Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

MÖVZU 4. 
 
İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN MÜASİR ƏSAS 
İSTİQAMƏTLƏRİ 
 
a)
Neoklassik istiqamət. 
b)
Keynsçilik və onun davamçıları. 
c)
İnstitusional – sosioloji istiqamət. 
ç) Digər elmi-nəzəri iqtisadi konsepsiyalar. 
a)
 
Neoklassik istiqamətin
əsası sayılan marjinalizm 
anlayışı və nəzəriyyəsi XIX əsrin ikinci yarısında mey-
dana çıxıb formalaşdıqdan sonra iqtisadi fikrin yeni meyl-
lərinin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. 
Marjinalizm
- fransız sözü olub, hədd, hüdud, miq-
dar (marqinal) mənasında işlənmişdir. Bu təlimdə, iqtisadi 
sistemin qarşılıqlı təsərrüfat əlaqələrinin təhlilində müəy-
yən hədd (son kəmiyyət və hal mənasında) olması ideyası 
əsas tutulurdu. Marjinalizmin əsas kateqoriyaları kimi fay-
dalılıq həddini, məhsuldarlıq həddini, məsrəflər (xərclər) 
həddini, gəlirlilik həddini göstərmək olar. Bu anlayışlara 
dair hələ xeyli əvvəllər müəyyən fikirlər söylənsə də, lakin 
marjinalist nəzəriyyəsinin formalaşmasında K.Menger, 
Y.Bem-Baverk, F.Vizer, G.Hossen, L.Valras, U.Cevons, 
V.Pareto başlıca rol oynamışlar. 
Klassik və marksist iqtisadi məktəblərdən fərqli ola-
raq, marjinalistlər əmtəə-xidmətlərin dəyərinin (qiymə-
tinin) onların istehsalına sərf olunmuş əməklə deyil, həmin 
məhsulların alıcı (istehlakçı) üçün faydalılığı ilə ölçüldüyü 
ideyasını irəli sürüb əsaslandırmışlar. Marjinalistlərin fik-
rincə, bazara çıxarılan əmtəə - xidmətlərin reallaşdırılması 

---

67 
prosesində dəyərin (qiymətin) formalaşması, son nəticə 
etibarilə alıcının həmin şeylərə olan subyektiv-psixoloji 
münasibəti, yaxud şəxsi istəyi və fərdi arzusu ilə ölçülür. 
Deməli, özlüyündə əmtəə-xidmətlər “obyektiv iqtisadi 
keyfiyyət”ə malik olmadığından, bunların dəyər-qiyməti 
məhdud iqtisadi resurslar şəraitində istehlakçının tələbat-
larını ödəmək və ona nə dərəcədə rahatlıq, faydalılıq gətir-
mək mövqeyindən tədqiq edilməlidir. Bu mənada marjina-
lizm istehlaka, yəni subyektiv cəhətə, insanın ehtiyacları-
na, onun fərdi tələbatlarına üstünlük verən nəzəri konsep-
siya, yaxud elmi-nəzəri baxışlar sistemidir. 
Marjinalist nəzəriyyənin əsas prinsipi - əmtəə-xid-
mətlərin faydalılığı və ilkin istehlak mərhələsindən sonra 
bunların faydalılıq əmsalının (həddinin, dərəcəsinin) kon-
kret istehlakçı üçün azalmağa, yaxud aşağı düşməyə meyl 
etməsidir. Bu mövqeyə görə, əmtəə-xidmətlərə olan ilkin 
tələbat ödənildikcə, cəmiyyətdə və alıcılarda istehlak et-
dikləri şeylərə qarşı “aclıq hadisəsi aradan qalxdıqca, 
tədricən insanlar üçün həmin məhsulların, xidmətlərin 
faydalılığı, təbii olaraq zəifləyəcək, hətta bəlkə də məna-
sını itirəcəkdir. Ona görə də, əmtəə-xidmətlərin ilkin, fay-
dalılığının aşağı düşməsi, bunlardan alıcının “doyması, 
tələbinin ödənilməsi, rahatlığı”, qiymət amili ilə bilavasitə 
bağlı deyildir. Çünki, “faydalılıq” və “qiymət” anlayışları 
arasında müəyyən əlaqə olsa da, lakin onlar arasında ey-
niyyət yoxdur. Qiymətli o şeylərdir ki, az tapılır, istehlakçı 
üçün məhduddur, yaxud əlçatmazdır. Faydalılıq isə qiy-
mətlə birbaşa bağlı olmayıb, istehlakçı davranışı, insanın 
fərdi istehlak xüsusiyyətləri, sağlamlığı və subyektiv-psi-
xoloji durumu ilə əlaqədardır. 
Məsələn, susuzlayan adam üçün axan çayın, yaxud 

---

68 
bulağın suyu faydalı olsa da, amma miqdar baxımından 
bol olduğundan, sırf marjinalist mövqedən “qiyməti” çox 
azdır, hətta yoxdur. Səhrada isə içməli suyun “qiyməti” 
çox yüksəkdir. Bu mənada,