Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 
 
 
§4. MƏDƏNİYYƏTDƏ MİLLİLİK 
VƏ BEYNƏLMİLƏLÇİLİK 
 
Mədəniyyətin inkişafı  cəmiyyətin obyektiv qanunlarına 
əsaslanır. Bu baxımdan mədəniyyət spesifik, xüsusi və ümumi 
qanunlar  əsasında inkişaf edir. Spesifik qanunlar yalnız cəmiyyətin 
müəyyən mərhələsində mövcud olan mədəniyyətdə,  xüsusi  qanunlar 
məzmun  baxımından  yaxın olan mədəniyyət tiplərində, ümumi 
qanunlar isə  bəşər mədəniyyətinin inkişafı prosesində  fəaliyyət 
göstərir. Qeyd etdiyimiz qanunlar öz inkişafında bir-biri ilə  vəhdət 
təşkil edir. Qanunların belə  vəhdəti müxtəlif tipli mədəniyyətlər 
arasında da əlaqəyə  səbəb olur. Nəticədə  mədəniyyətin inkişafında 
təkcə, xüsusi və ümuminin əlaqəsi meydana çıxır. Bu nöqteyi-
nəzərdən mədəniyyətin milli xüsusiyyətlərinin və beynəlmiləl 
xarakterinin öyrənilməsi müəyyən mənada xü- 

---

 
104
susinin   ümumiyə, ümuminin isə xüsusiyə münasibətindən, nisbət və 
vəhdətindən asılıdır. 
Hər hansı milli mədəniyyət digərindən özünəməxsus 
xüsusiyyətlər və spesifık cəhətlərlə  fərqlənir. Lakin milli 
mədəniyyətlərin fərqlərinə baxmayaraq onların arasında ümumi 
qanunauyğun  əlaqə mövcuddur. Bu əlaqə müxtəlif dövrlərdə 
müxtəlif şəkildə üzə çıxır. 
Mədəniyyətin milli və beynəlmiləl xüsusiyyətlərinin izahına 
keçməzdən  əvvəl “millət”, “millilik”, “xalq” və “xəlqilik” 
anlayışlarının şərhi zəruridir. 
Məlumdur ki, insanların etnik birliyinin formalarına qəbilə, 
xalq və millət daxildir ki, bunlar həmin “birlikdə” müəyyən 
mərhələləri təşkil edir. Bütün ictimai-iqtisadi formasiyalarda bu 
“etnik birlik” müxtəlif səviyyələrdə mövcud olmuşdur. Dil, ərazi, 
şüur, iqtisadi əlaqə birliyi insanların müəyyən qruplarını ayrı-
ayrılıqda birləşdirir ki, bu birləşmələr tarixən qəbilə, xalq və millət 
anlayışları şəklində təkmilləşir. 
İnsanlar qəbilə birliyindən xalq, sonra isə millət birliyinə 
keçərkən xarakterik əlamətlər-ümumi dil, etnik ərazi, şüur itirilmir və 
davamlı xüsusiyyətlər kimi nəsillərdən-nəsillərə ötrülür. 
Millət müxtəlif insan qruplarının bəzi fərqləndirici  əlamətlərini 
özündə  əks etdirən  ən yüksək birlik formasıdır.  İnsanların etnik 
ümumilliyi o zaman millət halında formalaşır ki, buradakı  fərdlərin 
vəhdəti eyni dildə danışan  əhalinin mərkəzləşmiş bir dövlət 
çərçivəsindəki, həyatı və fəaliyyəti ilə şərtlənir. 
“Xalq” əslində millətdən əvvəlki mərhələdir. Müasir mənada isə 
“millət” anlayışından genişdir. Xalqın millət kimi formalaşmasında 
mühüm  əlamətlərdən sayılan milli xarakter, iqtisadi həyat birliyi 
müxtəlif ictimai-siyasi şəraitdən
 
asılı olaraq dəyişikliyə uğrayır. 

---

 
105
Elmi mənbələrdə  bəzən xəlqilik milliliyin sinonimi kimi 
işlədilir. Fəlsəfi  ədəbiyyatlarda da çox istifadə olunan bu ifadələrin 
mahiyyətcə bir-birinə yaxınlaşdığı  və uzaqlaşdığı  məqamlar 
diqqətdən yayınır. 
Millilik anlayışında ümumən millətə aid olan struktual cəhətlər 
öz əksini tapır. 
Xəlqilik isə ümumən xalq kütlələrinin mənafeyini, millətin bu 
çoxluq təşkil edən mütərəqqi hissəsinin  əhval-ruhiyyəsini özündə 
toplayır. 
Klassik  ədəbiyyatımızın  görkəmli  nümayəndələrinin 
əsərlərində millilikdən daha çox xəlqilik diqqəti cəlb edir. Əlbəttə, 
sənətdə  xəlqilik daha geniş anlayışdır. Lakin xalqın həyatını, onun 
çalarlarını əks etdirən hər bir əsəri xəlqi adlandırmaq olmaz. Xəlqilik 
sənətkarın xalqa, onun taleyinə münasibətindən, o cümlədən 
üslubundan asılıdır. Hakim siniflərdən,   saray  həyatından,   
cəngavərlərdən,  fatehlərdən bəhs edən  əsərlərdə  də  xəlqilik ifadə 
oluna bilər. Belə ki, Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə”, “Xosrov və 
Şirin”, “Yeddi gözəl” əsərləri əsasən hökmdarların, hakim zümrənin 
mühitini  əks etdirsə  də, buradakı ümumxalq əhəmiyyətli 
problemlərin-ədalətli  şah, azad məhəbbət, qəhrəmanlıq-yüksək 
sənətkarlıqla, xalq təfəkkürünə əsaslanan bədii vasitələrlə əksi məhz 
xəlqilik prinsiplərindəndir. Müasir milli mədəniyyətin siması isə orta 
əsr Azərbaycan intibahının ən əlamətdar xüsusiyyətlərinin belə eyni 
deyil, bəlkə tarixən dəyişilə-dəyişilə, yeniləşə-yeniləşə gələn, əsasını 
o dövrlərdən götürən estetik təsəvvürlər sistemi ilə cilalanmış bir 
keyfiyyətdir. Buna görə də kökü xalq tarixinin dərin mənəvi qatlarına 
bağlı olan bir məfhumu itirmək, unutmaq doğru deyildir. Milli 
mədəniyyətlərdə unudulmuş, potensial hala keçmiş elə qiymətli 
demokratik meyllər də var ki, bunları araşdırıb meydana çıxarmaq 
lazımdır. 
Beynəlmiləlçilik milli zəmində yaranır, ona məxsus olan 
həmrəylik, əməkdaşlıq, bərabərlik, qarşılıqlı yardım, 

---

 
106
 
dostluq və s. prinsiplər millilik vasitəsilə  təzahür edir. 
Beynəlmiləlçilik prinsipiərinin mahiyyəti bütün millətlər, xalqlar 
üçün vahiddir. Lakin hər bir millət və xalq bu prinsipləri öz spesifık 
xüsusiyyətlərinə və həyat tərzinə uyğun olaraq qəbul edir. 
Millilik əsasən millətdaxili münasibətlərdə, beynəlmiləlçilik isə 
millətlərarası münasibətlərdə özünü göstərir. 
Milli xüsusiyyətlərin beynəlmiləl cəhətlərə çevrilməsi 
qanunauyğun bir prosesdir. Lakin hər cür milli xüsusiyyət deyil, 
yalnız mütərəqqi xüsusiyyətlər beynəlmiləl cəhətlərə çevrilir. 
Mütərəqqi xüsusiyyətlər inkişaf edərək beynəlmiləl prinsiplərə doğru 
gedir və bu prinsiplərlə qovuşur. Millətlərin mədəni inkişafının 
ümumi qanunauyğunluqları milli mədəniyyətlərin yaxınlaşmasına və 
inkişafına kömək edir. Bu, milli inkişafın beynəlmiləl forması kimi 
özünü göstərir.   
Millilik beynəlmiləlçiliyi əks etdirdiyi kimi, beynəlmiləlçilik də 
milliliyi  əks etdirir və onun inkişafına səbəb olur. Milliliklə 
beynəlmiləlçiliyin dialektikasının  əsas cəhətlərindən biri onların 
nisbətinin düzgün müəyyənləşdirilməsidir, Millətlərin həyatında 
milliliklə beynəlmiləlçiliyin nisbəti mütləq deyil, nisbi xarakterlidir. 
Mədəniyyətin milli xüsusiyyətləri ilə beynəlmiləl mahiyyəti 
arasındakı vəhdət onda öz ifadəsini tapır ki, milli xüsusiyyətlər, milli 
forma məzmunla uyğunlaşır, onunla şərtlənir. Mədəniyyətin 
beynəlmiləl xarakterinin milli xüsusiyyətlərə təsiri isə onunla şərtlənir 
ki, milli xüsusiyyətlər təkmilləşərək öz inkişafında beynəlmiləl 
cəhətlərlə zənginləşir. Əsl milli sərvətlər, mütərəqqi cəhətlər həmişə 
beynəlmiləl keyfiyyətlərlə uyğunlaşır. 
Millətin  ərazi, dil, iqtisadi və  mənəvi həyat birliyi əsasında   
formalaşan   xüsusiyyətlərindən   ən   başlıcası   milli hisslərdir. Milli 
psixologiyanın  əsas ünsürlərindən biri olan milli hisslər bir tərəfdən 
millətin həyat  şəraitinin, digər tərəfdən isə insanların xalq birliyinə 
xas olan hisslərinin qanuna- 

---

 
107
uyğun pilləsi kimi formalaşır. Birinci halda milli hisslər millətin 
ictimai, iqtisadi inkişafına, mədəni məişət xüsusiyyətlərinə emosional 
münasibəti kimi, ikinci halda isə insan hisslərinin millətə xas olan 
qanunauyğun varisi kimi çıxış edir. 
Milli hisslər, milli xarakter bir növ adət-ənənələr vasitəsilə 
təzahür edir. 
Bütün tarixi mərhələlərdə hər hansı bir etnosun həyat tərzində 
əsas yer tutan adət-ənənələr, ümumiyyətlə,  əxlaq normaları ictimai 
şüurun təzahürü kimi fəaliyyət göstərir. 
Müəyyən kollektivdə (tayfa, xalq, millət) və ya ictimai qrupda 
gözlənilən, onun hər bir üzvü üçün adi əxlaq normasına çevrilən irsi 
davranış qaydası isə adət adlanır. 
Bütün tarixi dövrlərdə insanların məişətində adət-ənənələr 
tənzimləyici rol oynamışdır. Həyat tərzinin tarixi inkişaf prosesində 
yaranmış adətlərə əməl edilməsi hamının vətəndaşlıq borcudur. 
Adət-ənənələr nəsillər arasında mənəvi sərvətlərin varisliyinə 
əsaslanır. Həyat tərzinin qayda-qanunları kollektiv sosial 
yaradıcılığın gerıişlənməsini tələb edir. İnsanların ictimai və  şəxsi 
həyatında hamı  tərəfindən riayət edilən qaydalar müstəqil dövlət 
quruculucuna və demokratiyanın genişlənməsinə imkan yaradır. 
Cəmiyyətin sosial-iqtisadi sahəsində meydana çıxan yenilik 
adət-ənənələrin məzmununda müəyyən dəyişiklik yaradır. Varislik 
əlaqəsi isə mühüm qanunauyğunluq kimi həyat tərzinin tərkib hissəsi 
olan adət-ənənələrin inkişafında özünü göstərir. 
Adət-ənənələr ictimai şüurun ancaq müəyyən formalarında 
özünü göstərən sadə normalardır. Adətlərin sosial funksiyaları 
onların insanlararası münasibətləri, gündəlik həyat qaydalarını 
qoruyub saxlamasıdır. Adət-ənənə eyni zamanda həyat tərzinin və 
onun yaratdığı sosial, mənəvi və estetik idealların, davranış 
normalarının, əmək və məişət  

---

 
108
münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi və  nəsildən-nəsilə keçirilmə-
sinin spesifik formasıdır. 
Ənənə (latınca mradito) yaradılmış adətlərin, yaşayış 
tərzlərinin məcmusu kimi meydana çıxır. İbtidai icma quruluşunda da 
insanların ictimai davranışları ənənə vasitəsilə tənzim olunurdu. 
Adət-ənənə  cəmiyyətin maddi və  mənəvi mədəniyyət 
ünsürlərini birləşdirərək, həyat tərzinin mühüm cəhətlərini özündə 
əks etdirir. 
“Adət” və  “ənənə” anlayışlarının oxşar və  fərqli cəhətləri də 
vardır. Belə ki, “ənənə” anlayışı daha geniş məzmuna malik və sabit 
olmaqla ictimai həyatda fəal rol oynayır. Adətlər isə tarixi inkişaf 
nəticəsində sabitləşir, davamlılığı  nəticəsində  ənənəyə çevrilir. 
Adətlər, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, insanların məişət və  həyat 
tərzindəki normaların məcmusu kimi özünü göstərir. 
Ayinlər, mərasimlər o zaman xalqa mənsub olur ki, ənənəyə 
əsaslanır. Xalqımızm adət-ənənələri tarixi köklərə malik mənəvi 
sərvətlərdir. Həyat tərzində müasir dövrədək yaşayan mərasimlərdən 
biri də  Xızır-İlyas mərasimidir.  Əxlaqi dəyərlərə malik olan bu 
mərasim yazın gəlişi, torpağın, təbiətin oyanışı ilə əlaqədardır. 
Məlumdur ki, Novruz bayramı islam dinindən  əvvəl 
yaranmışdır. Dini bayram və  mərasimlərin çoxu milli ənənə, milli 
bayramlarla birləşir, əxlaqın zəruri cəhətinə çevrilir. 
Mərasimləri yaradan, yaşadan, nəsildən-nəsilə ötürən xalqdır. 
Mərasimlər cəmiyyətin həyat tərzinin bədii, simvolik, psixoloji 
ifadəsi olmaqla, həm də  tərbiyəvi  əhəmiyyətə malikdir. Meydana 
çıxan hər bir yeni ictimai tarixi quruluş adət-ənənələrdə  də  əsaslı 
dəyişiklik yaradır. 
Hal hazırda respublikamızda aşağıdakı bayram mərasimləri 
həyata keçirilir: 
I.  İctimai-siyasi mərasimlər: 8 mart, 28 may, 18 oktyabr, 17 
noyabr, 31 dekabr. 

---

 
109
İctimai-siyasi bayramlar cəmiyyətdə ümumi siyasi fəallıq, 
vahid davranış, ictimai qruplar arasında  əlaqə yaradır, insanlarda 
mənəvi borc, məsuliyyət hisslərini inkişaf etdirir. 
II. Mövsüm mərasimi: Novruz bayramı mart ayının 20-21-də 
keçirilir. Bu bayram insanlarda həyat  əzmini, xoşbəxt yaşamaq 
arzusunu gücləndirir. 
III. Elm və  mədəniyyət xadimlərinin, yazıçı  və  şairlərin 
yubileylərinin keçirilməsi. 
IV. Vətənpərvərlik mərasimləri: Milli ordu gününün qeyd 
olunması, Vətən uğrunda həlak olan milli qəhrəmanların adlarının 
əbədiləşdirilməsi,  şəhidlər xiyabanının kütləvi  şəkildə ziyarət 
edilməsi gənclərin əxlaqi tərbiyəsində mühüm rol oynayır. 
V. Gənclik mərasimləri:  İlk zəng,  əlifba bayramı, uşaqların 
beynəlxalq müdafiə günü (1 iyun), ümumtəhsil məktəblərində son 
zəng, peşə, orta ixtisas və ali məktəblərə qəbul, əmək ənənələri və s. 
VI. Ailə-məişət mərasimləri: Toy-nigah, ad günləri, yas və s. 
VII. Dini adət-ənənələrlə bağlı mərasimlər: Müqəddəs yerlərin 
ziyarəti, dini ayinlərin icrası. Azərbaycan respublikası Nazirlər 
Kabinetinin qərarı ilə Ramazan, Qurban bayramları istirahət günü 
elan edilmişdir. 
Tarixən meydana gəlib formalaşan adət-ənənələr iki növdür: 
keçmişlə bağlı adət-ənənələr və yeni adət-ənənələr Xalqımızın 
mənəvi simasını  əks etdirən adətləri xalq əsrlər boyu yaşatmışdır. 
Bunlar insanların həyat və  məişət  şəraitini, onlar arasındakı 
münasibətləri və davranışındakı xüsusiyyətləri  əks etdirir. Məsələn, 
qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, qonşuluq, dostluq, qarşılıqlı 
kömək, əməksevərlik və s. xalqımızın ənənəvi adətlərindəndir. 
Azərbaycan xalqı tarixi, milli, mədəni dini adət-ənənələrinə 
görə inkişaf etmiş xalqdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının 
bugünkü mənəvi həyatı xalqımızın etnoqrafik amillərinin təsirilə 
yaranan milli adət-ənənələrin varisliyinə  əsaslanmaqla daha da 
zənginləşir. 
 

---

 
110