Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

İlk ifadələrin təsiri
insanlarda yaranmış ilkin təəssüratı möh­
kəmləndirir, yaxud dəqiqləşdirir. İlk ifadələrdə maraqlı, orijinal 
ünsürlərə malik, eşidildiyi anda diqqəti özünə cəlb edən bilən in­
formasiya toplanmalıdır.
Əsaslandırm a təsiri.
Nitq əsaslandırılmış, inandırıcı, məntiqli 
olmalı, eyni zamanda, informasiya üzərində düşünmək və onu dərk 
etmək istəyi yaratmalıdır.
İnform asiyanın hissə
- 
hissə təqdim edilm əsi təsiri
dinləyici­
lərin diqqətini cəlb edib saxlamağın səmərəli ritorik üsullarından 
biridir. Bu təsir yeni, maraqlı informasiyanın və dəlillərin bütün 
nitq boyu səpələnməsinə və əvvəlcə söylənilənlərin interpreta­
siya edilməsinə (həmin fikirlərin başqa sözlərlə çatdırılmasına) 
əsaslanır. Beləliklə, çıxış edən «təzə» informasiyanı hissə-hissə 
ortaya ataraq dinləyicilərin diqqətini fəallaşdırır.
B ədii ifadəlilik təsiri -
bu, cümlələrin savadlı qurulması, vur­
ğudan duzgun istifadə, metafora, hiperbolalann işlədilməsi və sa­
irdir. Volter demişkən, əgər ən gözəl fikir də pis ifadə olunarsa, 
dəyərini itirər.
Relaksasiya (rahatlatm a) təsiri.
Vaxtında zarafat etməyi, ma­
raqlı bir söz söyləməyi bacaranın işi bunu etməyi bacarmayandan 
daha yaxşı olur. Yumor insanların azca dincəlməsi üçün təbii şərait 
yaradır, onları yaxınlaşdırır və xeyirxah münasibət yaradır. Lakin 
zarafatdan istifadə edərkən, vaxtilə Cəfər Cabbarlının dediyi müd­
rik sözləri unutmaq olmaz: «Nə zaman ki, gülüş, zarafatcıllıq və 
yumor vasitə rolunu oynayır, hər şey öz qaydasında olur. Onlar 
məqsədə çevrildikdə isə əqli pozğunluq başlayır »
Ritorikanın ilk anlayışı natiqdir. Onun sözlərinin ünvanlandı­
ğı insanlar natiqin auditoriyasını (latın dilində 
audire
- eşitmək) 
təşkil edir. Çıxış prosesində natiq və auditoryia bir-biri ilə qarşılıq­
lı əlaqədədirlər.
Natiq auditoriya qarşısında danışarkən, bir qayda olaraq, iki ar­
zusu olur: öz fikirlərini bölüşmək və bu zaman hiss etdiyi duyğulan 
çatdırmaq. 
Fikir və hisslərin, nitqin əqli və hissi ünsürlərinin uzlaşma­
sı natiqlik sənətinin mahiyyətini təşkil edir.
Burada ziddiyyət yoxdur. 
Bu ünsürlərin hər ikisinin natiqin nitqindəki mövcudluğu hüquqidir.
352

---

Məsələ bundadır ki, insan təfəkkürü iki formada fəaliyyət 
göstərir: məntiqi və obrazlı; onlara da dərketmənin iki m üxtəlif 
növü - elm və incəsənət xasdır ki, burada onlar qarşılıqlı surətdə 
bir-birini tamamlayır.
Bununla əlaqədar olaraq, natiqin nitqi emosional - intellektual 
yaradıcılığın canlı sözdə təzahür edən özünəməxsus növünü təşkil 
edir: o, eyni zamanda həm insanın hisslərinə, həm də şüuruna təsir 
göstərir. Camaat qarşısında çıxış ustalığı da insan təfəkkürünün bu 
iki formasından bacarıqla istifadə etməkdən ibarətdir.
Sadalananlar aşağıdakı nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, na­
tiqin nitqi özündə təkcə insanların düşüncəsinə yox, həm də duy­
ğularına təsir göstərir, bu səbəbdən də emosionallıq camaat qarşı­
sında çıxışın tamamilə təbii, eyni zamanda, zəruri keyfiyyəti olub, 
onun məzmununun qavranılaraq mənimsənilməsinə kömək edir.
Yekunda natiqlik sənəti üzrə öncə söylədiklərimizin qısa 
xülasəsi kimi daha ümumi məsləhətlərimizi verək:
1. Yalnız söyləməyə sözünüz varsa və nitqinizin mühüm, yaxud 
faydalı olacağına əminsinizsə, çıxış edin.
2. Sizə söz verilən kimi çıxışa başlamayın. Bir qədər gözləyin. 
Dinləyicilərə sizə 15-20 saniyə baxmaq imkanı verin. Sonra audi­
toriyaya baxın, gülümsəyin və «salam» - söyləyin.
3. Əgər nitqinizi kağızdan oxumaq qərarına gəlmisinizsə, bunu 
sanki qarşımzdakı insanla söhbət edirmiş kimi edin. Əgər «ka- 
ğızsız» çıxış edirsinizsə də, fərqi yoxdur, arabir qısa məlumat 
və rəqəmləri kağızdan oxuyun, əgər hətta bu məlumatları əzbər 
bilsəniz də, onları oxumağınız dinləyicilərdə həmin məlumatların 
səhihliyinə aid şübhələri aradan qaldırar.
4. Nitq müzakirə edilən məsələ ilə məhdudlaşmalı, ciddi şəkildə 
yoxlanmış və seçilmiş faktlara əsaslanmalıdır.
5. Nəzərlərinizi ayn-ayn şəxslərin üzərində saxlamayın. Yadda 
saxlayın ki, uzunmüddətli diqqətli baxış xoşagəlməz hiss oyadır. Bu 
səbəbdən, nəzərlərinizi ayn-ayn dinləyicilərin üzərindən sürüşdürün. 
Bu, dinləyicilərin diqqətini cəlb edir və onlarda hüsn-rəğbət oyadır.
6. İfadəli danışın, çünki ifadəli nitq fikrin ən m üxtəlif çalarlannın 
böyük çoxluğunu çatdırmaq imkanına malikdir.
353

---

7. Şəxsi söz ehtiyatınızdan bütünlükdə istifadə edin. Nitqinizdən 
dəftərxana ifadələri və vulqarizmləri kənarlaşdırmağa səy göstərin. 
Həmçinin kitab üslubundan da qaçın.
8. Dinləyicilərin diqqətini qıcıqlandırın. Yadda saxlayın ki, 
gözləmək gözlənilməzlikdən daha çox maraq və emosiya oya­
dır. Nitqinizin əvvəlində əsas məsələlərin qarşıda olacağına işarə 
edin və sonra da bir neçə dəfə bunu xatırladın. Elə ilk sözlərdən 
dinləyiciləri maraq «qarmağına», «sürpriz» intizarına «ilişdirmək» 
lazımdır.
9. Fasilə etməyi öyrənin. Bu, diqqətinizi ən mühüm fikirlərdə 
cəmləməyə, nəticələrin gözlənilməzliyni qabartmağa, şərh olunan­
ları ümumiləşdirməyə kömək edər.
10. Sözlərinizi jestlərlə birləşdirin. Çox zaman ifadəli bir jest 
sözsüz də anlaşılır. Jestlər çox kiçik, dəqiq və ifadəli olmalıdır. 
M imikalar mülayim və xeyirxah olmalıdır.
11. Nitqin sürətini dəyişdirin. Bu, nitqə ifadəlilik verər. Nit­
qin sürətinin dəyişdirilməsi qavramanın da sürətini dəyişdirir və 
dinləyicinin fikrinin yayınmasına imkan vermir. Səsinizin intona­
siyasını da dəyişin - o gah yüksəlməli, gah da alçalmalıdır. Səsin 
tonunun qəflətən dəyişməsi sözü, yaxud ifadəni ümumi fondan çı­
xarıb fərqləndirir.
12. Ucadan, aydın, ifadəli danışın, lakin zəruri ehtiyac olmadıq- 
da, səsinizi yüksəltməyin.
13. Təlimatverici tondan, səsinizdə nəsihətamiz-öyrədici notla­
rın olmasından çəkinməyə çalışın.
14. Ehtiyatda çətin anda köməyinizə çata biləcək yumoristik 
əhvalatlar, zarafatlar, söhbət və lətifələr saxlayın.
15. Həmişə çıxışınızı nə isə qeyri-adi şəkildə başlamağa, sonunu 
isə parlaq və dolğun etməyə çalışın, çünki həmişə çıxışın əvvəli 
və sonu daha yaxşı yadda qalır. Əgər hər halda nitqin əsas tezisləri 
şərhin məntiqinə görə mətnin ortasına düşürsə, o zaman çıxışın so­
nunda onları xülasə etmək lazımdır.
354

---

ƏLAVƏLƏR
Dahi rus yazıçısı Lev Tolstoy 18 yaşında olarkən xoşbəxtlik və 
uğur qazanmaq üçün «10 qızıl qayda” tərtib edib. Ömrünün axırına 
kimi bu qaydalara riayət edəcəyinə söz verib:
1. Tez qalx. Məsələn, saat 5-də.
2. Tez yat. Məsələn, saat 21.00-da.
3. Az ye. Şirniyyatdan uzaq dur.
4. Ev işlərinin bacardıqca özün et. Başqalarına etdirmə.
5. Məqsədlərini böl.Bir həyati məqsədin olsun. Amma bunun 
bəs etməyəcəyini bil və həyatda nail olmaq istədiklərinlə bağ­
lı ayn-ayn balaca hədəflərin olsun. Gələn ilin, gələn ayın, gələn 
həftənin və sabahkı günün hədəflərini ayn-ayı, dəqiq şəkildə 
müəyyənləşdir. Hətta bir saat sonranın, bir dəqiqə sonranın planını 
müəyyən et. Qulağında sırğa olsun: Böyük məqsədlərə gedən yol, 
kiçik məqsədlərdən başlayır.
6. Qadınlardan uzaq dur.
7. Çox işləyərək ehtirasını öldür.
8. Yaxşı adam ol, amma başqalarının bunu bilməsinə imkan 
vermə.
9. Gücünün yetdiyindən daha az xərclə.
10. İndikindən on dəfə varlı olsan da, qətiyyən həyat tərzini 
dəyişmə.