Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

- * ™ - х
1 0 0
. * ™ О х
10
о .
9 1
^%
480x20 
9600
Bu o deməkdir ki, hətta ən çoxsaylı növbədə iş yerlərinin yalnız 
91,3%-dən istifadə edilir.
İş yerlərindən istifadənin ümumi göstəricisi növbə rejimindən istifadə 
əmsalının ən çoxsaylı növbədə iş yerlərindən istifadə əmsalına vurma 
hasilinə bərabərdir. Yəni:
ümum i e
növbə rejimində n istifadə ^ ^ ç .s .n .ı.y .i.
Gətirdiyimiz misalda rəqəmləri yerinə qoysaq:
ЪйшшА =
0,62 x 0,913 x 100 == 56,6%
Deməli, müəssisədə iyun aymda iş yerlərinin 56,6%-dən istifadə 
edilmişdir.
Son illərdə iş vaxtından istifadə məsələlərinə maraq daim artır. Bu isə 
təsadüfi deyildir. Çünki iş vaxtından istifadənin səmərəliliyinin yüksəl­
dilməsi məsələsi bütün iqtisadi fəaliyyət sahələrində istehsalın artırılması 
və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinin başlıca amillinə çevrilmişdir.
6.8. Əmək münaqişələri statistikası
Əmək münaqişələri statistikası ölkəmizdə statistika elminin yeni böl­
mələrindən biridir. Çünki keçmiş Sovet İttifaqında planlı iqtisadiyyat 
şəraitində mövcud olan hüquqi normalar əmək münaqişələri ilə əlaqədar 
sahibkarlarla işçilər arasında meydana çıxan münaqişələri tətil və ya 
nümayiş yolu ilə həll etməyə imkan vermirdi. Hazırda ölkəmizdə mövcud 
olan əmək münaqişələri statistikası 1993-cü ildə əmək sahəsində məşğul 
olan statistiklərin 15-ci beynəlxalq konfransında yenidən nəzərdən 
keçirilmiş beynəlxalq normalara əsaslanır.
Əmək münaqişələri dedikdə hər hansı bir və ya bir neçə məsələ ilə 
əlaqədar olaraq işverənlərlə işçilər arasında narazılığın meydana çıxması
182
nəzərdə tutulur. İqtisadiyyatın digər sahələrində baş verən hadisələrin 
müdafiə olunması, yaxud da ona qoşulmaq üçün çağırışlarla əlaqədar 
olaraq da işverənlərlə işçilər arasında narazılıqlar ola bilər.
Əmək münaqişələrinin aşağıdakı növləri bir-birindən fərqlənir:
1) İşin dayandırılmasına səbəb olmayan əmək münaqişələri. Münaqi­
şənin bu növündə tərəflər öz tələblərini irəli sürürlər. Belə münaqişələr 
adətən danışıqlar yolu ilə həll edilir, yaxud da iş günü başa çatdıqdan 
sonra görülən tədbirlər münaqişənin aradan qaldırılmasına təsir göstərir. 
Belə tədbirlərə mitinqləri, nümayişləri, aclıq elan olunmasını, tətil komi­
tələrinin yaradılmasını, tətil etməyə çağırışları misal göstərmək olar. 
Bunlar münaqişə tərəflərini danışıqlar masasında oturmağa və narazılığı 
aradan qaldırmağa imkan verir.
2) İşin dayandırılmasına səbəb olan əmək münaqişələri. Belə müna­
qişələrin də iki növü vardır: a) tətil; b) lokaut. Tətil - öz tələblərinə diq­
qəti cəlb etmək, ya da narazılıqlarını bildirmək, digər müəssisə işçilərinin 
çağırışlarına cavab olaraq işin müvəqqəti dayandırmalarına deyilir. 
Lokaut dedikdə isə ya bir, yaxud da bir neçə iş yerinin tam və ya qismən 
bağlanması nəzərdə tutulur. Bir və ya bir neçə iş verən tərəfindən işçilərin 
normal fəaliyyət göstərmələrinə maneçilik törədilməsi, yaxud da digər 
işverənlərin tələblərinin müdafiə edilməsi və ya ona narazılıq bildirilməsi 
də lokauta aiddir.
Əmək münaqişələri onları törədən səbəblər üzrə aşağıdakı kimi 
təsnifləşdirilir:
1) sahibkarların təmsilçiləri ilə zəhmətkeş təşkilatları arasında aparı­
lan kollektiv danışıqlar nəticəsində meydana çıxan münaqişələr. Bu mü­
naqişələr aşağıdakı problemlərlə əlaqədar dalana dirənir: a) əmək haqqı, 
mükafat və digər əmək ödənişləri; b) əmək şəraiti (iş vaxtının uzunluğu, 
əmək təşkili, təhlükəsizlik texnikası və i.a.); c) məşğulluq (kadr siyasəti, 
işçilərin irəli çəkilməsi, müəssisələrin bağlanması, heyətin təsnifləşdiril­
məsi problemləri, məsələn, kimlərin yeraltı işlərdə işləməsi; d) həmkarlar 
ittifaqlarının azad fəaliyyət göstərmələri.
2) kollektiv əmək müqavilələrinin işlənib hazırlanması ilə əlaqədar 
olmayan münaqişələr. Buna aşağıdakı problemlərlə əlaqədar olan müna­
qişələr aiddir: a) əmək haqqı ilə əlaqədar olan problemlər (əmək haqqının 
vaxtında verilməməsi, inflyasiya ilə əlaqədar əmək haqqının indeksləş- 
dirilməsi və i.a.); b) əmək şəraitinə aid problemlər (iş vaxtı uzunluğunun 
dəyişdirilməsi, təhlükəsizlik texnikası və i.a.); c) məşğulluqla əlaqədar 
problemlər (müəssisələrin bağlanması, işçilərin kütləvi surətdə işdən 
çıxarılması, haqqı ödənilmədən inzibati məzuniyyətə göndərilməsi və
183

---

i.a.); d) işverənə qarşı heç bir tələb irəli sürülmədən digər müəssisələrin 
işçiləri ilə həmrəylik əlaqələrinin qurulması və onların müdafiə edilməsi; 
e) hökumətin yeritdiyi iqtisadi və sosial siyasətə etirazla, yaxud da siyasi 
tələb irəli sürülməsi ilə əlaqədar olan problemlər.
Əmək münaqişələri haqqmda məlumatlar hər ay toplanır. Və bu za­
man aşağıdakılar nəzərə almır: 1) tətil və lokautlarm sayı; 2) əmək müna­
qişələrinə cəlb edilmiş müəssisə və təşkilatların sayı; 3) əmək münaqişə­
lərinə cəlb edilmiş işçilərin sayı. Tətil hərəkatı dövründə xəstəlik və 
məzuniyyətlə əlaqədar, habelə müdiriyyətin icazəsi ilə iş yerində olmayan 
(özbaşına işə çıxmayan şəxslər də daxil olmaqla) şəxslər həmin müddətdə 
əmək münaqişələrinə cəlb edilənlərin tərkibinə daxil edilməməlidir. 
Əmək münaqişələrinin davam etdiyi müddət günlə, iş vaxtı itkisi isə 
adam-gün və adam-saatla, münaqişəyə dolayısı ilə cəlb edilmiş işçilərin 
sayı (nəqliyyatın işinin pozulması, xammalın, yanacağın və enerjinin 
olmaması və i.a.) və müəssisənin məhsul istehsalı ilə əlaqədar düçar 
olduğu itkinin məbləği və s. müəyyən olunur.
Əmək münaqişələrinin sayı müəyyən olunarkən aşağıdakı meyar əldə 
rəhbər tutulur. Başqa sözlə, aşağıdakı hallar bir tətil hesab olunur:
1) Bir müəssisənin, yaxud da təşkilatın eyni vaxtda bir əmək 
münaqişəsi ilə əlaqədar bir qrup işçinin işi müvəqqəti dayandırmaları;
2) Müxtəlif müəssisələrdə çalışan bir qrup işçinin eyni vaxtda həya­
ta keçirdikləri bir əmək münaqişəsi ilə (məsələn, əmək 
haqqının 
verilməsinin gecikdirilməsi) əlaqədar olaraq işin müvəqqəti dayandırıl­
ması;
3) Bir müəssisədə, yaxud da müxtəlif müəssisələrdə çalışan işçilərin 
cəlb olunduğu bir münaqişə ilə əlaqədar olaraq işin müvəqqəti dayan­
dırılması. Bu zaman işin müvəqqəti dayandırılması müxtəlif vaxtlarda baş 
verir. Lakin işin dayandırıldığı vaxtlar arasındakı müddət iki aydan çox 
olmur.
Analitik məqsədlər üçün əmək münaqişələri haqqmda məlumatlar 
aşağıdakı istiqamətlər üzrə işlənir:
1) əmək münaqişələri başvermə səbəblərinə görə qruplaşdırılır. Hər 
qrupda münaqişəyə cəlb olunan müəssisə və təşkilatların, münaqişə işti­
rakçılarının sayı və itirilmiş iş vaxtının (adam-günlə) miqdarı müəyyən 
edilir;
2) bu məlumatlar sahələr, regionlar və bütövlükdə iqtisadiyyat üzrə 
də işlənir;
3) əmək münaqişələrinin davametmə müddəti onların və iştirakçıla­
rın sayı, işin dayandırılması nəticəsində itirilmiş adam-günlərinin miqdarı
184
ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənilir;
4) 
analitik məqsədlər üçün bir tətil hərəkatına orta hesabla cəlb edil­
miş işçilərin, işlənilməmiş vaxtın miqdarı, bir tətilin davametmə müddəti 
hesablanır.
Əmək münaqişələri haqqında məlumatları beynəlxalq səviyyədə mü­
qayisə etmək üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunması məsləhət 
görülür:
1) münaqişə nəticəsində hər 1000 işçiyə düşən iş vaxtı itkisi (İ):
j _ Münaqişə nəticəsində iş vaxtı itkisi ^ ^
İşç ilə rin o rta siy a h ı sayı
2) işçilərin hər 1000 nəfərinə düşən münaqişədə iştirak edənlərin sayı 
(Ə):
M ü n a q iş ə d ə iş tir a k e d ə n işçilərin say ı 
x
^
qqq
İ şç ilə rin o r t a s iy a h ı sayı
Bu göstəricilər iqtisadiyyatın münaqişə baş verdiyi sahələri üzrə 
hesablanır.
Ayrı-ayrı ölkələrdə tətil hərəkatlarının əsas səbəbləri əmək haqqının 
verilməsinin ləngidilməsi, əmək haqqının yüksəldilməsinin tələb olun­
ması, kollektiv əmək müqavilələrində nəzərdə tutulan şərtlərin pozulması 
və s. ibarətdir.