Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Sənaye sahələri İri fabrik-zavod istehsalına keçid,
XIX əsrin 30 - 60-cı 
illərində Şimali Azərbaycanda yeyinti istehsalının əsas sahələri balıqçılıq və duz 
çıxarılması idi. Çar hökuməti 1829-cu ildə balıqçılıqda iltizam sistemini ləğv 
edərək, bu sahəni dövlət xəzinəsinin idarəçiliyinə vermişdi. Salyan, Şirvan və 
Şəki balıq vətəgələri birləşdirilərək "Salyan 
201 

---

xəzinə cəmiyyəti" şirkəti yaradılmışdı. 40-cı illərin əvvəllərində Lənkəran balıq 
vətəgələri də bu şirkətin ixtiyarına verilmişdi. Balıqçılıq sahəsində muzdlu 
əmək geniş yayılmışdı. Salyan balıq vətəgəsində muzdlu işçilərin sayı 600 - 
1000 nəfərə çatırdı. 
Şimali Azərbaycanda əsas duz mədənləri Abşeron və Naxçıvanda 
yerləşirdi. 40-cı illərdə Abşeronda 27 göldən ildə 400 min pud duz çıxarılırdı. 
1864 - 1868-ci illərdə duz mədənlərinə təhkim olunmuş kəndlilərin 
məcburi əməyinin ləğv edilməsi və 1868-ci ildən həmin mədənlərin hərracla 
açıq satışa çıxarılması bu yeyinti sənayesində kapitalist münasibətlərinin 
inkişafına şərait yaradırdı. 
Rusiyanın toxuculuq sənayesinin xam ipəyə olan tələbatını ödəmək 
üçün 1829-cu ildə Şəkinin Xanabad kəndində ilk iri ipək manufakturası işə 
salınmışdı. Dövlətə məxsus Xanabad manufakturasında baramadan sap açmaq 
üçün dəzgahlar, 10 dənə ikiqat kürə və sap sarıyan qurğular işləyirdi. Rəsmi 
sənədlərdə bəzən fabrik adlanan bu müəssisədə muzdlu işçilərin sayı 101 nəfərə 
çatmışdı. Onlardan 72-si yerli fəhlələr, 29-u isə İtaliyadan gətirilmiş ustalar idi. 
1836-cı ildə dövlət manufakturanı əsas kapitalı 570 min manat olan "Qafqazda 
ipəkçiliyi və ticarət sənayeçiliyini yayan cəmiyyətin" ixtiyanna vermişdi. 
Səhmdar cəmiyyətin fəaliyyəti nəticəsində müəssisə kapitalist fabrikinə 
çevrilmişdi. 1854-cü ildə müəssisədə işləyən 42 dəzgahm 3O-u buxann gücü ilə 
hərəkətə gətirilirdi. 
XIX əsrin 30 - 40-cı illərində Şamaxı şəhəri və ətraf kəndlərdə 700- dək 
ipək parça toxuyan dəzgah işləyirdi. Bu dəzgahlarda 1600 - 1700 nəfərədək 
toxucu çalışırdı. Bir toxucu dəzgahında 2 - 3 , bəzən 4 nəfər birlikdə işləyirdi. 
Mütəxəssislərin fikrincə, Şamaxıda ipək toxuculuğu artıq manufaktura 
mərhələsinə keçmişdi. 
30 - 60-cı illərdə Bakıda mədən neftçıxarma sənayesi manufaktura 
mərhələsində idi. 1828 - 1850-ci illərdə Abşeronda işləyən quyularm sayı 
82-dən 136-ya çatmışdı və bu quyulardan ildə 5,5 min ton neft çıxarılırdı. Neftli 
torpaqların iltizama verilməsi qaydası qalmaqda idi. Binəqədi və Balaxanı neft 
mədənlərində bu sahəyə təhkim edilmiş kəndlilərin icbari əməyindən istifadə 
olunurdu. Neftçıxarmada müəyyən texniki yeniliklər tətbiq olunurdu. 1848-ci 
ildə Bibiheybətdə texnik F.Semyonov dünyada ilk dəfə qazma üsulu ilə neft 
quyusu qazmışdı. Bu üsul ABŞ-da 11 il sonra tətbiq olunmağa başlanmışdı. 
XIX əsrin 50 - 60-cı illərində Bakıda neft emalı sənayesi yaranmışdı. 
1859-cu ildə rus kapitalistləri V.Kokorev və P.Qubonin Suraxanıda ilk ağ neft 
emalı zavodu, Tiflis əczaçısı Vitte 1861-ci ildə Pirallahı adasında 150 min 
manata başa gələn parafin şamı zavodu, 1863-cü ildə azərbaycanlı Cavad 
Məlikov öz layihəsi əsasında Bakıda ağ neft zavodunu tikdirmişdi. Bütün 
bunlar Bakıda neft sənaye istehsalının böyüyərək manufaktura mərhələsindən 
fabrik - zavod mərhələsinə keçməyə başlandığını göstərir. 
1864-cü ildə Balaxanı neft mədənlərində quyulara təhkim olunmuş 
202 

---

kəndli icbari əməyinin ləğv edilməsi, 1864 - 1868-ci illərdə Zəylik zavodunda və 
Naxçıvan daş duz mədənlərində eyni icbari əmək şəraitinə son qoyulması azad 
muzdlu əməyin tətbiqinə geniş yol açmışdı. 
50-ci illərin ortalarında kapitalist münasibətləri metallurgiya sahəsinə 
də daxil olmağa başlamışdı. 1855 - 1856-cı illərdə yunan Mexov qardaşlan 
Gədəbəydə kiçik bir misəritmə zavodu inşa etmişdilər. İldə 1,2 min pud məhsul 
verən və əl əməyi ilə işləyən bu zavodun bütün səhmlərini alman Simens 
qardaşları almışdılar. Simens qardaşlan şirkəti 1865-ci ildə Gədəbəy misəritmə 
zavodunun inşasını başa çatdırdılar. Bu zavod Rusiyanın ən böyük misəritmə 
zavoduna çevrilmişdi. Bundan başqa, Mexovlardan Daşkəsən kobalt mədənini 
də satın alan Simens qardaşlan 1865-ci ildə burada kobalt zavodunu 
tikdirmişdilər. 
1861-ci ildə Moskva kapitalistləri Alekseyev və Voronin qardaşlan 
Şəkidə 60 min manat dəyəri olan böyük bir ipək fabriki açmışdılar. 432 dəzgaha, 
64 barama hovuzuna və buxar maşınına malik olan Şəki ipək fabrikində 222 
usta, 300 - 350 fəhlə işləyirdi və həmin fəhlələrin 200 - 250- si qadın idi. Qısa 
vaxtda fabrikin illik istehsalı 3,4 min puda (bunun 1,4 min pudu ipək sap), 
dövriyyəsi isə 2 milyon manata çatmışdı. 
Beləliklə, XIX əsrin birinci yarısında Şimali Azərbaycanda əmək 
bölgüsünə və muzdlu əməyə əsaslanan manufaktura istehsalı təşəkkül tapmış, 50 
- 60-cı illərdə ölkədə buxar maşmlanndan istifadə edilən iri fabrik istehsalına 
keçid baş vermişdi. 60-cı illərdə Şimali Azərbaycamn sənaye və kənd 
təsərrüfatında yeni kapitalist meyllərinin güclənməsinə baxmayaraq, ölkənin 
iqtisadi potensialı Rusiya sənayesinin xammal təlabatımn ödənilməsinə 
yönəldilmişdi. Bu da Azərbaycan iqtisadiyyatının müstəmləkə xarakterini 
müəyyən edirdi.