Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Cədvəl 6.7
İş vaxtı fondu və ondan istifadə edilməsi
İş vaxtı fondu
İş vaxtından istifadə
1) Təqvim üzrə iş vaxtı 
fondu
2) Bayram və istirahət 
günləri
6) Faktiki işlənmiş gün
6.1. faktiki işlənilm iş vaxt
6.2. iş vaxtından əlavə işlənilmiş vaxt
3) Tabel üzrə iş vaxtı 
fondu
(sətir 1 - sətir 2)
7) üzürlü səbəbə görə istifadə edilməmiş vaxt
7.1. xəstəliyə görə işə çıxılmaması (istehsalatda bədbəxt 
hadisə ilə əlaqədar işə çıxılmam alar da daxil olmaqla).
7.2. tədris və peşə hazırlığı ilə əlaqədar məzuniyyət.
7.3. A ilə və ya şəxsi vəziyyətlə əlaqədar məzuniyyət.
7.4. D övlət vəzifələrinin yerinə yetirilməsi.
7.5. Qanunla müəyyən edilmiş digər hallarda işə çıxılmaması
4) N övbəti məzuniy­
yət
8) inzibati məzuniyyət
9) İş vaxtı itkisi
9.1. müdiriyyətin icazəsi ilə işə çıxm am aq
9.2. gündəlik boşdayanmalar
9.3. növbədaxili boşdayanm alar
9.4. Qanunsuz işə çıxmamaq.
10) Ə m ək münaqişəsi səbəbindən işin dayandırılm ası
5) M aksim um müm­
kün olan iş vaxtı fondu 
(sətir 3 - sətir 4)
11) İşlənilmiş və bütün səbəblərlə əlaqədar istifadə edilməmiş 
iş vaxtı (sətir 6 + sətir 7 + sətir 8 + sətir 9 + sətir 10).
12) 0 cümlədən iş vaxtı çərçivəsində (sətir 11- sətir 6.2.).
178
Bu göstəricidən iş vaxtından istifadənin sahələrarası müqayisəsi za­
mana istifadə olunması daha yaxşıdır. Bu məqsədlə maksimum mümkün 
olan iş vaxtı fondundan istifadə əmsalının tətbiqi münasib deyildir. Çünki 
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində işçilərin növbəti məzuniyyət müddə­
tinin uzunluğunda fərqlər vardır.
3) Təqvim üzrə iş vaxtı fondundan istifadə əmsalı:
_ 
FİV
, . . .
Ətaq.f. = ~---
Xİ00
^ leq.f.
Burada: Ətoq.f-təqvim üzrə iş vaxtı fondundan istifadə əmsalı;
Ttaq.f-təqvim üzrə iş vaxtı fondu deməkdir.
Bu göstəricidən həm müəssisə, sahələr və bütövlükdə iqtisadiyyat, 
həm də beynəlxalq miqyasda iş vaxtından istifadə dərəcəsini təhlil və 
müqayisə edərkən istifadə olunur.
Ayrı-ayn ölkələrdə növbəti məzuniyyətin müddəti və bayram günlərinin 
miqdarı bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir (məsələn, Yaponiyada muzdla 
işləyən bir işçiyə düşən maksimum mümkün olan iş vaxtı fondu İsveçrədəki 
eyni göstəricidən 20% çoxdur). Odur ki, maksimum mümkün olan və tabel 
üzrə iş vaxtı fondlarından istifadə əmsallarının tətbiqi xeyli xətalara gətirib 
çıxarır.
İş vaxtından istifadəni təhlil etmək üçün aşağıdakı düsturla “iş 
dövründən istifadə əmsalı” hesablanır:
Ə,
ı.d.
G*.
x 100
Burada: Gf - dövr ərzində bir işçi tərəfindən orta hesabla işlənilmiş 
günlərin sayı (bu işlənilmiş adam-günlərin ümumi sayını işçilərin orta 
sayma bölməklə müəyyən edilir;
Ə, d - iş dövründən istifadə əmsalı
GjŞçj - müəssisədə iş rejimi dövründə bir işçinin işləməli olduğu 
günlərin sayı deməkdir.
İş günündən istifadə olunmasına xarakteristika vermək üçün “iş gü­
nündən istifadə əmsalı” (Əj g) hesablanır:
________İş gününün faktiki uzunluğu_______
istu^ondən 
iş gününün müəyyən edilmiş orta uzunluğu
179

---

Qeyd etmək lazımdır ki, işlənilmiş vaxt haqqında məlumatlara əsasən 
iş gününün faktiki orta uzunluğuna xarakteristika vermək üçün aşağıdakı 
iki göstərici hesablana bilər:
1) 
İş vaxtının faktiki orta uzunluğu. Bu, işlənilmiş adam-saatların 
ümumi miqdarı ilə işlənilmiş adam-günlərin ümumi miqdarı arasındakı 
nisbət kimi müəyyən edilir; 2) iş günü ərzində faktiki işlənilmiş vaxtın 
orta uzunluğu. Bu, faktiki işlənilmiş adam-saatlarm miqdarı ilə faktiki 
işlənilmiş adam-günlərin miqdarı arasındakı nisbət kimi müəyyən olunur. 
İş günündən istifadə dərəcəsi təhlil olunarkən məhz iş günü ərzində 
faktiki işlənilmiş vaxtın orta uzunluğu göstəricisi tətbiq edilir.
Ə
iş dövründən 
istifadə
İş günü ərzində faktiki işlənilmiş vaxtın orta uzunluğu ^ 
İş gününün müəyyən edilmiş orta uzunluğu
İş dövründən və iş günündən istifadə əmsallarına əsasən “iş vaxtından 
istifadənin ümumi göstəricisi”ni (Əamumi) hesablamaq olar:
/~ ч 
л
s ~ \
i л л
^ ümumi — ^ iş dövründən istifadə * ^ iş günündən istifadə *
İş vaxtından istifadənin ümumi əmsalı ümumi iş vaxtı itkisinin xüsusi 
çəkisini (bunun bir hissəsi gündəlik, digəri isə növbədaxili itkilərdir) 
müəyyən etməyə imkan verir.
Xarici ölkələrin statistikalarında müntəzəm olaraq iş həftəsinin faktiki 
orta uzunluğunu səciyyələndirən göstərici hesablanır. Bu göstəricidən 
iqtisadi konyunkturam təhlil edərkən istifadə olunur. Bu göstəricinin 
əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, ona əsasən ölkədə iqtisadi konyunkturanın 
dəyişməsi haqqında mühakimə yürütmək, nəticə çıxarmaq mümkün olur.
Növbə rejimində işləyən müəssisələrdə və sahələrdə «növbəlik göstə­
ricisi» hesablanır. Bu göstərici istər növbə rejimindən, istərsə də 
müəssisədə olan iş yerlərindən tam istifadə olunmasını səciyyələndirir. 
Bu göstərici adətən fəhlə kateqoriyası üçün hesablanır. Həm də bu zaman 
aşağıdakı göstəricilər müəyyən edilir: a) növbəlik əmsalı; bjnövbə 
rejimindən istifadə əmsalı; c) ən çoxsaylı növbədə iş yerlərindən istifadə 
əmsalı; d) iş yerlərindən ümumi istifadə göstəricisi. Bu göstəricilər ya 
müəyyən bir tarixə, yaxud da təqvim dövrü üçün hesablana bilər.
Müəyyən tarixə növbəlik əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:
q
Bütün növbədərdə işləmiş fəhlələrin ümumi sayı
(müəyyən tarixə) 
Ən çoxsaylı növbədə işləmiş fəhlələrin sayı
180
2) Təqvim dövrü üzrə növbəlik əmsalı belə müəyyən edilir:
q
B ütün növbədərdə işlənilmiş adam - günlərin sayı _ ^ ^
“təqvim dövrü) 
Ən çoxsaylı növbədə işlənilmiş adam - günlərin sayı
Bunu misalla izah edək. Tutaq ki, üç növbəli iş rejimində işləyən 
müəssisədə iyun ayı üzrə aşağıdakı məlumat verilmişdir: fəhlələr 
tərəfindən birinci növbədə 8700 adam-gün, ikinci növbədə 5300 adam- 
gün, üçüncü növbədə isə 2200 adam-gün işlənilmişdir. İş rejiminə görə 
aydakı iş günlərinin sayı 20, iş yerlərinin sayı 480-ə bərabərdir. Növbəlik 
əmsalı belə müəyyən edilir:
^
8700 + 5300 + 2200 
16200 ,
Ə = ----------------------- = --------= 1 
ö
6
" 
8700 
8700
3) Növbə rejimindən istifadə əmsalı aşağıdakı kimi hesablanır:
Ə
növbo rcjimindon istifado
= — x 100 
ns
Burada: ns - müəssisədəki iş rejiminə görə növbələrin sayı deməkdir.
Nəzərdən keçirilən müəssisə üzrə bu göstərici belə müəyyən edilir:
Э.,„Ьач„.,„.п„ „ ы . - ^ х 1 0 0 - б 2 %
Bu o deməkdir ki, müəssisədə növbə rejimindən yalnız 62% istifadə 
olunur.
Ən çoxsaylı növbədə bütün iş yerlərindən istifadə olunmadıqda, 
aşağıdakı düsturla ən çoxsaylı növbədə iş yerlərindən istifadə əmsalı 
hesablanır:
a) müəyyən bir tarixə
Ən çoxsaylı növbədə ihləmiş fəhlələrin sayı ^ ^ 
ç's'IU'y''' 
İş yerlərinin sayı
b) təqvim dövrü üzrə
Ən çoxsaylı növbədə işlənilmiş adam - günlərin sayı ^ ^ 
qq
ç.s.n.ı.y.ı. 
jş yeridinin sayr x dövrdəki iş günlərinin sayı
181

---

Burada: Əçs niy; = ən çoxsaylı növbədə iş yerlərindən istifadə əmsalı 
deməkdir.
Yuxarıda gətirdiyimiz misaldakı rəqəmlərdən istifadə etməklə hesab­
lama aparsaq:
ç.s.n.ı.y.1.