Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 184

hücumların qarşısını almaq üçün qalalar və qala-şəhərlər 

tikilmişdi. Mannanın paytaxtı  İzirtu və başqa  şəhərlər  əzəmətli 

qala divarları ilə  əhatə olunmuşdu. Həsənli qala-şəhərində iki-üç 

mərtəbəli binalar, məbədlər tikilmişdi. 

Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış əşyalar üzərindəki şəkil 

və naxışlar Manna təsviri sənətinin gözəl nümunələridir. Həsənli 

qızıl camının üzərində çox maraqlı  əfsanəvi səhnə  təsvir 

olunmuşdur. 

Ziyiyənin qızıl və gümüş qədəhləri dağkeçisi, yaxud ceyran 

başı formasında hazırlanmışdır. Müxtəlif  əşyaların üzərində  şiri 

yaralayan hökmdar, dizi bükülmüş maral, dağqoçu, həyat ağacı 

ətrafında keçi və qanadlı öküz təsvir edilmişdir. 

Mannalılar allahlara sitayiş etmişlər.  İbadət üçün tikilən 

xüsusi binalarda-məbədlərdə allahların heykəli qoyulurdu. 

Müxtəlif  əşyalar üzərində Manna əfsanələri ilə bağlı  səhnələr 

təsvir olunmuşdur. Manna əsatirlərində müxtəlif əfsanəvi varlıqlar 

(qrifon, buynuzvarı yay kimi əyilmiş qanadlı qoç, insan sifətli 

öküz, qanadlı sfinks və s.) mühüm yer tuturdu. 

Həsənlidən tapılmış  qızıl camın üzərindəki təsvirlər 

mannalıların dini görüşləri ilə bağlı idi. Camın yuxarı hissəsində 

döyüş arabası üstündə üç allah təsvir olunmuşdur. Mannalılar dini 

təsəvvürlərinə uyğun olaraq allahları qanadlı  çəkmişlər. 

Təsvirlərdə günəş, ay və külək-yağış allahlarını ayırd etmək 

mümkün olur. 

E.ə. III minillikdə Azərbaycanın cənubunda əhali mixi yazı 

ilə tanış idi. Mannada yerli yazı növü də olmuşdur. Ziviyədən 

tapılmış gümüş sini üzərində bir çox işarələr həkk edilmişdir. Bu 

işarələr heroqlif yazı növünə aiddir. İşarələrin çoxluğu və 

müxtəlifliyi göstərir ki, bunların müəyyən oxunuşu olmuşdur. 

Mannada türk, hürri, İran və s. dillər işlənmişdir. Manna ilə 

bağlı yer və şəxs adları burada qədim türk tayfalarının yaşadığına 

dəlalət edir. Turukki adı türk tayfa adının ilkin forması hesab 

edilir. 

Manna hökmdarlarının adları da türk sözləri ilə izah olunur. 

Aza adı türk mənşəli aca - “böyük qardaş” sözünü bildirir. 

Ullusunu adı türk dillərində  işlənən ul-lu-ulu- “böyük, ulu, 

---