Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 17

xüsusiyyəti isə tabu (qadağalar) mədəniyyətini təmsil etməsidir. 

30 min il ərzində arxaik mədəniyyət aradan çıxmamış, bu 

gün də yaşayır. «Əcdadlar kultu» formasında tarixi dünya anlamı 

prinsipini insanlar çox qədim dövrlərdə  dərk etmişlər. Onlar 

yaxınlarının birdəfəlik bu həyatı  tərk etməsinə inana bilmirdilər. 

Belə hesab edirdilər ki, ölülər onlarla yanaşı yaşayır, 

davranışlarını, adətlərə  sədaqətlərini müşahidə edirlər. Deməli 

indi ilə keçmiş arasında bir növ asılılıq, qırılmaz  əlaqə 

mövcuddur. Mədəniyyət elementləri bu cür yaranmışdır. 

Müasir dövrdə biz onları «tarixi yaddaş», «məsuliyyət», 

«vətənpərvərlik», «vicdan», «ləyaqət», «borc» və s. Adlandırırıq. 

Arxaik mədəniyyətin qalıqları saysız-hesabsız xırda  şeylərlə 

məsələn, kosmik gəmidəki həmail (gözmuncuğu), qaranlıqdan 

qorxma, tatuirovka (bədənə  şəkillər döydürülməsi) və s. 

göstərmək olar. Bunlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, saysız-

hesabsızdır. Burada müəyyən qanunauyğunluğun olduğunu nəzərə 

almaq lazımdır. Həyati situasiyalar (doğum, ölüm, dəfn, nikah, 

xəstəlik və s.) əhəmiyyətli olduğu qədər də ibtidai mədəniyyət irsi, 

onun mərasim, simvol, psixoloji qaydaları  və stereotipləri də 

mühüm yer tutur. 

Bəzi tədqiqatçılara görə müasir cəmiyyətin mədəniyyətində 

sivilizasiya təbəqəsi olduqca zəifdir və  çətin situasiyalarda 

(zorakılıq, aclıq, qorxu, sosial böhran və kütləvi psixoz) onlar tez 

təzahür edir. 

Bu zaman ibtidai şüurun güclü fantomları  təzədən 

dirçəldilir, müvafiq mədəni forma alır, müharibə təbilləri gurlayır, 

insanlar təsəvvürlərində yaratdıqları düşmən cəsədləri üzərində 

rəqs edir, onların məhv edilməsinə ürəkdən sevinirlər. 

Sosial hipnoz (ibtidai cəmiyyətdə bu kollektiv rəqs və 

nəğmə oxunması ilə  təmin edilirdi) işi o yerə  gətirir ki, insanlar 

yalnız onlara təlqin edilən  şeyləri görürlər, yerdə qalanlarmı isə 

rədd edirlər. Bəşər mədəniyyətinin başlanğıc mərhələsinin 

qanunauyğunluqlarının anlaşılmasında  əsas problem onun öz 

xarakteri ilə bağlıdır. Həqiqi arxaiklik bizdən minilliklərlə bir 

məsafədə durur. Neolit dövrünün homo sapiyensinin şüuru, 

birbaşa öyrənilməkdən çox fərziyyə predmeti kimi daha faydalı 

---