Dərslik Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin 16 mart 2007-ci IL tarixli məktubu ilə müsbət rəy verilmiş tədris proqramı əsasında yazılmışdır. «TƏBİB»

Dağıntı zonaları	Ümumi it­kilər, %	Qayıtmaz itkilər, %
Sanitar itki­ləri, %
Tam	90	80	10
Güclü	50	35	15
Orta	40	10	30
Yüngül	15		15

Sanitar itkilərindən yüngül zədələnmələr 20-40%, orta və ağır dərəcəli zədələnmələr isə 60-80%-ə qədər təşkil edəcəkdir (cədvəl 5).

Cədvəl No 5.

Nüvə silahı tətbiq edildikdə ehtimal olunan sanitar

itkilərin quruluşu

Zədələnmələr	Miqdarı (%)	Qeyd
Termiki yanıqlar	15-25
Mexaniki travmalar	15-50
Radiasiya zədələnmələri	10-15
Kombinəolunmuş zədələn­mələr	45-55	O, cümlədən MSS-nm poz­ğunluqları

Nüvə silahı tətbiq olunanda sanitar itkilərin sayı nüvə döyüş sursatından, partlayışın növündən, ocaqda olan əha­linin sayından, əhalinin fərdi və kollektiv mühafizə vasitələ­ri ilə təmin olunmasından , yerin relyefindən, tikililərin xa­rakterindən, yaşayış məntəqələrinin planlaşdırılmasından, havadan, ilin fəslindən və s. asılıdır.

^Kimyəvi silahın tətbiqi nəticəsində yaranmış şəraitin tibbi qiymətləndirilməsi.

Müasir dövrdə insanların həyatına və fəaliyyətinə çox təhlükə yaradan nüvə silahından başqa bəzi ölkələrin ordu­larının təchizatında kimyəvi silah da vardır.

C Zəhərli maddələrə (ZM), onların hədəfə çatdırma (nəqletmə) və tətbiqi vasitələrinə kimyəvi silah deyilir.^

ZM-lər yüksək toksiki təsirə malik birləşmələrdir. On­ları insanları, heyvanları və bitkiləri zəhərləmək, həmçinin ərazini və obyektləri kimyəvi cəhətdən çirkləndirmək məq­sədi ilə tətbiq edirlər.

Onlar raketlər, aerozol generatorları, aviasiya kimyəvi bombalar, mərmilər, minalar, qranatlar və s. vasitəsi ilə hə­dəfə çatdırılırlar.

ZM-in çox xarakterik xüsusiyyətləri vardır:

• 
  xarici mühitdə asan yolla yayılması;
  
• 
  davamlı zədələyiji təsirə malik olması;
  
• 
  zəhərlənmələrin klinikasının və inkişaf dinamikası­nın müxtəlifliyi;
  
• 
  ZM-n bir qisminin orqanizmə həm tənəffüs, həzm yolu və dəri vasitəsi ilə daxil olması;
  
• 
  Zəhərlənmələrin inkişafı ZM-n orqanizmə daxilolma yollarından asılı olması;
  
• 
  Psixoemosional təsirə malik olması;
  
• 
  Mühafizə vasitələrindən istifadə etmək zəruriyyətinin yaratması.
  

ZM-n müxtəlif əlamətlərinə əsaslanaraq tərtib edilmiş bir neçə təsnifatı mövcuddur.

cAparıcı kliniki simptomlanna görə ZM-nı təsnifatı:

1. 
   Sinir iflicedici (fosfor üzvi maddələr-FÜM)-zarin, zoman, Vx-qazlar;
   
2. 
   Ümumi zəhərləyici-sianid turşusu, xlorsian və s;
   
3. 
   Boğucu- fosqen, difosqen və s.;
   
4. 
   Dəri-rezobtiv təsirli-iprit, lüizit və s;
   
5. 
   Psixokimyəvi (psixomimetiklər) - “BZ”, LSD və s;
   
6. 
   Qıcıqlandırıcılar-adamsit, xlorasetofenon, xlorpikrin
   

1. 
   ZM-n təsir nəticəsinə görə təsnifatı:
   

1. 
   Öldürücü təsirli ZM- zarin, zoman, Vx-qazlar və s.;
   
2. 
   Müvvəqəti sıradan çıxaran ZM-adamsit, xlorpik­rin, BZ, LSD və s.
   

Kimyəvi silahın təsiri nəticəsində kütləvi sürətdə insan­ların, heyvanların və bitkilərin zədələnməsi və mühitin zə­hərli maddələrlə çirklənməsi meydana gəlmiş əraziyə kimyəvi zədələnmələr ocağı deyilir.

Kimyəvi zədələnmələr ocağının ölçüləri və xarakteri ZM-nin növündən və tətbiqi üsulundan, yerin relyefindən , yaşayış məntəqələrin tikilmə xarakterindən, metereoloji amillərdən və s. asılıdır.

Kimyəvi silah tətbiqi nəticəsində yaranmış vəziyyətə kimyəvi şərait deyilir.

Kimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsinin mahiyyəti ZM- nı insanlara, heyvanlara və bitkilərə, su mənbələrinə və di­gər obyektlərə təsiri dərəcəsini müəyyən etməkdən və MM qurumlarının fəaliyyəti və əhalinin davranışı (hərəkəti) üçün ocağın ləğv edilməsi üzrə aparılan tədbirlərin ən əlve­rişli variantını seçməkdən ibarətdir.

Mülki Müdafiə Tibb Xidməti obyektdə- yaranmış kimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsində həmin obyektin MM rəisi, onun qərarğahı və MMTX qurumlarının ko­mandirləri iştirak edirlər. Onu kimyəvi kəşfiyyat məlumat­ları əsasında qiymətləndirirlər. Bəzən o, proqnozlaşdırma xarakteri daşıya bilər.

Kimyəvi şəraiti qiymətləndirmək üçün aşağıda ğöstəri- lən ilkin məlumatların olması zəruridir:

1. 
   ZM-in növü və onun tətbiqi vaxtı;
   
2. 
   ZM-in tətbiqi vasitələri;
   
3. 
   ZM-in tətbiqi rayonu;
   
4. 
   Küləyin sürəti və istiqaməti;
   
5. 
   Havanın və torpağın temperaturu;
   

Kimyəvi zədələnmələr ocağında olan əhalinin arasında sanitar itkiləri 80-90%-ə qədər ola bilər^.

Kimyəvi şəraiti qiymətləndirdikdən sonra MMTX rəisi və onun qərargah rəisi:

• 
  MMTX qurumlarını, ərazinin və havanın zəhərli mad­dələrlə çirklənməsi haqqında xəbərdar edir;
  
• 
  Kimyəvi zədələnmələr ocağının ləğvi üzrə qurumların və əhalinin əmək qabiliyyətini təhlil edir və nəticə çıxa­rır;
  
• 
  Ən məqsədəuyğun fəaliyyət variantlarını müəyyən edir;
  
• 
  Əhalini və qurumları yerləşdirmək üçün daha təhlükə­siz rayonları seçir;
  
• 
  İnsanların mühafizə vasitələrində qalma vaxtını təyin edir;
  
• 
  ZM-lə çirklənmiş şəxslərin sanitar-təmizlənməsi və texnikanın deqazasiyası üzrə qaydaları müəyyən edir.
  

MMTX qurumlarının şəxsi heyəti kimyəvi zədələnmə­lər ocağında aşağıda göstərilənləri yerinə yetirir:

1. 
   kimyəvi və tibbi kəşfiyyatı aparır;zədələnmiş şəxslərə ilk tibbi yardım göstərir və ocaqdan təxliyə edir;
   
2. 
   ZM-lə çirklənmiş şəxslərin sanitar təmizləməsini aparır;
   
3. 
   tibbi məqsədlər üçün istifadə olunan texnikanın, əm­lakın, zədələnmiş şəxslərin paltarlarının deqazasiya- sını həyata keçirmək və s. işləri həyata keçiriri
   

Bakterioloji zədələnmələr ocağında yaranmış şəraitin qiymətləndirilməsi.

İnsanları, heyvanları və bitkiləri yoluxdurmaq üçün isti­fadə olunan patoqen mikrloorqanizmlərə, onların toksinlərinə həmçinin onları hədəfə çatdırma vasitələrinə bakterioloji si­lah deyilir.

Onun əsasını bakteriyalar və onların toksinləri, virus­lar, rikketsiyalar, göbələklər və s. təşkil edir. Bu silah növü­nə taun, vəba, tülyaremiya, təbii çiçək, qarayara, tetanus və s. xəstəliklərin törədiciləri aiddir.

Bakterioloji silahı bir neçə üsulla tədbiq edirlər:

• 
  Aerozol; yoluxdurulmuş həşərat və gəmiricilər vasitəsi ilə;
  
• 
  diversiya yolu ilə (su və ərzaq);
  
• 
  zəhərli maddələri bakterial toksinlərlə birlikdə.
  

Bakterioloji silahın özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır:

1. 
   Yüksək səmərəlilik potensialı (insanları və heyvanla­rı cüzi doza ilə yoluxdurmaq qabililiyəti);
   
2. 
   İnkubasiya dövrünün olması;
   
3. 
   Kontaqiozluq (xəstədən sağlam insana keçmə qabi­liyyəti);
   
4. 
   Uzunmüddətli təsirə malik olması və xarici mühitdə davamlılığı;
   
5. 
   Aşkaredilmənin çətinliyi, qidalı mühitlərə münasibət və antibiotiklrə qarşı həssaslığın təyini;
   
6. 
   Törədicilərinin xeyli çox olması;
   
7. 
   Ğüclü psixoloji təsiri;
   
8. 
   Hazırlanmasının (nüvə və kimyəvi silahlara nisbətən) ucuz başa gəlməsi;
   

Bakterioloji (bioloji) silah tətbiqi nəticəsində insanla­rın, heyvanların və bitkilərin kütləvi bakterial zədələnmələri meydana gəlmiş əraziyə bioloji zədələnmələr ocağı deyilir.

Onun ölçüləri mikroorqanizmlərin tətbiqi üsulunTian və miqdarından, metereoloji amillərdən, yerin relyefindən, tikililərin xarakterindən və yaşayış məntəqələrin planlaş­dırma üsulundan asılıdır.

Bakterioloji silah aerozol üsulu ilə tətbiq edildikdə yo­luxucu xəstəliklər kütləvi hal alır. Yoluxdurulmuş həşərat və gəmiricilər vasitəsi ilə tətbiq edildikdə isə yoluxucu xəs­təliklərin tədricən artması müşahidə olunufi

Bakterioloji zədələnmələr ocağında yaranmış şəraiti qiymətləndirəndə bir çox amilləri nəzərə almaq lazımdır:

• 
  tətbiq edilmiş yoluxucu xəstəliklər törədicilərinin növü və onun tətbiqi üsulu;
  
• 
  vaxtında aşkar edilməsi;
  
• 
  çirklənmiş zonanın və çirklənməsi gözlənilən ərazinin sahəsi;
  
• 
  metereoloji vəziyyət;
  
• 
  ilin fəsli;
  
• 
  əhalinin sayı və sıxlığı;
  
• 
  tikilililərin xarakteri;
  
• 
  əhalinin mühafizə vasitələri ilə təmin olunması;
  
• 
  peyvənd olunmuş əhalinin sayı;
  
• 
  əhalinin qeyri-spesifik və spesifik profilaktika və müa­licə vasitələri ilə təmin olunması.
  

Ocağın ləğv edilməsində bu amillərin ətraflı təhlili böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bakterioloji silahın tətbiqi zamanı gözlənilən sanitar itkilərin hesablanması bir neçə səbəbə görə çətinləşir.

Birincisi - eyni bir zamanda bir neçə yoluxucu xəstə­liyin törədiciləri tətbiq oluna bilər.

İkincisi - müxtəlif insanların yoluxmağa qarşı müqa­vimətinin müxtəlif olması və mikroorqanizmlərin hərəsinin özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərinin olması və onların virulentliyi.

Üçüncüsü - xəstələrdən sağlam insanlara keçməsi ilə (ikincili) sanitar itkilərin artması. Bu da sanitar itkilərini qabaqcadan dəqiq hesablamağa imkan verir.

Xarici mütəxəssislərin fıkirincə ocaqda olan əhalinin ümumi sayının 25-50%-i bakterioloji vasitələrin təsirindən il­kin xəstələnə bilər. Qabaqcadan aparılmış profilaktika və fər­di mühafizə vasitələrin tətbiqi yoluxmanı xeyli azalda bilər.

Kombinəolunmuş zədələnmələr ocağında yaranmış
şəraitin qiymətləndirilməsi

Müasir dövrdə nüvə, kimyəvi və bakterioloji silahların eyni zamanda, ya da onların ardıcıl tətbiqi təhlükəsi möv­cuddur. Onlar aşağıda göstərilən variantlarda:

• 
  nüvə və kimyəvi;
  
• 
  nüvə və bakterioloji;
  
• 
  kimyəvi və bakterioloji;
  
• 
  KQS-ı adi silahlarla yanaşı tətbiq oluna bilərlər.
  

İki və ya daha artıq kütləvi qırğın silahlarının yaxud digər hücum vasitələrinin təsiri nəticəsində yerin və obyekt­lərin zərərləşdirməsini və xilasedici işlərinin aparılmasını tələb edən vəziyyət yaranmış əraziyə kombinəolunmuş zədələnmələr ocağı deyilir.

Bu ocaqda yaranmış şərait özünün mürəkkəbliyi və ağırlığı ilə KQS-n bir növünün tətbiqi zamanı yaranmış şə­raitdən xeyli fərqlənir.

Kombinəolunmuş zədələnmələr ocağında ümumi və­ziyyət çox böyük dağıntılarla, kommunikasiyaların sıradan çıxması ilə, obyektlərin zədələnməsi, çoxlu itkilərlə, son də­rəcə ağır vəziyyətlə, əhali arasında vahimə və kütləvi kom­binəolunmuş zədələnmələrin ağırlığı ilə, eyni vaxtda təxirə­salınmaz tibbi yardıma ehtiyacı olanların sayının kəskin surətdə artması ilə digər ocaqlardan fəqlənir. Bundan baş­qa yaralı və xəstələrin təxliyəsi üçün nəqilyyat vasitələrinə və tibbi sanitar əmlaka olan tələbatın da artması labüd olacaq.

Bir neçə silahın insan orqanizminə təsiri nəticəsində kombinəolunmuş zədələnmələr:

1. Mexaniki travmalar, yanıqlar, radiasiya zədələnmə- ləri;