Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

 
Orxon- Yenisey abidələri janrına görə belə qruplaşdırılır: 
a)tarixi-bioqrafik daşüstü yazılar (Monqolustanda); 

---

 
122
 
b)epitafik (qəbirüstü) poetik yazılar (Yenisey və Sesireçye 
(Cetısu) çayları vadisində); 
v)Hüquq sənədləri, dini sehirbazlıq abidələri (Şərqi Türküstan) 
və s. 
Orxon çayı hövzəsində 2 abidə tapılmışdır. Onlardan biri türk 
şahzadəsi Gültəkinə  həsr olunmuşdur.  İkincisi isə onun böyük 
qardaşı Bilgə xaqanın hərbi yürüşlərindən, mübarizliyindən bəhs 
edir. 
Qədim türk xaqanlığının tarixini öyrənmək baxımından bu gün 
də  hər hansı bir türk xalqı, türk milləti üçün əhəmiyyətli olan bu 
abidələr yüksək kamillik zirvəsinə yetmiş türk mədəniyyətinin, 
dövlətçilik tarixinin və türk hərb sənətinin qan yaddaşıdır. 
XI-XII əsrlərə aid edilən qədim yazılı abidələrimizdən “Kitabi 
Dədə Qorqud” isə elm aləminə XIX əsrdə məlum olmuşdur. Dastanın 
XV-XVI  əsrlərdə yazıya köçürülmüş iki əlyazmasından Drezden 
nüsxəsi bir müqəddimə 12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə  həmin 
müqəddimə 6 boydan ibarətdir. 
Bu qədim abidə haqqında ilk məlumat alman alimi F.Dits 
tərəfindən verilmişdir. O, 1815-ci ildə “Təpəgöz” boyunu alman 
dilinə tərcüməsi ilə birlikdə nəşr etdirmişdir. 1894-1904-cü illərdə isə 
V.V.Bartold abidənin dörd boyunu rus dilinə çevirərək çap 
etdirmişdir. Bu tərcümə H.Araslı  və M.H.Təhmasibin redaktəsi ilə 
1950-ci ildə Bakıda, 1962-ci ildə isə Moskvada nəşr olunmuşdur. 
Dastandakı hadisələrin  əksər hissəsi Dəmir qapı  Dərbənd, 
Bərdə, Gəncə,  Əlincə, Qaradağ, Göyçə gölü və s. yerlərdə  cərəyan 
edir. 
“Kitabi-Dədə Qorqud”u yazıya köçürən  şəxs Dədə Qorqudu 
həm dastanın yaradıcısı, həm də  iştirakçısı kimi təqdim edir. Bayat 
elindən olan bu alimnüma oğuzun gərginliklərin aradan 
qaldırılmasında, gələcəyə dair fikirlər söyləməsində böyük ustalığı 
göstərilir.  
 

---

 
123
“Kitabi-Dədə Qorqud” türkdilli xalqların müştərək abidəsidir. 
Dastanda yarandığı dövrün adət-ənənələri, köçəri həyat tərzi və s. 
barədə tarixi-etnoqrafık məlumatlar da vardır. Burada etik davranış
 
 
normaları, ailə-məişət məsələləri də öz əksini tapmışdır.  
Türk millətinin bədii təfəkkür abidəsi olan “Kitabi-Dədə 
Qorqud” dastanının poetik dili bədii təsvir vasitələri ilə  zəngindir. 
Burada yeri düşdükcə atalar sözündən, idiomatik ifadələrdən 
məharətlə istifadə edilmişdir. 
Dastanda oğuz bəylərinin düşmən qəbilələri ilə mübarizə 
səhnələri də  təsvir olunmuşdur. Lakin çox maraqlıdır ki, onların bu 
mübarizələri təcavüzkarlıq deyil, intiqam xarakteri daşıyır; Qazan 
xan döyüş meydanında “qaçanı qovmur”, “aman diləyəni öldürmür”. 
Bu, soy kökümüzdəki alicənablıqla, xeyirxahlıqla bağlı 
xüsusiyyətdir. 
Oğuz türklərinin tarixini özündə əks etdirən monumental epik 
abidələrdən olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı, yuxarıda qeyd 
etdiyimiz kimi, elmə  məlum olduğu vaxtdan diqqət mərkəzindədir. 
Lakin buna baxmayaraq, bu mənəvi mədəniyyət abidəsinin özündə 
əks etdirdiyi məna və məzmun dərinliyi, türk xalqlarının milli-etnik 
fikir yaddaşı, milli təfəkkürünün və dünyagörüşünün formalaşma 
prosesi tamamilə aydınlaşdırılmamışdı. Bütün bu məsələlər və 
abidənin Azərbaycan türklərinin tarixində tutduğu  əvəzsiz mövqeyi 
nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyi haqqında 20 
aprel 1997-ci il tarixli fərman imzalamışdır. Bu fərman abidənin daha 
əhatəli şəkildə tədqiq olunmasma şərait yaratdı.
1
 
                                                           
1
 
Qeyd: ("Orxon-Yenisey abidələri" və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı haqqında 
"Din və mədəniyyət" mövzusunda daha geniş bəhs olunur.) 
 

---

 
124
 
Maddi-mədəniyyət abidələrinin mühafizə olunması zaman-
zaman müxtəlif dövlət strukturları tərəfindən, tam qənaətbəxş olmasa 
da, yerinə yetirilib. 
1918-ci il aprelin 14-də Xalq Komissarları Soveti V.İ.Leninin 
imzası ilə “Respublika abidələri haqqında” xüsusi dekret vermişdir. 
1920-1921-ci illərdə Azərbaycanın bölgələrində olan abidələr qeydə 
alınmış, onların mühafizəsi üçün bəzi tədbirlər 
müəyyənləşdirilmişdir. 
1932-ci ildə  Mədəniyyət Abidələrini Mühafizə edən xüsusi 
Komitə yaradılmışdır. 
Müharibədən sonra abidələrin mühafizəsinə daha yaxşı fikir 
verildi. Bu məqsədlə 1948-ci il oktyabr ayının 14-də SSRİ Nazirlər 
Sovetinin “Mədəniyyət abidələrinin mühafizə edilməsini 
yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında” qərarı verildi. Bu qərarla birlikdə 
“Mədəniyyət abidələrinin mühafizə edilməsinə dair əsasnamə”də 
təsdiq edildi. 
SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarına müvafiq olaraq, Azərbaycan 
SSR Nazirlər Soveti 1948ci il dekabrın 2-də “Mədəniyyət 
abidələrinin mühafizəsini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında" qərar 
verdi. 
1951-ci ildə isə Azərbaycan SSR Ali Sovetının Rəyasət Heyəti 
mədəniyyət abidələrinin qorunması, bərpa edilməsi və öyrənilməsi 
haqqında xüsusi qərar qəbul etmışdır. Azərbaycan SSR Ali Soveti 
Rəyasət Heyətinin Fərmanı  ılə böyük tarixi əhəmiyyəti olan 
mədəniyyət abidələrı-Şirvan-şahlar sarayı,  Şəkidəki Xan sarayı, 
Naxçıvandakı Yusif ibn Qüseyr və Mömünə xatun məqbərələri, 
Bərdə, Gəncə, Qobustandakı qaya rəsmlərinin yerləşdiyi sahə, tarixi 
qəbirstanlıqlar, məbədlər digər abidələr xüsusi nəzarətə 
gotürülmüşdür. 
1978-ci ilin iyalunda Azərbaycan SSR Ali Soveti “Tarix və 
mədəniyyət abidələrinin qorunması  və onlardan istifadə” haqqında 
qanun qəbul etmişdir. Elə  həmm  ıl Bakıda “Azərbaycan Tarix və 
Mədəniyyət Abidələrini Mühafizə 
 

---

 
125
  
Edən Cəmiyyət" yaradılmışdır. Bu cəmiyyətin fəaliyyətindən məqsəd 
xalqın zəngin mirasını  gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamaq, 
zəhmətkeşlər arasında, böyüməkdə olan nəsil arasında vətən tarixinin 
öyrənilməsi işində bu qeyri-adi təbliğat vasitələrindən səmərəli 
istifadə etməkdir. 
Tarix və  mədəniyyət abidələrinə göstərilən qayğı  Vətənimizə, 
qəhrəmanlıqla dolu tariximizin, keçmişimizin bu nadir şahidlərinə 
hörmət və məhəbbətin ifadəsidir. 
Abidələr nəinki tarixi keçmişimiz və dünyada şöhrət qazanan 
mədəniyyətimiz barədə maraqlı  məlumat verir, biliyimizi artırır, 
onlar həm də  gənclərin vətənpərvərlik tərbiyəsində bizə yaxından 
kömək edir. 
Azərbaycan Respublikasınınm 1995-ci il 27 noyabr tarixindən 
qüvvədə olan Konstitusiyasında da bu məsələyə xüsusi diqqət verilir. 
“Mədəniyyət hüququ”adlı 40-cı maddənin II bəndində deyilir: 
“Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı, ona 
qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələrini qorumalıdır. 
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 77-ci maddəsi 
isə tamamilə Tarix və  mədəniyyət abidələrinin qorunmasına həsr 
edilib. Burada deyilir: “Tarix və mədəniyyət abidələrini qorumaq hər 
bir şəxsm borcudur”. 
Maddi-mədəniyyət abidələrini gələcək nəsillərə çatdırmaq 
üçün onları yalnız mühafizə etmək deyil, həm də müxtəlif qüvvələrin 
dağıdıcı təsirlərinə məruz qalanları yenidən bərpa etmək lazımdır. Bu 
məqsədlə son illər vətənimizdə müharibə davam etməsinə 
baxmayaraq məqsədyönlü tədbirlər görülmüşdür. 
Maddi-mədəniyyət abidələri tarix elminin xəzinəsi hesab 
olunur. Ona görə  də bu yadigarları mühafizə etmək, onlara 
həssaslıqla yanaşmaq hər bir Azərbaycan vətəndaşının borcudur. 

---

 
126