Dərs vəsaiti Bakı 2023

Ovuntu metallurgiya metodları. 
Ovuntu metallurgiya 
üsulları ilə metallik ovuntular və onlardan ise məmulat 
hazırlanır. Bu sahədə iş prosesləri aşağıdakılardır: 
- Ovuntuların alınması mexaniki üyütmə, tozlandırma, 
bərpa etmə, karbonil metodu və ya kimyəvi oturtma metodları 
ilə aparılar. 
- Ovuntulardan pestahların şəkilləndirilməsi (soyuq 
presləmə, qızmar preslemə, fasiləsiz presləmə, yayma, 
hidrostatik presləmə, şlikerli tökmə, çəmbərdə ovuntunun 
döyülməsi). 
- Bişirmə (maye fazalı ve ya maye fazasız bişirilmə).
-Tamalayıcı emal (kəsmə ile emal, kalibrləmə, hopdurma, 
karbonlama, qoruyucu örtüyün çəkilməsi). 
 
4.2. Müasir domna sobalarında gedən əsas
fiziki – kimyəvi proseslər 
 
Domna sobasında gedən fiziki-kimyəvi proseslər çox 
mürəkkəb və müxtəlif şəkillidir. Sobaya doldurulmuş bərk 
maddələr aşağı düşdükcə və temperatur yüksəldikcə aşağıdakı 
dəyişikliklərə məruz qalır (şəkil 4.1). Prosesləri şərti olaraq 
aşağıdakı mərhələlərə ayırmaq olar: yanacağın - karbonunun 
yanması; quruma; hidratlann parçalanması; karbonatların 
parçalanması; dolayısı ilə CO təsirilə dəmir və manqan 
oksidlərinin parçalanması; Fe, P, Si və Mn oksidlərinin bərk 
karbonla bilavasitə bərpa olunması (əlverişli olmayan proses); 
bərpa edilmiş filizin karbonla zənginləşməsi və eyni zamanda 
əriməsi; maye halda karbonla zənginləşmənin davam etməsi; 
maye çuqunun və eyni zamanda əmələ gəlmiş posanın kürədə 
cəmləşməsi; çuqun və posanın sobadan buraxılması. Göstərilən 
proseslər mərhələlərlə bir-birini tamamlamaqla eyni vaxtda, 
lakin müxtəli intensivliklə və sobanın müxtəlif səviyyələrində 
baş verir (şəkil 4.1). 

---

Yanacağın karbonu əsasən furma qarşısında qızmış koks 
kütləsinin 900...1200°C temperaturlu havanın oksigeni ilə 
görüşdiyü zonada yanır. Əmələ gəlmiş karbon qazı havanın 
azotu ilə yuxarı istiqamətlənərək qızğın koks ilə qarşılıqlı təsir 
sayəsində C0
2
+C
→
2CO reaksiyası gedir. Bu dönən reaksiya 
olmaqla onun müvazinətliyi temperatur yüksəldikdə sağa, aşağı 
düşdükdə isə yerini sola dəyişir. Furmaya təbii qaz və ya buxar 
verdikdə yüksək temperaturda qızğın koksu oksidləşdirir:
H
2
0 + C
k
= CO + H
2
. 
Şək. 4.1. Domna sobasında gedən fiziki-kimyəvi proseslər 

---

Temperatur yüksəldikcə şixtə quruyur. Nəmlik domna 
qazı ilə sobadan çıxır. Şixtənin tərkibindəki hidratlann əsas 
hissəsi parçalanır (şəkil 4.1). 400...950°C temperatur 
intervalında karbonatlar aşağıdakı ardıcıllıqla parçalanır: FeC0
3
(450...500°C); MnC0
3
(520... 550°C); MgC0
3
(600...650°C); 
CaC0
3
(700 ...900°C). 
Dəmir oksidlərinin dolayısı bərpa edilməsi aşağıdakı 
ardıcıllıqla gedir: 
Fe
2
0
3
→
Fe
3
0
4
→
FeO
→
Fe. 
Dəmir oksidlərinin bərpa edilməsində əsasən CO qaz 
fazasının (müəyyən qədər hidrogenin) və sonra bərk karbonun 
rolu böyükdür. Bunların qarşılıqlı təsiri filizin fıziki 
vəziyyətindən, qazların tərkibindən, onların təzyiqindən və bir 
sıra digər amillərdən asılı olur. 
Manqan dəmirə nisbətən oksigenə daha həris olduğundan 
yalnız MnO-nə qədər (əsasən CO ilə) bərpa edilir: 
Mn0
2
→
Mn
2
0
3
→
Mn
3
0
4
→
MnO. 
MnO müstəsna olaraq bərk karbon hesabına, qızmar posa 
ilə (manqanın miqdarı metaldakına nisbətən çoxdur) təmasda 
olduqda MnO +C
bərk
= Mn +CO - Q sxemi üzrə bərpa olur. Bu 
reaksiya dəmirin bərpasına tələb olunandan 2 dəfə çox istilik, 
yəni artıq yanacaq tələb edir. 
Silisium SiO
2
-dən əsasən bərk karbonla bərpa olur; bunun 
üçün daha yüksək temperatur və çətinəriyən posa şəraiti tələb 
edir. Bilavasitə bərpa edilmə reaksiyaları endotermik olmaqla 
oksidlərin bərk karbonla təması şəraitində gedir. 
Fosfor domna sobasına filizin tərkibində 3Ca0P
2
0
5
və 
3Fe0P
2
0
5
8H
2
0 
mineralları 
şəklində 
verilir. 
Yüksək 
temperaturda bu birləşmələr bərpa olur və dəmirlə qarşılıqlı 
təsir nəticəsində P+3Fe = Fe
3
P sxemi üzrə fosfid şəklində 
çuquna keçir. 
Kükürd filiz, koksla pirit və s. dözümlü sulfidlər şəklində 
sobaya verilir. Kükürdün bir hissəsi oksidləşir və S0
2
şəklində 
qazlarla kənarlaşır, qalanı isə çuqun və posada həll olur. 

---

Posa sobanın şaxtasında əmələ gəlir. İlkin posa şixtənin 
asan əriyən komponentlərindən (Si0
2
, MnO, FeO) əmələ 
gəlməyə başlayır və bilavasitə bərpa proseslərində başa çatır. 
Posanın tərkibi boş süxür oksidlərindən və koksun 
külündən, həmçinin sobaya xüsusi məqsəd və 1400-1500°C
 
temperaturda lazımi mayeaxıcılığı təmin etmək üçün verilmiş, 
flüsdən ibarətdir. Posa asan əriyən olduqda dəmir oksidlərinin 
müəyyən miqdarı bərpa edilə bilmir və onunla birlikdə bərpa 
zonasından tez çıxır. 
Çətinəriyən posa alındıqda isə sobanın divarlannda örtük 
yaradır və domna prosesi mürəkkəbləşir. Flüs posaya lazımi 
tərkib və xassə verir və bunun sayəsində sobanın təyinatlı iş 
rejimi və çuqunun kükürtdən təmizlənməsi təmin edilir. Belə ki, 
əsasi oksidlər əritmə prosesində koksdan və dəmir filizindən 
metala keçən kükürdü kənarlaşdırmağa və onun zərərli təsirini 
azaltmağa imkan verir. 
Posanın tərkibində əsasi və turşu oksid birləşmələrinin 
nisbəti (CaO+MgO)/(Si0
2
+Al
2
0
3
) = 1 həddində olmalıdır. 
Domna posasının əsas təşkilediciləri - 28-40%Si0
2
; 35-
40%CaO; 5-17% Al
2
0
3
; 10% MnO; 2 - 13% MgO; 1% FeO; 
0,5% S; 1% P
2
O
3
-dən ibarətdir. Posanın tərkibi filizlərdəki boş 
süxurun tərkibindən, həmçinin domna sobasında alınan 
çuqunların (təkrar emal, tökmə) və ya ferroərintilərin əridilmə 
proseslərindən asılı olaraq dəyişir.