçrilməyən təbii törəmələrdir. İnsanların təlabatını ödəmə vasitələrinin çoxunu başqa şəklə salınmış “mədəniləşdirilmiş” təbiət təşkil edir. İnsanların əli ilə yaranmış rnədəniyyət onların müxtəlif təbii şəraitə uyğunlaşmasına, xüsusən insan nəslinin təşəkkül tapdığı şəraitdən kəskin fərqlənən şəraitlərdə yaşamasına imkan yaradır. Təbiətin yaşaması insanın yaşaması üçün əsas şərtdir. “İki mədəniyyətin” birinci üzvünü təşkil edən təbiət onun ikinci üzvü olan insanın əli ilə məhv edilməməlidir. 138 Cəmiyyətin təbiətə münasibəti hər şeydən əvvəl istehsal əsasında qurulur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, sosial varlıq olaraq, insanın özünün formalaşmasında əmək prosesi və istehsal həlledici rol oynayır. Hər bir insan təbiətlə qarşılıqlı əlaqəyə ictimai varlıq kimi daxil olur və bu əlaqəni başqaları ilə birlikdə yerinə yetirir. İnsan cəmiyyəti ilə təbiət arasında daim maddələr, enerji və informasiya mübadiləsi gedir. Buna görə də təbiət və cəmiyyət arasındakı mübadilənin iki əsas növü vardır: I.Təbii obyektlərin-havanın, suyun, bitki və heyvan mənşəli müxtəlif qida növlərinin, mineralların və s. insan tərəfindən bilavasitə mənimsənilməsi; (Təbiətlə maddi münasibətlərin bu növünün əsasını insan orqanizminə xas olan fizioloji funksiyalar təşkil edir). II. İnsanın məqsədyönlü fəaliyyəti əmək vasitəsilə ifadə olunur. Bu münasibətlərin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, insanlar ətraf mühitdə yaşamaq üçün münasib şərait tapmadıqları üçün onları məqsədəuyğun məhsuidar fəaliyyət vasitəsilə yaratmalı olurlar. Təbiətlə belə məqsədyönlü fəal qarşılıqlı münasibət bütün canlılar içərisində insana, bəşər cəmiyyətinə xasdır. Cəmiyyətin təbiətə təsirinin nəticəiərindən biri də mədəni landşafdır, yəni insanın öz əli ilə dəyişdirdiyi təbiət. Mədəni landşaf iki hissəyə bölünür: aqrosfer və texnosfer. Aqrosferə əsas etibarilə insanmcanlı təbiətə-torpağın bitki örtüyünə və heyvanlar aləminə təsirinin nəticələri daxildir (çəmənliklər, bağlar, heyvanların otlaq yerləri və s.). İnsan tərəfindən cansız təbiətə gətirilmiş bütün maddi mədəniyyətin, orada tikilmiş qurğuların cəmi texnosferə daxildir (binalar, yollar, körpülər və s.). Həqiqətən də müasir insan təbiətin mənimsənilməsində böyük nailiyyətlər qazanmışdır. Onun əmək alətləri ilə fəaliyyətinin genişliyi və energetika qüdrəti bunu bir daha 139 sübut edir. İnsanın təsiri ilə çaylar öz axın istiqamətini dəyişir, şoran torpaqlar yuyulur və s. İnsanın təbiətə təsir miqyası nə qədər böyük olsa da, o, təbiət üzərində mütləq hakim deyil. Bunu təbiət təbii fəlakətlər göstərməklə bizə xatırladır (yanğın, daşqın, zəlzələ, quraqlıq və s.). Düzdür bu fəlakətlərin gücünü insan az və ya çox dərəcədə nisbətən azalda bilir, lakin tam aradan qaldırmağa qadir deyil. Müxtəlif tarixi mərhələlərdə insanın təbiətlə vasitəli və vasitəsiz qarşılıqlı təsirinin nisbəti dəyişməz qalmamışdır. Hər bir mərhələnin spesfik cəhətləri olmuş, keyfiyyətcə bir-birindən fəfqlənmişdir. V.Y.Kelle və M.Y.Kovalzon kimi alimlərin fikrincə, “bir pillədən digərinə keçid cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrində baş vermiş inqilabi dəyişikliklərlə müşayiət olunur”. Bəşər cəmiyətinin inkişafında isə tarixən üç belə çevriliş məlumdur: 1.Neolit inqilabı-əkinçiliyin meydana çıxması, yığıcılıqdan, təbiətdə olan hazır məhsulları mənimsəməkdən istehsala keçid; 2.Sənaye inqilabı-kustar əmək alətlərindən maşma keçid; 3.XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq hələ də davam edən elmi-texniki inqilab. Göstərdiyimiz bu inqilablar cəmiyyətin təbiətə münasibətinin dörd mərhələsini müəyyənləşdirmişdir: I mərhələ şüurlu insanın yaranmasından başlayaraq əkinçilik və maldarlığın meydana gəlməsinə qədər davam edir. Bu dövrdə insanlar ovçuluqla, balıqçılıqla, yığıcılıqla məşğul olurlar. Onlar təbiətə daha yaxm olurlar, lakin eyni zamanda ona təsir etməyə başlayırlar. II mərhələdə istehsalm əsas növü maldarhq və əkinçilik olur, qalan sahələr onlardan asılı vəziyyətə düşür. Bu dövrdən başlayaraq insan təbiətə müdaxilə edərək (fəal şəkildə) ona dağıdıcı təsir göstərməyə çalışsa da, özü hələ təbi- 140 ətin təsiri altında qalır. Dövrün sonlarına yaxın insanın təbiətdən ayrılması prosesi insanın təbiətə qarşı qoyulması şəklini alır. III mərhələ. XVIII əsrdə İngiltərədə sənaye inqilabının başlanması cəmiyyətlə təbiətin qarşılıqlı inkişafında yeni mərhələnin başlancığını qoyur. Bu dövr insanla təbiət arasındakı ziddiyyətlərin çoxalması ilə xarakterizə olunur. Elmin, texnikanın qüvvəsindən istifadə edən insanın təbiətə dağıdıcı təsiri artır. IV mərhələ. XX əsrin ortalarmdan başlayaraq elmlə texnikanın nailiyyətləri birləşir və təbiət-insan münasibətlərindəki ziddiyyətlərin dərinləşməsi böhranlı vəziyyətin yaranmasına səbəb olur. Bəşəriyyət təbiətə münasibətdə öz hərəkətlərinə fikir verməyə, münasibətləri nizamlamağa başlayır. İnsan yenidən təbiətə qovuşmağa meyl edir. Çünki, əvvəllər təbiətə qarşı düşünülməmiş münasibət sonralar insanın özünə qarşı çevrilir və insan nəslinin yaşamaq ehtimalı heçə enir. Bunları dərk edən insan təbiətlə münasibətlərini tənzimləmək üçün yollar axtarır. Biz burada insanın formalaşmasında əməyin rolu və ilk mədəniyyət nümunələrinə dair müəyyən təəssürat yaratmağa çalışdıq. Eyni zamanda cəmiyyətin təbiətə münasibətinin tarixi mərhələləri ilə də tanış olduq. İndi isə müasir dövrün qlobal ekoloji və sosial-siyasi-mədəni problemlərinə və onların həlli yonlarına diqqət yetirək. Bildyimiz kimi, müasir dövrdə qlobal ekoloji və sosial-siyasi- mədəni problemlər qarşılıqh şəkildə əlaqədədirlər. Bu dövrün özünəməxsus cəhətləri aşağıdakılardır: Birincisi, müasir keçid dövrü qlobal xarakter daşıyır. Ona görə ki, ayrı-ayrı ölkələrdə sosial durum dəyişir, eynı zamanda bütün dünya ölkələri elmi-texniki tərəqqi yolu ilə irəliləyir. Əgər əvvəllər bu vəziyyət dünyanın bir hissəsində 141 müşahidə olunurdusa, indi bu proses bütün dünya ölkələrini əhatə edir. İkincisi, dünya elə bir inkişaf səviyyəsinə və dövrünə gəlib çatmışdır ki, onun sosial təkamülündə yalnız siyasi və sosial-iqtisadi amillərlə kifayətlənmək mümkün deyildir. İndi insan-təbiət münasibətlərində yeni formaların tətbiqi zərurəti yaranmışdır. İnsan öz problemlərini nizama salmaq lüçün nəinki sosial-siyasi ziddiyyətlərin həll olunmasına, eyni zamanda ətraf aləmdə yaranan anormal proseslərin aradan qaldırılmasına da hazır olmalıdır. Üçüncüsü, müasir keçid dövründə bəşəriyyəti gözləyən və izləyən sosial-siyasi və ekoloji təhlükə müxtəlif ölkələri, xalqları, millətləri və sinifləri bu sosial bəlaların qarşısını almaq üçün öz qüvvələrini birləşdirməyə təhrik edir. Bütün bu problemləri həll etmək üçün insan istəsə də, istəməsə də, həmin proseslərin gedişinə müdaxilə etməli olur. Bütün yuxarıda qeyd etdiklərimizin nəticəsi budur ki, ceçid dövrü yeni sosial, iqtisadi, siyasi, ekoloji problemlərin ziddiyyətlərinin, cəmiyyətin və təbiətin “bəlalarının” bir təfəfdən öz kulminasiya həddinə çatması ilə, digər tərəfdən isə onların təsiri altında yeni sosial münasibətlərin yaranması, yeni cəmiyyətin, sosial həyatın yeni şəraitinin və tiplərinin formalaşması ilə xarakterizə olunur. Gərgin ekoloji duruma malik olan respublikamız üçün insan- təbiət münasibətlərinin fəlsəfi təhlili, ekoloji böhranı aradan qaldırmaq üçün şüuru və tərbiyəni məqsədəuyğun istiqamətləndirmək təxirəsalınmaz vəzifələrdəndir. Ekoloji tərbiyə vəzifələri isə ekoloji şüurun formalaşdırılması şəraitində həyata keçirilməlidir. Müasir dövrün və dünyanın qlobal problemlərini belə qruplaşdırmaq olar: l.İstilik nüvə müharibəsi və onunla əlaqədar meydana çıxan problemlər. 142 2.Ekoloji problemlər-atmosferin, ətraf mühitin və yer təkinin çirklənməsi. Bu problemlərin həll olunması bəşəriyyətin gələcək inkişafında başlıca rol oynayar. Doğrudur, dünya ilk dəfə deyildir ki, belə böhranlarla qarşılaşır. XX əsrə qədər bunlar kortəbii qüvvələr - zəlzələ, sel, quraqlıq və s. şəkildə meydana çıxırdı. Lakin bunlar məkanca məhəlli, zamanca məhdud xarakter daşıyırdı. XX əsrin son illərində də biz təbii böhranların şahidi olur və görürük ki, bu tipli fəlakətlər dünyanın müxtəlif ölkələrində baş verir. Nəticədə minlərlə insan məhv olur, yurdsuz-yuvasız qalır. Xalqlar, millətlər bu bəlalardan çıxmaq üçün bir-birlərinə humanitar yardımlar göstərirlər. Respublikamızda da Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab Heydər Əliyevin sərəncamı ilə “Fövqəladə hallar komissiyası” yaradılmışdır. Bu komissiya vətənimizdə baş verən təbii fəlakətlərin səbəblərini tez bir zamanda araşdırır və onun nəticələrinin aradan qaldırılmasını dövlət səviyyəsində həll edir. Ekoloji problemlərin aşağıdakı növləri vardır: l. Əsasən cəmiyyətə və insana aid olanlar; 2. Əsasən təbiətə aid olanlar; 3. Həm cəmiyyətə, həm də təbiətə aid olanlar. Ekoloji böhran halları da üç qrupa bölünür: l. ətraf mühitin çirklənməsi; 2. ehtiyatların tükənməsi; 3. əhali çoxluğu (demoqrafik böhran və şəhərlərin böhranı). Müasir dünyanın məruz qaldığı sosial-iqtisadi, siyasi-mədəni ziddiyyətlər öz əksini milli sahədə də tapır. Son illərin hadisələri bizə yaxşı tanışdır. Bədnam qonşularımızın məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində minlərlə soydaşımız öz yurdlarından didərgin düşdü. Hansı ki, həmin torpaqlar qədim Azərbaycan torpaqları olmuşdur. Qarda, çovğunda yüzlərlə insan yollarda, dərələrdə dondu, uçruma düşdü, 143 məhv oldu. İndi çadırlarda ermənilərin günahı ucundan öz qaçqın taleyini yaşayan insanlar müxtəlif yoluxucu xəstəliklərə düçar olur, əzab çəkirlər. Dövlət öz imkanı daxilində onlara kömək göstərir. Lakin ərazimizin 20 faizə qədəri düşmənlər tərəfindən zəbt olunduğu bir şəraitdə müəyyən bir ərazidə əhali sıxlığının yaranması istər- istəməz böhrana səbəb olur. Elə ona görə də bu problem bütövlükdə bəşəriyyətin həll etməli olduğu məsələlər sırasına daxildir. Bəşəriyyət öz inkişafında elə bir mərhələyə çatmışdır ki, o, bir yandan nəhəng məhsuldar qüvvələr yaratmış, o biri yandan da onun doğurduğu ciddi nəticələrlə üzləşmişdir. Elmi texniki tərəqqi və insan idrakının qüdrəti bizə əvəzsiz töhfələr bəxş etsə də, ətraf mühitin qorunması, müharibələrin qarşısının alınması və s. kimi problemlər də meydana çıxarmışdır. Bu problemlərin qlobal adlandırılmasının aşağıdakı səbəbləri vardır: a) Onlar hədsiz dərəcədə kəskin və aktual problemlər olduğu üçün ictimai tərəqqini ləngidib, sivilizasiyanı məhv etməyə qadirdir. b) Onlar mahiyyətcə qarışıqdır, özündə ictimai və təbii prosesləri birləşdirir. v) Onlar bütün ölkələri və bölgələri əhatə edir, bəşəriyyətin mənafeyinə toxunur. q) Bilavasitə insan həyatının əsaslarına toxunur, elə buna görə də onların həll olunması sivilizasiyanın xilası deməkdir. ğ) Onların həll edilməsi bütün bəşəriyyət qüvvələrini birləşdirən qlobal strategiya hazırlanmasını zəruriləşdirir. Aydındır ki, müasir dünyanın qlobal problemlərinin hamısı bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə əlaqəlidirlər, bir-birlərinə təsir göstərirlər. Yəni, onların birinin kəskinləşməsi digərinə də dərhal təsir göstərir. Məsələn, hərbi təhlükənin güclənməsi, sürətlə silahlanma, iqtisadi ekoloji və digər problemləri qüvvətləndirir. 144 Qloballıq termini üç mühüm məna daşıyır: l) miqyaslı, əhəmiyyətli, 2) əhatəli, hər yerdə olan, 3) ümumbəşəri, beynəlxalq. Müasir dünyanın qlobal problemləri bəzi təzahür xüsusiyyətlərinə malikdir. Birincisi, onlar daxili məntiqə malik olub qarşılıqlı əlaqəli bir sistem kimi meydana çıxır. Onun kompleks xarakteri buradan yaranır. İkincisi, qlobal problemlər öz dinamizmi ilə fərqlənir, belə ki, onların kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri sürətlə dəyişir. Üçüncüsü, bu problemlər bütün xalqlar üçün mühüm əhəmiyyətə malik olduğuna görə onların həlli beynəlxalq əməkdaşlıq tələb edir. Müasir dövrdə cəmiyyətin qarşısında duran təxirəsalınmaz vəzifələrdən biri də təbiətə əxlaqi münasibət hissi tərbiyə etməkdən ibarətdir. Bəzən iqtisadi amillər bioetik amilləri üstələyir və onların nəticəsi birbaşa insan həyatına istiqamətlənir. İnsanda həyata məntiqi münasibət, şəxsi məsuliyyət hissinin tərbiyə edilməsi təbiətə əxlaqi münasibəti gücləndirən xüsusiyyətlərdəndir. İnsanın təbiətlə qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləmək üçün həyata keçirdiyi proqram ekoloji mədəniyyətdir. Ekoloji problemlərin kəskinləşərək qlobal xarakter aldığı əşasən XX əsrin 40-cı illərindən başlayaraq hiss olunmağa başladı. İndi bir çox beynəlxalq təşkilatlar bu məsələlərin həlli ilə məşğul olur. BMT-nin 1972-ci ildə Stokholmda keçirdiyi xüsusi konfrans ekoloji böhrandan çıxmaq üçün beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsinə kömək etdi. Hazırda BMT-də qlobal ekoloji proqramlar həyata keçirmək üçün xüsusi nümayəndələr şurası fəaliyyət göstərir. Bu şuranın dünya dövlətlərindən əsas tələblərindən biri ekoloji problemlərin informativliyi ilə bağlıdır. BMT-yə görə “hökumətlər ətraf mühiti key- 145 fiyyətlə idarə etmək, təbiəti mənimsəmə biliklərinin öyrənilməsi və təbliği, mütəxəssislər hazırlanması, ətraf mühitin keyfıyyəti haqda düzgün məlumat verilməsi üçün məsuliyyət daşıyır, xalqlarım bu problemləri həll etməyə səfərbər edirlər. İnsanın təbiəti mənimsəmə miqyası genişləndikcə ona kortəbii təsirin neqativ nəticələr törətməsi təhlükəsi daima artır. Radiasiya, ultrasəs, elektromaqnit sahələri kimi hadisələrin, yüksək dərəcədə toksik kimyəvi maddələrin insan orqanizminə bilavasitə təsir intensivliyinin getdikcə artması onun sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Müasir insanın müxtəlif konserogen amillərlə təması güclənmişdir. Bütün bunların nəticəsində insanların genetik vəziyyətinin nizamının pozulması təhlükəsi yaranır. Respublikamızda dəyişən radiasiya və elektromaqnit fonu insanların sağlamlığına mənfi təsir göstərir, ekoloji vəziyyəti kəskinləşdirir. Belə şərait yaradan hərbi obyektlərdən biri Sovet İttifaqı dövründə Qəbələ rayonunda tikilmiş Xüsusi Təyinatlı Radiolokasiya Mərkəzidir (XTRLM). XTRLM-nin tikintisinə 1979-cu ildə başlanılıb 1984-cü ildə bitirilmişdir. Həmin obyekt fəaliyyətə 1985-ci ildən başlamışdır. Bütün obyektin fəaliyyət məsələlərini faktiki olaraq SSRİ, formal olaraq Azərbaycan həll etmişdir. Azərbaycanın Dövlət sanitar nəzarəti orqanları obyektin buraxılışında iştirak etməmişlər. XTRLM-nin zərərli tibbi-ekoloji fəaliyyəti barədə respublika mətbuatında bir-birini inkar edən yazılar çap olunmuşdur. 1992-ci il mayın 5-də Milli Məclisdə bu məsələyə baxılıb 117 saylı qərar çıxarılmışdır. Həmin qərarı əsas götürən Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Respublika Gigiyena və Epidemiologiya, İnfeksion Xəstəliklər, Peşə Xəstəlikləri Mərkəzlərinin, Elmi-Tədqiqat Mamalıq və Ginekologiya, Pediatriya, Hematologiya və Qanköçürmə İnstitutlarının mütəxəssislərindən ibarət komissiya yarada- 146 raq Qəbələ rayonundakı XTRLM-nin ətraf mühitə və rayon əhalisinin sağlamlığına vurduğu tibbi-ekoloji zərərləri öyrənməyi onun qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bütün bunlara baxmayaraq bu məsələ hələ də öz həllini tapmamışdır. Bütün yuxarıda qeyd etdiklərimiz, yəni sosial-siyasi, təbii- ekoloji problemlər xalqımızın, dövlətimizin qarşılaşdığı gerçəkliklərdir. Bu gərgin vəziyyətdən çıxıb xalqın sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün mövcud hərbi-siyasi məsələlər həll edilməli, əhalinin özünə və ətraf mühitə münasibəti dəyişdirilməli, insanlara kainatdakı həyatın yalnız ətraf mühitlə harmoniya şəraitində mövcudluğu fikri aşılanmalı, iqtisadi yüksəliş və milli mənafe yolu tutmaqla mükəmməl dövlətçilik siyasəti yeridilməlidir. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|