Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Əsasnamə 
qəbul edildi. Həmin Əsasnaməyə görə 
Şəhər Dumasına seçkilərdə 
yalnız 25 yaşına çatan, şəhərdə yaşayaraq müəyyən 
məbləğdə rüsum ödəyən və müəyyən qədər əmlaka malik olan kişilər iştirak edə 
bilərdilər. 
XIX 
əsrin 70-ci illərində Şimali Azərbaycanda 
şəhər statusuna 
malik 
olan 10 şəhər var idi. Şəhərlərimizdə ictimai idarə sistemi mövcud deyildi və 
şəhər təsərrüfatı tamamilə polis idarəsinin ixtiyarında idi. 
205 

---

Çar hökuməti 1870-ci il Əsasnaməsini Azərbaycan şəhərlərinə tətbiq 
etməyə tələsmirdi. Bakı quberniyasının qubernatoru heç bir əsas olmadan Bakı 
şəhərinin ictimai idarə etməyə hələ hazır olmadığını bəhanə gətirərək və burada 
islahatın dar çərçivədə həyata keçirilməsini təklif etmişdi. Yelizavetpol 
qubernatoru isə yerli əhalinin geriliyi və inkişafdan son dərəcə geri qalması kimi 
əsassız bəhanə ilə Əsasnamənin tətbiqinin qəti əleyhinə çıxmış və şəhər 
təsərrüfatının polis idarəsinin ixtiyatmda saxlamimasım məqsədəuyğun 
saymışdı. Uzun müzakirələrdən sonra, 1870-ci il Şəhər Əsasnaməsi ilk dəfə 
1878-ci ildə yalnız Bakı şəhərində tətbiq edildi. Əvvəlcə 6-9 dekabr 1877-ci ildə 
əmlak senzi əsasında Bakı Şəhər Dumasına seçkilər keçirildi. Şəhər əhalisi 
ödədiyi verginin miqdanna uyğun olaraq üç qrupa bölündü və hər qrup Dumaya 
24 qlasm - deputat (üzv) seçə bilərdi. Şəhərin əsil sahibi olan Azərbaycan 
əhalisindən seçilən deputatlann sayı xristian qlasniların sayından çox ola 
bilməzdi. Əsasnaməyə uyğun olaraq şəhərin aşağıdakı ictimai idarə orqanları 
yaradılmışdı: 1. Şəhər Duması; 2. Dumanın icraedici orqanı olan Şəhər İdarəsi. 
Bu iki orqanın başçısı (qlava) yalmz rus olmalı idi. Başçını Şəhər Duması seçsə 
də, Daxili İşlər Nazirliyi təsdiq edirdi. 
Bakı Şəhər Duması 8 yanvar 1878-ci ildə açıldı. Azərbaycanlılardan 
Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Həsən bəy Zərdabi, Əlimərdan bəy 
Topçubaşov kimi dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri Bakıda fəaliyyətə başlayan 
ilk Şəhər Dumasına deputat seçilmişdilər. 
Şəhər Dumasının səlahiyyət dairəsinə şəhər təsərrüfatmm idarə 
edilməsi, yerli ticarət və sənayenin himayə edilməsi, yanğınla mübarizə, 
səhiyyə, xalq təhsili kimi sahələr daxil idi. Bakı Şəhər Dumasında bütün işlər rus 
dilində aparılırdı. 
Çar hökuməti 1892-ci ildə yeni Şəhər Əsasnaməsi qəbul edərək 
qubematorlann şəhərlərin özünüidarə işlərinə müdaxilələr etmək sahəsində 
hüquqlarını genişləndirdi. Bu Əsasnaməyə uyğun olaraq 1897-ci ildə 
Yelizavetpolda (Gəncədə) tam həcmli şəhər özünüidarəsi, Lənkəran, Nuxa 
(Şəki), Şamaxı, Quba və digər şəhərlərdə isə sadələşdirilmiş ictimai idarələr 
yaradıldı. 
İnzibati
- 
idarə sistemində dəyişikliklər,
1859-cu ildə Şamaxıda baş 
verən zəlzələdən sonra quberniyanın mərkəzi Bakıya köçürüldü və Şamaxı 
quberniyası Bakı quberniyası adlandırıldı. 1860-cı il inzibati islahatana görə 
Dərbənd quberniyası ləğv edildi, bu qədim şəhərimiz ətraf ərazisi ilə birlikdə 
Dağıstan quberniyasının tərkibinə qatıldı. Quba qəzası isə Bakı quberniyasının 
tərkibinə verildi. 
Şimali Azərbaycanın inzibati - ərazi bölgüsündə ən ciddi dəyişiklik 
1868-ci ildə mərkəzi Gəncə olmaqla, Yelizavetpol quberniyasının yaradılması 
oldu. 1883-cü ildə çar hökuməti Qafqaz canişinliyini ləğv etdi və diyann idarəsi 
Qafqazın mülki hissə üzrə baş rəisinə tapşınidı. 
206 

---

Şimali Azərbaycan burjua islahatlarından sonrakı dövrdə 
Kənd təsərrüfatı,
1870-ci il aqrar islahatından sonra Azərbaycan 
kəndində kapitalist münasibətlərinin inkişafını göstərən bir sıra mühüm 
əlamətlər meydana çıxmışdı: birincisi, kənd təsərrüfatının bəzi sahələrində 
(qızıl boya, çəltik, taxılçılıq, pambıq, üzüm və şərab istehsalı) istehsalın ticarət 
əkinçiliyi və kapitalist əmtəə, səviyyəsinə çatması; ikincisi, daxili bazarın 
genişlənməsi ilə ayrı-ayrı bölgələrin müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsullarının 
istehsalı üzrə ixtisaslaşması (Kür boyu bölgələr pambıqçılıq, Nuxa və Şamaxı 
ipəkçilik, Quba və Zaqatala bağçılıq və sair üzrə ixtisaslaşmışdı); üçüncüsü, 
yeni kənd təsərrüfatı alətlərinin, maşmlann və qabaqcıl üsulların tətbiqi; 
dördüncüsü, texniki bitkilər istehsalımn genişlənməsi; beşincisi, kənd 
təsərrüfatında muzdlu əməyin tətbiqinin genişlənməsi; altıncısı, torpağın icarə, 
girov və alqı-satqı obyektinə çevrilməsi; yeddincisi, kənddə ictimai 
təbəqələşmənin dərinləşməsi və qolçomaq təsərrüfatlarının meydana çıxması. 
Azərbaycanda becərilən torpaqlann 70 - 75 faizindən çoxunda taxıl 
(buğda və arpa) yetişdirilirdi. XIX əsin sonlarında Cənubi Qafqazda istehsal 
edilən taxılın 40%-ə yaxını Şimali Azərbaycanın payına düşürdü. Ölkə üzrə 
yığılan 100 milyon puda yaxın taxılın 2/3 hissəsi Azərbaycanın taxıl anban 
sayılan Yelizavetpol quberniyasında istehsal edilmişdi. 90-cı illərdə 
Azərbaycanda ildə orta hesabla 8 milyon puddan çox çəltik məhsulu 
götürülürdü. Lənkəran və Nuxa qəzaları çəltikçilik üzrə ixtisaslaşmışdı. 
Taxılçılıq təsərrüfatlarında məhdud miqyasda muzdlu əmək tətbiq olunurdu. 
Kənd təsərrüfatında tədricən yeni və təkmilləşdirilmiş əmək 
alətlərindən istifadə edilirdi. 1885-ci ildə rus mütəxəssisləri Gəncə və 
Kürdəmirdə kənd təsərrüfatı maşınlarını sınaqdan keçirmişdilər. 
1887-ci ildə Tiflisdə açılmış "Qafqaz ipəkçilik stansiyası"nm Nuxa və 
Qarabağdakı şöbələri barama yetişdirilməsinin yeni üsullarının ipəkçilərə 
öyrədilməsi sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərirdi. 
Kənd təsərrüfatının yeni sahələrindən biri də tütünçülük idi. 1872-ci 
ildə xaricdən gətirilən tütün üzərinə yüksək gömrük qoyulması bu sahənin 
inkişafına təkan vermişdi. 1883-cü ildə Azərbaycanda 144 desyatin sahəyə 
malik 554 tütün plantasiyası var idi. 
1897-
ci ildə Bakı və Yelizavetpol qubemiyasmdakı üzüm bağları 
bütün Cənubi Qafqazdakı üzüm bağlarının ümumi sahəsinin 24,7%-ni təşkil 
edirdi. Azərbaycanda hər il orta hesabla 4,5 - 5,5 milyon pud və yaxud Cənubi 
Qafqazda yığılan məhsulun 30%-i qədər üzüm toplanırdı. Üzüm məhsulunun 
böyük hissəsi şərab zavodlarına göndərilirdi. Beləliklə, islahatdan sonrakı 30 il 
ərzində Azərbaycan kəndi burjua təkamülü yolu keçmiş, kənd təsərrüfatı 
istehsalının ixtisaslaşması, ticarət əkinçiliyinin artması, torpaq icarə 
formalarının yaranması ilə xarakterizə olunan yeni iqtisadi şəraitdə Azərbaycan 
kəndində kapitalist münasibətləri təşəkkül tapmışdı. 
Sənaye və nəalivvatm inkişafı,
XIX əsrin son 30 illiyində Şimali 
207 

---

Azərbaycanın iqtisadiyyatı kapitalistcəsinə sürətli inkişaf yolu keçmiş, artıq 
fabrik - zavod mərhələsində olan sənaye istehsalında yeni mütərəqqi texnika və 
texnologiyalar tətbiqinə başlanılmış, iqtisadiyyatda bir sıra struktur 
dəyişiklikləri baş vermişdi. Belə struktur dəyişikliklərdən biri və ən mühümü 
neft sənayesi ilə bağlıdır. 1850-ci ildən 1870-ci ilə qədər iltizama verilən 
neftçıxarmada yeni texnika tətbiq etmək və bu sahəyə iri həcmli kapital qoymaq 
mümkün deyildi. Neft sənayesində