Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Əvvəlcədən proqramlaşdırılmış çıxışa hazırlıq 
Yalnız kons- 
pekt üzrə danışmağa vərdiş etməyin, lakin məsul çıxışlar zamanı 
onun zəruri olmasını nəzərə alın. Nitqin söylənilməsi üçün lazım 
olan vaxtı dəqiq müəyyənləşdirin.
255

---

Yazdığınız kimi yox, danışdığınız kimi yazın (redaktə işi­
ni başa çatdırdıqdan və onu ucadan oxuduqdan sonra məruzədən 
«canlı söz kimi səslənməyən» hər şeyi çıxarın). Həmçinin zərurət 
yarandıqda çıxarılması mümkün olan ifadələrin də mötərizəyə 
alınması tövsiyə olunur.
Hər abzasa 3-5 cümlə daxil edin (əks halda, fasilə verdiyiniz 
yeri itirə bilərsiniz).
Yazarkən daha çox fəal fellərdən istifadə edin («Biz beş yeni 
filial açmışıq» söyləmək «Bizim tərəfimizdən 5 yeni filial açılmış 
olmuşdur» söyləməkdən daha düzgündür).
Cümlələrdəki sözlərin sayını məhdudlaşdırın (cümlə uzun ol­
duqda, dinləyicilər üçün natiqin sözlərini qavramaq çətin olur).
Məruzə aydın və səliqəli şəkildə çap edilməlidir. Onu görmə­
yiniz asan olan şriftlə, iki interval ara ilə çap edin. Abzaslar arasın­
da üç interval məsafə qoyun.
Xüsusi əhəmiyyət verdiyiniz söz və cümlələrin altından xətt 
çəkin (məruzənin səhifələrinin kənarlarında nitqin daha ifadəli çat­
dırılmasına yardım edəcək qeydlər edin).
Dramatik fasilə etmək lazım gələn bəndlərin yanında «fasilə» 
sözü yazın.
Necə məşq etmək lazımdır
Əgər çıxışın mətnini siz 
yazm am ısım zsa
, onunla çıxışa qədər 
tanış olmaq üçün vaxt tapın.
Ucadan məşq edin, yadınızda qalan bənd və faktları tələffüz 
edin.
Məşqin gedişində 
danışdığınız kim i oxuyun,
oxuduğunuz kimi 
danışmayın.
«Yazılmış mətn» üzrə çıxışın uğuru sizin oxumaq və yadda 
saxlamaq bacarığınızdan asılıdır, lakin əzbərləməyə çalışmayın. 
Sözləri yox, ideyaları yadda saxlamaq üçün məşq edin.
Mətni əvvəlcə ürəyinizdə oxuyun. Bu sizə nitqi oxuyarkən ən 
başlıca olanı seçmək imkanı verər və nitqin dinləyicilərdə də səs­
siz oxuyarkən sizdə oyatdığı təəssüratı oyatmasına kömək edər.
Çıxışın m ətnini necə hazırlam alı
256

---

Səhifəyə baxın, səssiz şəkildə bir qrup söz oxuyun. Gözlərinizi 
kağızdan ayırın və onları auditoriyaya baxırmış kimi və həmin söz­
lərə düzgün məna verərək söyləyin. M əşqə davam edin.
Əgər imkan varsa, dinləyicilərlə məşq edin. Sizin danışığınızı 
redaktə və düzgün tənqid edə biləcək insanla məşq etmək daha 
faydalıdır.
Auditoriya ilə vizual təmas, çıxışın daha məsuliyyətli hissə­
lərində edəcəyiniz jest və fasilələr üzərində işləyin. Siz televiziya 
diktorundan da yaxşı oxumağı öyrənməlisiniz.
Çıxış zamanı başınızı dik tutmalısınız. Əgər bu sizin üçün 
asan deyilsə, hər cümlənin əvvəlində, o cümlədən, sonunda mütləq 
dinləyicilərə baxın. Cümlənin sonunda başınızın və səsinizin uca­
lığının aşağı düşməsinə imkan verməyin. Bu, etdiklərinizin hamı­
sının üzərindən xətt çəkmiş olar.
Məşqlər hər dəfə mətndən daha böyük parçalan “götürüb” tə­
ləffüz etməyə imkan verər. Zaman keçdikcə, siz sözləri «yavaşca 
səhifələrdən qaldınb canlandırmağı» bacaracaqsınız.
Məşq edərkən mətni ruh yüksəkliyi ilə və ifadəli oxuyun. 
Məşqlər zamanı şişirtməyə yol verəcəyinizdən çəkinməyin. Real 
çıxış zamanı hər şey normal görünəcək.
Nitqinizi diktofona yazın və onu dinləyin - hər şey real çı­
xışdakı kimi olmalıdır. Mətnin nə qədər canlı səslənməsini yox­
layın. Sizin üzündən oxumadığınız, şifahi danışdığınız təəssüratı 
yaranırmı?
Mətni oxuyarkən barmağınızdan göstərici kimi istifadə edin. 
Əgər baxışlarınızı qaldırıb-endirərkən oxuduğunuz yeri itirmisi- 
nizsə, bunu hiss etdirməyin və dəhşətə qapılmayın. Qaldığınız yeri 
tapın, lazım gələrsə, eyni cümləni bir də təkrar edin. Onu xüsusi 
vurğu ilə təkrar edin: qoy hamıya elə gəlsin ki, bunu əvvəlcədən 
belə düşünmüşsünüz.
Mətnin sonuna yaxın sürətinizi azaldın. Düz dinləyicilərə ba­
xaraq oxuyun. Səsiniz qüvvətlə və gərginliklə səslənməlidir. Be­
ləliklə, siz dinləyicilərə yekun hissəni söylədiyinizi başa düşmək 
imkanı vermiş olarsınız.
257

---

Məşqə sərf olunan vaxtı qeyd edin. Sizə ayrılan vaxta uyğun 
danışmağa çalışın. Çıxışı sürətləndirməyin. Yaxşı olar ki, həmişə­
kinə nisbətən daha aramla danışasınız. Artıq materialı çıxarın və 
çıxışın vaxtını qısaldın.
Bir-iki məşqinizi videokameraya yazın. Özünüzə obyektiv 
şəkildə baxın.
Heç olmazsa, bir məşqi çıxış edəcəyiniz geyimdə edin, o halda 
çıxış zamanı özünüzü rahat və inamlı hiss edəcəksiniz.
Videokasetə çəkilm iş məşqə baxarkən özünü yoxlam aq üçün
suallar
• Yaxşı vizual əlaqə yaradılmışdımı? Nəzərlərində bütün 
dinləyiciləri əhatə edə bildimmi?
• Səsim canlı və maraqlı səslənirdimi?
• Mən təbii və ciddi görünürdümmü?
• Fikirlər sakit və məntiqi səslənirdimi?
• Əsas hissəni daha çox qabartmaq mümkün idimi?
• Nitqin məqsədinə nail olundumu?
• Jestlər sərbəst və yerində idimi?
• Tərzim, jestlərim və səsimlə əsəbiliyimi dinləyicilərə ötür­
mədim ki?
• Çıxışda mənim dəlillərimi zəiflədən artıq sözlər səslənmədi 
ki («bəlkə də», «yəni», «deməli» və s.)?
• Nitq dinləyiciləri söylədiklərimin mənasını başa düşməkdən 
ötrü gərginlik keçirməyə məcbur edəcək qədər çox sürətli deyildi 
ki?
• İdeyaların əhəmiyyətini qüvvətləndirmək, yaxud daha mü­
hüm fikirləri ifadə etməkdən ötrü adi haldakına nisbətən daha 
aramlı nitq sürətindən istifadə olundumu?
• Nitq dinləyicilər üçün aydın idimi?
• Əyani vəsaitlərdən yerində istifadə edildimi?
• Çıxışda müvafiq təəssürat yaranırmı? Geyimim lazımi təəs­
sürata uyğun idimi?