Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Nitq etiketinin əhəmiyyəti və onu formalaşdıran amillər
Mənşəyinə görə etiket fransız sözüdür ( 
etiquette).
İlkin mənasında 
o mal taylarına bağlanan taxta parçası - birka mənasını verirdi, son- 
ralar isə xüsusi saray mərasimlərini belə adlandırmağa başladılar. 
«Etiket» sözü də məhz bu mənada, xüsusilə fransız mərasimlərinin 
Vena sarayında qəbul edilməsindən sonra geniş yayılaraq, alman, 
polyak, rus və başqa dillərdə eyni mənada işlədilməyə başladı.
Bu sözlə yanaşı, hansısa fəaliyyətin ardıcıllığını müəyyən edən 
qaydaları ifadə etməkdən ötrü «reqlamentləşdirmə» sözündən və 
«diplomatik protokol» söz birləşməsindən istifadə olunur. Ünsiyyətin 
protokolun tələb etdiyi bir çox incəlikləri işgüzar münasibətlərin digər 
sahələrində də nəzərə alınır. Müəyyən sosial qruplann təcrübəsini, 
əxlaqi anlayışlarını və zövqlərini əks etdirən 
işgüzar etiket
işgüzar 
dairələrdə, xüsusilə son zamanlarda daha geniş yayılmaqdadır.
Etiket davranış və ünsiyyət normalarına əməl edilməsini 
nəzərdə tutur. Ünsiyyət insan fəaliyyəti, insanın iştirak etdiyi 
proses olduğu üçün, ünsiyyət zamanı ilk növbədə nitq etiketinin 
xüsusiyyəti nəzərə alınır. Nitq etiketi dedikdə, nitq davranışının 
qaydaları, ünsiyyətin nitq formulları sistemi başa düşülür.
Nitq etiketinə yiyələnmiş olmağın səviyyəsi 
im anın peşə ya -
rarlılığı səviyyəsini
müəyyən edir. Bu, ilk növbədə, dövlət qulluq­
çularına, siyasətçilərə, müəllimlərə, hüquqşünaslara, həkimlərə, 
menecerlərə, sahibkarlara, jurnalistlərə, xidmət sahəsində çalışan­
lara, yəni öz işinin xüsusiyyətinə görə daim insanlarla ünsiyyətdə 
olanlara aiddir.
Nitq etiketinə malik olmaq nüfuz qazanılmasına kömək edir, 
inam və hörmət yaradır. Nitq etiketi qaydalarım bilmək, onlara əməl 
etmək insana özünü inamlı və sərbəst hiss etmək imkam verir, insan öz 
səhvləri və düzgün olmayan hərəkətləri üçün narahatlıq keçirməkdən 
və başqalarının istehza hədəfi olmaq qorxusundan qurtarır.
İntensiv nitq fəaliyyəti (linqvointensiv) tələb edən peşə 
sahibləri tərəfindən nitq etiketlərinə əməl edilməsi həm də tərbiyəvi
68

---

əhəmiyyətə malik olaraq, istər-istəməz cəmiyyətin həm nitq, həm 
də ümumi mədəniyyətinin yüksəlməsinə səbəb olur. Bu və ya 
digər müəssisənin, istehsal sahəsinin, ofisin kollektivinin üzvləri 
tərəfindən nitq etiketi qaydalarına qüsursuz şəkildə əməl edilməsi 
müştərilərdə, həmtəsisçilərdə, tərəfdaşlarda xoş təəssürat yaradır, 
bütün müəssisənin müsbət imicini mühafizə edir.
Bəs nitq etiketinin formalaşması və ondan istifadəni müəyyən 
edən amillər hansılardır?
Nitq etiketi işgüzar münasibətlərə daxil olmuş tərəfdaşların 
xüsusiyyətləri, onların sosial statusları, xidməti iyerarxiyada tut­
duğu yeri, peşəsi, milliyyəti, dini, yaşı, cinsi, xarakteri nəzərə alın­
maqla qurulur.
Nitq etiketi ünsiyyətin baş verdiyi vəziyyətlə də müəyyən edi­
lir. Bu, bir təqdimat, konfrans, simpozium, müşavirə, məsləhət, fir­
manın yubileyi və s. də ola bilər.
Nitq etiketi müəyyən mənada cəmiyyətin mənəvi vəziyyətini, 
onun əxlaqi dayaqlarını əks etdirir.
N itq etiketinin milli xüsusiyyətləri Nitq etiketi milli xüsu­
siyyətlərə malikdir. Hər bir xalq özünün nitq davranış qaydaları 
sistemini yaratmışdır.
Bəzi natiqlər nitqlərində XVIII əsrdə yaşamış müəlliflərin 
ifadələrindən istifadə etməklə lovğalanırlar. M akler isə növbəti bir­
ja sövdələşməsi ilə bağlı məktubu öz babası kimi, bu ifadələrlə biti­
rir: 
«M ərhəmətli cənab, lütfən, mənim Sizə olan dərin hörm ətlərim i
qəbul edin».
Fransızlar konkretliyi, dəqiqliyi sevirlər. Bunu, hər şeydən 
əvvəl, dildə görmək mümkündür. Fransız dilində «Cavabında o 
gülümsədi», yaxud «Bu zaman o əlini yellədi»- demək mümkün 
deyil. Mütləq bu zaman onun necə - istehza ilə, kinli-kinli, kədərlə, 
məsxərə ilə, yaxud bəlkə mehribanlıqla gülümsədiyini; onun əlini 
niyə - pərtliyindən, hirsindən, laqeydliklə yellədiyini izah etmək 
lazım gələcək.
Fransız dilini uzun müddət diplomatik dil adlandırırdılar, lakin 
ondan istifadə, yəqin ki, diplomatların işini çətinləşdirirdi: fransız 
dilində fikri ört-basdır etmək, sona qədər söyləməmək çox çətindir.
69

---

Amerika məktəblərində belə bir fənn var: - «Public relations­
hip» - «Qarşılıqlı münasibətlərin qurulması». Hətta uşaqlar da 
qarşılıqlı münasibətlərin əsaslarına bələddirlər. Məsələn, sənin 
uşağının ad gününə gəlirlər, sən isə sonradan onların hər birinə 
açıqca (məktub) yazmalısan: «Çox sağ ol ki, Sən gəlmişdin. Sənin 
hədiyyən ən yaxşısı idi». ABŞ biznesində də belədir. Əgər bir fir­
maya baş çəkmisənsə, mütləq sonra bir məktub alacaqsan: «Çox 
sağ olun. Bağışlayın, bizim Sizinlə birgə görəcəyimiz bir iş yox­
dur». Lakin «Çox sağ olun»- mütləqdir.
M üxtəlif xalqların nitq etiketləri arasındakı fərqlər «Nitq eti­
ketləri» adlı soraq kitabçalarında xüsusilə hərtərəfli nəzərdən ke­
çirilir.
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, ingilis dilində Siz və sən 
formaları arasında fərq yoxdur. Bu formalar arasındakı fərqlərin 
bütün çalarlan 
you
əvəzliyində əks olunur. Azərbaycanca 
sən
şəxs əvəzliyinə uyğun ola biləcək 
thou
əvəzliyi orada XVII əsrdə 
istifadədən çıxıb və yalnız poeziyada və Bibliyada qorunub saxla­
nıb. Əlaqələrin bütün növləri - son dərəcə rəsmidən, kobud-yaxın­
lığı bildirən müraciətlərə qədər hamısı dilin başqa vasitələri - into­
nasiya, müvafiq sözlərin və ifadələrin istifadəsi ilə çatdırılır.
Ən əsas məsələ bu və ya digər həmsöhbətlə quracağın dialo­
qun «dilini tapmaq»dır. Dialoq iştirakçılarından biri daim «siz»dən 
«sən»ə (və əksinə) keçərək dolaşıqlıq yaradırsa, ikinci tərəf (daha 
yaxşı olar ki, bu, yuxan instansiya və ya yaşça böyük olsun) «sən» 
müraciətinə keçərək, qarşısındakına bərabər vəziyyətdə olduqlan- 
m göstərə bilər.
Əgər uzun müddətdən bəri ünsiyyətdə olan və bir-birinə «sən»- 
deyə müraciət edən adamlar birdən-birə «Siz» müraciətinə keçir, 
hətta rəsmi şəkildə ad və soyadlannı söyləməyə başlayırlarsa, dia­
loq acıdillilərin danışıq formasına çevrilir.
Milli etiketin xüsusiyyətlərini, onun nitq formullannı bilmək, 
bu və ya digər ölkənin, xalqın işgüzar ünsiyyət xüsusiyyətlərini 
başa düşmək xarici tərəfdaşlarla danışıqlar aparılması, əlaqə yara­
dılması zamanı kömək edir. Azərbaycan dilinin özünəməxsus dil 
xüsusiyyətləri vardır. Adət-ənənələrdə olan keyfiyyətlər dilə də
70

---

sirayət etmişdir: böyüklərin yanında ( və ya onlardan icazəsiz) da­
nışmaq olmaz, bir söz somşulursa, ətraflı cavab verilməlidir (vaxt 
qıtlığı nəzərə alınmır), rastlaşarkən tanımadığın adamlarla da salam­
laşmalısan və s. Doğrudur, Avropaya sürətli inteqrasiya dildə də bəzi 
ümumi qaydalar yaratmışdır, lakin milli qaydalar əsasən gözlənilir.