Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 18

ola bilər. Hətta müasir dövrdə geridə qalmış  qəbilələrin  şüurunu 

öyrənmək də  çətindir. Çünki onlar bu və ya digər dərəcədə 

sivilizasiyanın təsirini görə bilmişlər.  İbtidai mədəniyyəti 

anlamağın ikinci çətinliyi onun formalarının çoxsaylı  və 

rəngarəng olmasında, ümumiləşdirilməyin demək olar ki, qeyri-

mümkünlüyü ilə əlaqədardır. 

On min illərlə bir dövrü əhatə edən ibtidai mədəniyyətdə 

ümumi, bütöv olan bir şey tapmaq mümkündürmü? İbtidai 

mədəniyyətin inkişafında çoxsaylı  mərhələlərin olduğunu çox az 

adam inkar edə bilər. Müasir Avstraliya aborigenləri, eskimoslar, 

Cənubi Amerika ovçuları-hindularının mədəniyyətində ümumi 

qanunauyğunluqlar tapmaq olduqca çətindir. Görəsən bizim 

şüurumuzla ibtidai insanın  şüuru arasında köklü fərqlər 

olmuşdurmu? Bu sualın cavabının birinci variantını  təkamül 

məktəbinə daxil olanlar verir. Əsas müddəa budur: insan psixikası 

cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində birtiplidir. Təfəkkür 

qanunları universal və dəyişməzdir. 

İbtidai insanların dinə  qədərki fikirlərinə aid nəzəriyyələr 

kifayət qədər əsaslandırılmamışdır, çünki ibtidai insanların dünya 

haqqında təsəvvürlərinin müxtəlif formalarına aid materiallar daha 

çoxdur.  Əgər buraya ibtidai inkişaf mərhələsində yaşayan, 

məsələn, Avstraliya aborigenlərini və b. həyat tərzinin 

öyrənilməsini də daxil etsək, güclü və zəngin material əldə etmiş 

olarıq.  İlkin dini təsəvvürlər kompleksi çoxcəhətlidir. Lakin 

onların  əksəriyyəti son nəticədə  təbiətdə insanın yeri və rolu, 

insanın  ətraf aləmlə  əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından bir sıra 

forma və metodlara bölünür. Bu formalar totemizm, animizm, 

magiya, fetişizm və mifologiyadan ibarətdir. Yuxarıdakı 

formaların hamısı vacib olsa da, onların içərisində mifologiya 

özünəməxsus yer tutur. Mifologiyada insanlara öz totem-əcdadları 

ilə əlaqəsini, təbiətin bu və ya digər qüvvəsinin canlılaşdırılması, 

fetişin və magiyanın sehrli gücünü izah edən material istənilən 

qədərdir. 

Müxtəlif xalqların rəngarəng miflərinin və müxtəlif adlar 

altında çıxış edən allahları, qəhrəmanları və mifik hökmdarlarının 

olmasına baxmayaraq, ən qədim dövrlərdə  bəşər mədəniyyətinin 

---