Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Son söz əvəzi
Mən qəti əminəm ki, yaxşı danışıq qabiliyyəti yalnız qram­
matik qaydaları öyrənməklə, nitq mədəniyyəti haqqında elmləri 
mənimsəməklə yaranmır. Və yaxud yalnız onların hesabına for­
malaşmır. Bundan ötrü yaxşı natiqlərin nitqlərinə diqqətlə qulaq 
asıb, onları əməlli-başlı araşdırmaq, bədii ədəbiyyat oxumaq, özü 
də dili yaxşı bilən, səlis və rəvan yazmağı bacaran yazıçıların və 
şairlərin əsərlərini oxumaq lazımdır. Bununla belə, kitabda yazı­
lanları ümumiləşdirərək, ən vacib məqamları bir də təkrar qeyd 
etmək istəyirəm.
Ritorikada nitq təsirlərinin aşağıdakı psixoloji-didaktik 
prinsiplərindən istifadə olunur: anlaşıqlılıq, assosiativlik (assosi­
asiya- şüurda ayn-ayn təsəvvürlər arasındakı əlaqə), ekspressivlik 
(təsirlilik, ifadə qüvvəti), və intensivlik (səmərəlilik, gərginlik).
A nlaşıqlılıq prinsipindən
istifadə edərkən dinləyicilərin mə­
dəni-savadlılıq səviyyəsini, onlann həyat və istehsalat təcrübəsini 
nəzərə almaq lazımdır. Heç bir zaman unutmaq olmaz ki, bir çox 
insanlar eşitmək istədiklərini eşidirlər. Buradan da hər bir audito­
riyanın emosional-psixoloji təbəqələşməsinin nəzərə alınması zə­
rurəti meydana çıxır.
Anlaşıqlılığın yüksəldilməsi üçün az məlum olan informasiya­
nın, həmçinin onunla birlikdə m üxtəlif xarakterli məlumatların (ye­
nilik və orijinallıq) verilməsi və onlann həqiqiliyinin göstərilməsi 
üsulu çox səmərəlidir.
A ssosiativlik prinsipi
dinləyicilərin emosional və rasional yad­
daşına müraciət etməklə onlarla eyni həyəcan və düşüncələri yaşa­
maqla əlaqədardır. Müvafiq assosiasiyalar oyatmaq üçün eyniyyət, 
oxşar hadisələrə müraciət, mülahizələrin obrazlılığı kimi üsullar­
dan istifadə olunur.
Ekspressivlik (təsirlilik) prinsipi
çıxış edənin tamamilə öz 
söylədiklərinə inandığını göstərən emosional, həyəcanlı nitqində, 
onun mimikaları, jestləri və duruşunda ifadə olunur. Həyəcanlılıq,
350

---

ürəkdən gələn sevinc, yaxud kədər, başqasının halına yanma - bü­
tün bunlar ekspressivliyin konkret formalarıdır.
İntensivlik prinsipi informasiyanın ötürülmə sürəti ilə xarakte­
rizə edilir. M üxtəlif informasiya növləri və müxtəlif insanlar şərhin 
və nitqin mənimsənilməsinin fərqli sürətinə ehtiyac duyurlar.
İnsanların temperamentini, konkret informasiya növünü qəbul 
etmək üçün hazırlıq səviyyəsini nəzərə almaq lazımdır. Bununla 
əlaqədar aşağıdakılar mühümdür: çıxış edənin auditoriyanın əhval- 
ruhiyyəsini nəzərə almaq bacanğı; auditoriyanın müəyyən infor­
masiya materialı ilə işləmək qabiliyyəti; çıxış edənin auditoriyaya 
informasiyanın mənimsənilməsi üçün zəruri olan sürət rejimini 
təqdim etmək bacanğı.
Natiqlik vasitələrinin bütöv bir kompleksi mövcüuddur ki, on- 
lann ünsürlərindən biri də 
kom munikasiya təsirləridir.
Onlan daha 
ətraflı nəzərdən keçirək.
X arici görkəm təsiri.
Bir qayda olaraq, əvvəlcə insanı onun xa­
rici görkəminə əsasən qəbul edirlər və bu ilk təəssürat sonrakı qar­
şılıqlı münasibətlərə təsir edir
.{İnsanı geyim inə görə qəbul edib,
ağlına görə yo la salarlar. Azərbaycan atalar sözü
) Bu səbəbdən, 
mütəxəssis geyim estetikası, yaxşı qurulmuş mimika, çox yüksək 
mərifət hissi ilə silahlanmalıdır ki, ətrafına cazibə qüvvəsi saçaraq, 
gözəl tərzi ilə həmsöhbətinin rəğbətini qazana bilsin.
Geyimdə ekssentrikliyə (qeyri-adilik, qəribəlik) yol vermək 
lazım deyil. Geyimdəki heç bir element hərəkətlərin sərbəstliyini 
məhdudlaşdırmamalıdır. Geyimdə təvazökarlıq vulqar şıqlıqdan 
yaxşıdır. Bununla belə, işgüzar görüşlərdə brend markalı eynək, 
mobil telefon, qələm və qol saatı yüksək təəssürat effektləri hesab 
edilir.
Nitqi müşayiət edən j estlər informasiyanı ötürmə vasitələrindən 
biri olub, onu qüvvətləndirməyə və dinləyiciləri inandırmağa 
kömək etməyə yönəldilmişdir.
Lakin süni, teatral j estlər nitqin səmimi olmadığını göstərməklə, 
əvvəlcədən bu haqda mənfi rəy yaradıb, inamsızlıq doğurmaqla 
natiqə çox ziyan verir. Danışan xüsusi olaraq jestlər axtarmamalı, 
həm də öz təbii jestlərini nəzarətdə saxlamalıdır.
351

---