Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Insanın varlığı xüsusi qeyd 
olunurdu, çünki o cismin və düşüncəli nəfsin vəhdətindən təşəkkül 
tapır
. Miyanəcinin varlıq tə‟limində cisimlərin atributları onların 
mahiyyətləri ilə yanaşı keyfiyyətlərini (hallarını) da ifadə edirdi.
Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsi idrak prosesinin üç mərhələdə (hissi, 
əqli və əql arxası (mərifət- intuisiya) olduğunu göstərirdi. O bildirirdi ki, 
hissi idrakın 
müəyyən imkan hüdudları vardır. Bundan sonra 
idrakın əqli 
mərhələsi gəlir
. Onun fikrincə idrakın hər bir növü özünəməxsusdur. 
Yə‟ni duyğu, qavrayış və əql bir- birini əvəz edə bilməz. Miyanəcinin 
idrak nəzəriyyəsində «eşq» anlayışı mühüm yer tutur. O, eşqi Allahı dərk 
etməyin göstəricisi, aşiqi məşuqə qovuşduran qüvvə adlandırırdı.
1
Miyanəcinin yaradıcılığında dialektika məsələləri də geniş yer 
tutmuşdur. O şeyləri daim dəyişmədə, yeniləşmədə, əmələ gəlmə və yox 
olma halında təsəvvür edirdi. Miyanəci kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət 
dəyişmələrinə keçdiyini anlamağa yaxınlaşmışdı. O göstərirdi ki, 
kəmiyyət dəyişmələri halında hələ maddi obyektlərdəki dəyişilmə o qədər 
də nəzərə çatmır.
Orta əsrlərdə Azərbaycanda və yaxın Şərqdə 
Ş.Sührəvərdinin
(1154- 1191) fəlsəfi görüşləri də geniş yayılmışdı. 
O işraqilik fəlsəfi 
tə‟liminin banisidir
. O da azadfikirlilikdə və kafirlikdə günahlandırılaraq 
e‟dam olunmuşdu. Əsas əsərləri bunlardır: «Işraq fəlsəfəsi», «Işıq 
heykəlləri» və «Işıqnamə». Onun fəlsəfi görüşlərinin əsasında işraqilik 
durur. Işraq- işıqlanma deməkdir, emanasiya termininə uyğun gəlir. Bu 
tə‟limə görə bütün mövcudatlar işıq və onun kölgəsindən ibarətdir. 
Onların zirvəsində mütləq işıq- işıqlar işığı (nur- əl- Ənvər) 
durur. On-
dan digər işıqlar və onların kölgələri yaranır. Bu tə‟limə görə insanın ruhu 
da bu mücərrəd işıqdan törəyən işıqdır. Insanın bütün fəaliyyəti onda olan 
mücərrəd işığın sayəsində baş verir. O mövcudatın mərtəbələrini yalnız 
işıqdan və qaranlıqdan ibarət hesab edirdi. Buradan çıxış edərək emana-
siyada ikilik tə‟limini yaratmışdı. Həmin tə‟limə görə işıqlar işığından 
faydalanan hər bir mücərrəd işıq ikili təbiətə malikdir. Bunlar zənginlik və 
yoxsulluqdur. Zənginliyin özü yeni bir mücərrəd işığı doğurur. Yoxsulluq 
isə mücərrəd işığın kölgəsi kimi çıxış edir. 
1
Bax: Məmmədov Z. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. s.142. 

---

74 
Sührəvərdinin tə‟limində cisimləri, bütün maddi varlıqları təşkil 
edən materiya müxtəlif aksidensiyalar daşıması üzündən cürbəcür olur, 
ayrı- ayrı adlarda ifadə olunur. Onun fikrincə ilk materiya elə bir 
substansiyadır ki, o gah od, gah hava, gah su və gah da torpaq formasına 
girir. Filosof özünün bir sıra əsərlərində atomist tə‟limə toxunmuşdur. La-
kin o da bütövlükdə həmin tə‟limə qarşı çıxırdı.