Edvard Çemberlen
(1889-1967) tərəfindən
daxil edilmişdir.
Müxtəlif ölkələrin təsərrüfat həyatında, istehsal-xid-
mət dairəsinin hər hansı sahəsində
bir-neçə şirkətin həll-
edici rol oynaması,
yaxud qrup halında kartel formasında
birləşməsi - 2 (duopoliya) 3, 4, 6 şirkəti əhatə edə bilər.
Bu tipli birliklərə nümunə kimi 5 ABŞ, 1 İngiltərə-Hollan-
diya şirkətlərinin təşkil etdikləri Beynəlxalq Neft Karte-
lini, neft ixrac edən ölkələr təşkilatını (OPEK) göstərmək
olar. Ayrı-ayrı ölkələrin təsərrüfat həyatının neft-qaz, me-
tallurgiya, maşınqayırma, kimya, avtomobil sənayesi kimi
sahələrində oliqopoliyalar müxtəlif formalarda fəaliyyət
göstərirlər. Məsələn, ABŞ-ın avtomobil sənayesində "Ge-
neral Motors", "Ford Motor" və "Daimler Chrysler" oliqo-
poliyaları istehsal-satış bazarının 80 faizdən çoxunu öz
nəzarətlərində saxlayırlar. Dünya ölkələrinin təcrübəsin-
dən məlumdur ki, polad borular, mis, sink, sement, texniki
spirt, elektrik avadanlıqları, yuyucu tozlar, siqaret-tütün
məmulatları istehsalı-satışı, bu məhsulların
standart
ya-
xud
fərqli buraxılışını
öz nəzarətində saxlayan oliqopo-
liyaların inhisarındadır.
Oliqopoliyaların üstünlük təşkil edərək, fəaliyyət
göstərdikləri istehsal, xidmət, satış dairələrinin təmərküz-
ləşmə səviyyəsi 40 faizdən çox olmalıdır. Lakin bəzi
199
sahələrdəki istehsal və satışın təmərküzləşmə səviyyəsi
xeyli yüksək olub, 80-90 faizi ötür.
İqtisadi nəzəriyyədə iri oliqopoliyaların müxtəlif
istehsal və xidmət sahələrindəki təmərküzləşmə səviyyə-
sini müəyyənləşdirmək üçün
Herfindal indeksindən
istifadə olunur. Bu göstərici, oliqopoliya rəqabəti şəraitin-
də bazarda fəaliyyət göstərən bir neçə şirkətin, konkret on-
lardan hər birinin yerini müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Fərz edək ki, kabel televiziyası sahəsində 1 şirkət,
telefon xidməti sahəsində 2 şirkət, avtomobil sənayesində
3 şirkət və kimya sənayesində isə 4 şirkət fəaliyyət göstə-
rir. Rəqabət modelinə görə, kabel televiziyası bazarda tək
fəaliyyət göstərdiyindən, onun xüsusi çəkisi 100 faiz təşkil
edəcəkdir. Bir neçə şirkətin iştirak etdiyi rabitə xidməti,
avtomobil və kimya sənayesində isə vəziyyət başqa nis-
bətdə olacaqdır.
/n6ffo#&
Herfindal indeksinə əsasən, şərti olaraq bazarda
fəaliyyət göstərən 1 şirkətin mövqeyi 100 vahid kimi qiy-
mətləndirilərək, onun kvadratına yüksəlir:
100 x 100 = 10.000
Əgər oliqopoliya şəraitindəki rəqabət bazarında 1
deyil, bir neçə şirkət fəaliyyət göstərirsə, o zaman kvadrat
dördbucaqlı daxilində hər birinin yeri yaxud xüsusi çəkisi
müəyyənləşdirilir. Məsələn, bazarda şərti olaraq bir neçə
şirkət bərabərlik prinsipi (paritet) əsasında iştirak edirlər-
sə, o zaman saylarından asılı olaraq, həmin şirkətlərin xü-
susi çəki indeksi belə olacaqdır:
1
şirkət = 100% = 10.000
200
2
şirkət = 50% = 5.000
4
şirkət = 25% = 2.500
5
şirkət = 20% = 2.000
8 şirkət = 12, 5% = 1.250
10 şirkət = 10% = 1.000
Oliqopoliya rəqabəti şəraitində bazarda şərti bərabər-
lik əsasında şirkətlərin mövqeləri, aşağıda verilmiş
Dostları ilə paylaş: |