Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

§ 42. Cənubi Azərbaycan 20 - 30-cu illərdə. 
Milli - azadlıq hərəkatı (1941 - 1946-cı illər). S.C. Pişəvəri 
Bütün Qacar dövlətinin demokratikləşdirilməsi və Cənubi Azərbaycan 
türklərinin milli hüquqları uğrunda Ş.M.Xiyabaninin başçılığı ilə aparılan 
317 

---

hərəkat 1920-ci ildə ingilis müstəmləkəçilərinin köməyi ilə yatırılandan sonra 
şah rejimi tamamilə zəifləmiş və xalqın gözündən düşmüşdü. Türk Qacar 
sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi Əhməd şahın sosial və milli dayaqlardan 
məhrum olması fars köklü hərbi nazir Rza xana Qacarlara qarşı mübarizədə 
geniş meydan açmışdı. Hərbi qüvvəyə arxalanan Rza xan, xüsusilə Cənubi 
Azərbaycandakı mühafizəkar ruhlu mülkədar dairələrinin gücündən də 
bacarıqla istifadə edərək 1923-cü ildə hərbiçilərin təzyiqi altında keçirilən 
antidemokratik parlament seçkilərində qalib gəldi. Əhməd şah Qacar yeni 
hökumətin təşkilini Rza xana tapşırmağa məcbur oldu. Rza xan 1924-cü ildə 
bütün ölkədə, xüsusilə Cənubi Azərbaycanda demokratik qüvvələri aldatmaq 
üçün qondarma "respublika uğrunda hərəkat" kampaniyası başlatdı. Təbriz, 
Ərdəbil və digər şəhərlərdə Rza xan tərəfdarları Qacarların devrilməsini və 
ölkədə respublika qurulmasını tələb etməyə başladılar. Nəhayət, 1925-ci ilin 
oktyabr ayının axırlarında Rza xanın tərəfdarları ölkənin qanunverici məclisində 
Qacarlar sülaləsinin devrilməsi və ölkənin idarəsinin Rza xana tapşırılması 
haqqında qanun verilməsinə nail oldular. Siyasi çevrilişi qanuniləşdirmək üçün 
1925-ci il dekabrın 12-də çağırılmış Müəssislər Məclisi Rza xanı əfsanəvi qədim 
fars sülalələrindən birinin daşıdığı Pəhləvi soyadı ilə şah elan etdi. 
Rza şah Pəhləvi hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkədə sənaye və ticarətin 
inkişaf etdirilməsi, milli iqtisadiyyatın himayə edilməsi və xarici dövlətlərin 
maliyyə təzyiqindən qorunması istiqamətində bir sıra mühüm tədbirlər gördü. 
Cənubi Azərbaycan sahibkarları öz kapitalları hesabına onlarla yüngül və 
yeyinti müəssisələri açdılar. Ancaq Rza şah onun hakimiyyətə gəlməsində 
həlledici rol oynamış Cənubi Azərbaycana qarşı nankorcasma milli ayrı - 
seçkilik siyasəti yeritməyə başladı. Onun dövründə dövlətin vəsaiti hesabına 
ölkədə tikilib istifadəyə verilmiş 103 müəssisədən yalnız biri Cənubi 
Azərbaycanın payına düşürdü. Bütün diktatorlar kimi heç bir müxalif qüvvə ilə 
hesablaşmayan, siyasətini zorakılıq və qorxu üzərində quraraq özünü "millətin 
atası" hesab edən Rza şah 1926 - 1927-ci illərdə bütün siyasi partiyaları, hətta öz