Dərslik komplektinə daxildir:  Dərslik  Müəllim üçün metodik vəsait

Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Müxtəlif heyvanlarda tənəf-
füs orqanlarının quruluşunu 
müəllimin köməyi ilə təsvir 
edir. 
Müxtəlif heyvanlarda tənəf-
füs orqanlarının quruluşunu 
təsvir edərkən kiçik səhvlərə 
yol verir.  
Müxtəlif heyvanlarda tənəf-
füs orqanlarının quruluşunu 
düzgün təsvir edir. 
Heyvanlarda tənəffüs prose-
sini təsvir edərkən səhvlərə 
yol verir.  
Heyvanlarda tənəffüs prose-
sini əsasən düzgün təsvir 
edir. 
Heyvanlarda tənəffüs prose-
sini ətraflı təsvir edir. 
Heyvanların tənəffüs orqan-
larını yaşadıqları mühitlə 
düzgün əlaqələndirmir. 
Heyvanların tənəffüs orqan-
larını yaşadıqları mühitlə 
əsasən düzgün əlaqələndirir. 
Heyvanların tənəffüs orqan-
larını yaşadıqları mühitlə 
düzgün əlaqələndirir. 

 
99
V FƏSİL ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ  
 
1. “Fotosintez prosesi” şəklinə diqqətlə baxın.  Sxemdəki xanalara və fotosintezin 
tənliyinə müvafiq sözləri yazın:  su, işıq, karbon qazı, oksigen 
 
 
 
 
 
 
 
 
2. Canlılar hansı orqanları vasitəsilə hərəkət edirlər? 
Uyğunluğu müəyyən edin.  
 
 
              
3. Skeletinin tipinə görə adları göstərilən heyvanları sxemdə qruplaşdırın:    
 1 – ilbiz; 2 – pişik; 3 – arı; 4 – ördək; 5 – köpəkbalığı; 6 – qurbağa; 7 – xərçəng;  
8 – tısbağa; 9 –  insan. 
 
 
4. Qidalanma xarakterinə görə heyvanları qruplaşdırın: 
 
 
 
 
 
 
 
xarici 
________________
Skelet 
daxili 
_______________ 
Qanadlar 
Kərtənkələ
Ayaqlar  
İnfuzor-tərlik 
Kirpikciklər  
Delfin
Üzgəc 
Qartal
Qamçılar  
Yaşıl evqlena 
Yırtıcılar: ________ 
Otyeyənlər: _________ 
Hərşeyyeyənlər:_______ 
     1 
             2                     3 
        4                    5                   6 
       7 
+
+
+
şəkər 

 
100
5. Düzgün variantın altından xətt çəkin: 
1. Yumrucuq bakteriyaları/çürümə bakteriyaları havadakı azotu udaraq bitkilərin 
mənimsəyə biləcəyi birləşmələr formasına salırlar. 
2. Məhv olmuş orqanizmlərin üzvi maddələri ilə qidalanan bakteriyalar 
saprofit/parazit adlanır. 
3. Kələmin turşuya qoyulması üçün  maya göbələkləri/süd turşusu bakteriyaları  
lazımdır. 
4. Çürümə/parazit  bakteriyalarının fəaliyyəti nəticəsində qida məhsulları xarab 
olur. 
5. Çörək bişirilməsində maya göbələklərindən/azotfiksəedici bakteriyalardan 
istifadə edirlər. 
 
6. Bitki orqanizmlərində tənəffüs və fotosintez proseslərini müqayisə edin.             
 
MÜQAYİSƏ OLUNAN ƏLAMƏT 
FOTOSİNTEZ TƏNƏFFÜS 
Oksigen (udulur/ xaric edilir) 
 
 
Karbon qazı (udulur/ xaric edilir) 
 
 
Üzvi maddələr (əmələ gəlir/ sərf olunur) 
 
 
Enerji (toplanır/ xaric edilir) 
 
 
Hansı hüceyrələrdə baş verir (bütün canlı 
hüceyrələrdə/ tərkibində xlorofil olan 
hüceyrələrdə) 
 
 
 
7. Orqanizmlər və onların tənəffüs orqanları arasında uyğunluğu müəyyən edin. 
 
Orqanizmlər 
1. Heyvanlar 
2. Bitkilər 
 
 
 
8. Fotosintezlə əlaqədar bitkilərin təbiətdə əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin: 
А) Canlıların tənəffüsü üçün oksigen xaric edirlər.  
В) Torpaq qatının dağılmasının qarşısını alırlar. 
С) Bitkilərin və digər canlıların tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını 
udurlar. 
D) Digər canlıların qidasını təşkil edən üzvi maddələr hazırlayırlar. 
 
9. Parazit bakteriyalar nə ilə qidalanır? 
А) Canlı orqanizmlərin üzvi maddələri ilə  B) Su və mineral duzlarla     
C) Məhv olmuş orqanizmlərin üzvi maddələri ilə   D) Qeyri-üzvi maddələrlə             
 
10. Heyvan toxumalarında qazlar mübadiləsi əsasən hansı sistemin hüceyrələri vasi-
təsilə həyata keçirilir? 
А) Həzm sisteminin         В) Dayaq-hərəkət sisteminin     
С) Tənəffüs sisteminin    D) Sinir sisteminin 
Tənəffüsdə iştirak edən strukturlar  
A.  Qəlsəmələr 
B.  Mərciməklər 
C.  Ağciyərlər 
D.  Traxeyalar 
E.  Ağızcıqlar 

 
101 
6. ORQANİZMLӘRDӘ MADDӘLӘRİN DAŞINMASI,  
İFRAZAT, ÇOXALMA VӘ İNKİŞAF 
 
Dərs 41 / Mövzu 36:
 BİTKİLƏRİN SU BUXARLANDIRMASI. XƏZAN 
 
 
 
 
Paraqrafın  əvvəlindəki mətnin müzakirəsinə keçməzdən qabaq şagirdlərlə 
bitkilərin vegetativ orqanlarının funksiyalarını müzakirə etmək mümkündür. Bunu 
yerinə yetirmək üçün orqanların funksiyalarını əks etdirən sxemi doldurmaq təklif 
oluna bilər.  
 
Artıq şagirdlər kökün, gövdənin, yarpağın quruluşu ilə tanışdırlar və suyun bitkiyə 
necə daxil olduğunu da öyrənmişlər. Bu dərs həmin biliklərin təkrar olunmasına və 
möhkəmləndirilməsinə imkan verir. Yarpağın funksiyalarını xatırlamaq üçün belə 
sual verilə bilər:  
  Yarpaq hansı funksiyaları yerinə yetirir? (tənəffüs və fotosintez)  
  Su yarpağa haradan daxil olur? (kökdən əvvəlcə gövdəyə, sonra yarpağa) 
  Niyə hətta isti günlərdə yarpaqların səthi sərin olur? (buxarlanma prosesi gedir) 
Bu müzakirələr növbəti mərhələyə keçidi təmin edir. 
Dərsə hazırlıq zamanı əsas yer şagirdlərin tədqiqat fəaliyyətinə verilir.
  
 
Təcrübə bütün siniflə birlikdə də aparıla bilər. Dərsə bir həftə qalmış şagirdlər 
təcrübəni yerinə yetirir və dərs zamanı müşahidələrini danışır, nəticələr çıxarır
:  
Alt
 
STANDARTLAR
2.1.1. Bioloji proseslərin xüsusiyyətlərini sadalayır. 
2.1.3. Bioloji proseslərə dair sadə  təcrübələr və hesablamalar 
aparır. 
4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-birilə əlaqəsini izah edir. 
 
 
Dərsin
 
MƏQSƏDİ
 
  Bitkilərdə buxarlanma prosesini təsvir edir. 
  Xəzanın əhəmiyyətini izah edir. 
  Bitkilərdə buxarlanma prosesinə dair sadə təcrübə aparır.
 
Funksiyaları: 
Bitkinin vegetativ 
orqanları 
? 
? 
?
Funksiyaları: 
Funksiyaları: 

 
102
 Bitkilərdə buxarlanma prosesinin getməsinin sübutu kolbanın divarlarında 
əmələ  gələn su damcıları  və içərisində bitki olan sınaq  şüşəsində suyun 
azalmasıdır. 
 Suyun buxarlanması yarpaqlar vasitəsilə gedir. 
 
 Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq müəllimin seçdiyi forma və üsulla 
aparıla bilər. Bunlar müəllimin izahatı, müstəqil təhlil, kiçik qruplarla iş formala-
rından biri ola bilər. Məlumatın öyrənilməsi və müzakirəsini aşağıdakı suallar əsa-
sında aparmaq olar:  
  Suyu bitkinin hansı orqanı buxarlandırır? 
  Bitkilərin buxarlandırdığı suyu görmək mümkündürmü? 
  Bitkilərin həyatında buxarlanmanın nə əhəmiyyəti var? 
  Müxtəlif bitkilər nə qədər su buxarlandırır? Bu, nədən asılı ola bilər?  
  Su yarpağın hansı səthindən buxarlanır? 
  Bitkilərin həyatında xəzan hadisəsinin əhəmiyyəti nədədir?  
Tədqiqatın nəticələri cədvəl formasında təqdim oluna bilər. 
 
 
Proses Bitkilərin su buxarlandırması 
1 Prosesin 
əhəmiyyəti  
2 Prosesdə iştirak edən bitki orqanı 
 
3 Prosesdə iştirak edən bitki toxuması 
 
4 Prosesdə iştirak edən hüceyrələr  
5 Prosesin 
orqanizmə təsiri  
6 
Ətraf mühitin prosesə təsiri  
Tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı  şagirdlər mətnin son hissəsindəki 
məlumatları sxem şəklində tərtib edirlər. 
 Yerinə yetirilən tapşırıqların növbəti dərsdə müzakirəsi tövsiyə olunur.
 
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
Təsviretmə 
İzahetmə 
Təcrübə aparma 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Bitkilərdə buxarlanma 
prosesini ətraflı təsvir edir. 
 
Bitkilərdə buxarlanma pro-
sesini əsasən düzgün təsvir 
edir. 
Bitkilərdə buxarlanma 
prosesini ətraflı təsvir edir. 
 
Xəzanın əhəmiyyətini müəl-
limin və yoldaşlarının ver-
diyi sualların köməyi ilə 
izah edir. 
Xəzanın əhəmiyyətini izah 
edərkən kiçik qeyri-dəqiqli-
yə yol verir. 
 
Xəzanın əhəmiyyətini 
düzgün izah edir. 
 
Bitkilərdə buxarlanma prose-
sinə dair təcrübəni müəlli-
min köməyi ilə aparır.
 
Bitkilərdə buxarlanma prose-
sinə dair təcrübə apararkən 
yardım üçün müəllimə çox 
az müraciət edir. 
 
Bitkilərdə buxarlanma prose-
sinə dair sadə təcrübələri 
müstəqil aparır.
 
 
 

 
103 
Dərs 42 / Mövzu 37:
 HEYVANLARDA DAŞIYICI SİSTEM 
 
 
 
 
 Mətnlə tanış olmazdan qabaq şagirdlərin  əvvəl mənimsədikləri biliklərini 
nəzərə alaraq bitkilərdə maddələrin daşınması haqqında müzakirələr aparmaq olar. 
Müəllim bunun üçün istiqamətləndirici suallar verə bilər. Məsələn,  
  Su, mineral və üzvi maddələr bitkilərdə necə hərəkət edir?  
  Heyvan orqanizmlərində maddələrin daşınması necə baş verir? Bu maddələr 
hansılardır?  
  Bu maddələrin daşınmasında hansı orqanlar sistemi iştirak edir? 
  Bu orqanlar sistemi quruluşuna görə müxtəlif heyvanlarda necə fərqlənir?  
Şagirdlər dərslikdəki mətnlə tanış olur. Bu, praktik işin yerinə yetirilməsinə zəmin 
yaradır. 
Tapşırığa aid sualların müzakirəsi zamanı  şagirdlər aşağı siniflərdən “Həyat 
bilgisi” fənnindən əldə etdikləri biliklərdən faydalanırlar. 
1) Nəticələrin müzakirəsindən sonra müəllim  əyani vəsaitlərə istinad edərək 
nəzəri materialı şərh edir.  
2) Dərslikdəki məlumat  şagirdlər tərəfindən müstəqil və ya kiçik qruplarda təhlil 
olunur. Bu zaman əyaniliyi təmin etmək üçün mətnlə yanaşı, müvafiq şəkillərin 
paylanması mümkündür.  
Bu dərsin  şərhi zamanı müəllimin  əyani vəsaitlərdən – videomateriallardan və 
təqdimatlardan fəal istifadə etməsi tövsiyə olunur.  
Məlumatın öyrənilməsi və müzakirəsi aşağıdakı suallar əsasında aparıla bilər:  
  Onurğalı heyvanların qan-damar sistemini hansı orqanlar təşkil edir? 
  Qan-damar sisteminə hansı damarlar daxildir?  
  Hansı damarı arteriya (vena) adlandırırlar? 
Alt
 
STANDARTLAR
1.1.2. Canlıların quruluşunu təsvir edir. 
2.1.1. Bioloji proseslərin  xüsusiyyətlərini sadalayır.
 
 
 
Dərsin
 
MƏQSƏDİ
 
  Qan dövranının xüsusiyyətlərini təsvir edir. 
 
Məməlilərdə qan-damar  sisteminin quruluşunu sadə şəkildə 
təsvir edir.
 
 
 

 
104
  Arteriyalarla venalar arasında hansı damarlar yerləşir? 
  Qanın tərkibi nədən ibarətdir? Qan hansı funksiyaları yerinə yetirir? 
 blokunda verilmiş sxem dərs boyu tədricən də doldurula bilər.  
 
 
, 
Təqdim olunan tapşırıqlar qan-damar sistemində baş verən proseslərin xü-
susiyyət və əhəmiyyətini əks etdirir, dərsdə mənimsənilən biliklərin ümumiləşdiril-
məsi və  dərsin məqsədində qeyd olunmuş bacarıqların formalaşması üçün imkan 
yaradır. 
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
Təsviretmə 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Qan dövranının xüsusiyyət-
lərini müəllimin köməyi ilə 
təsvir edir. 
Qan dövranının xüsusiyyət-
lərini əsasən düzgün təsvir 
edir. 
Qan dövranının xüsusiyyət-
lərini düzgün təsvir edir. 
Məməlilərdə qan-damar  
sisteminin quruluşunu sadə 
şəkildə təsvir etməkdə çətin-
lik çəkir.  
Məməlilərdə qan-damar  
sisteminin quruluşunu sadə 
şəkildə təsvir edərkən kiçik 
qeyri-dəqiqliyə yol verir. 
Məməlilərdə qan-damar  
sisteminin quruluşunu sadə 
şəkildə ətraflı təsvir edir.  
 
 
Qan-damar sistemi 
Ürək 
Damarlar
Arteriyalar Kapillyarlar
Venalar 
Qan
Plazma 
Qanın formalı elementləri 
Eritrositlər
Oksigen 
daşıyırlar
Leykositlər 
Mikrobları 
məhv edirlər
Trombositlər 
Qanın 
laxtalanmasında 
iştirak edirlər 

 
105 
Dərs 43 / Mövzu 38:
 İFRAZAT 
 
 
 
 
 Mövzunun əvvəlindəki mətnlə tanışlıqdan əvvəl şagirdlərin maddələr mübadi-
ləsinin mahiyyətini yada salmaq üçün müvafiq suallar vermək məqsədəuyğundur. 
Ətraf mühitdən orqanizmə maddələrin daxil olması  və parçalanma məhsullarının 
bədəndən xaricə  çıxarılması  maddələr mübadiləsi adlanır.  Maddələr mübadiləsi 
canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir. 
Şagirdlərin qidalanma, tənəffüs və orqanizmdə maddələrin daşınması barədə bilik-
ləri əsasında növbəti məsələlər müzakirə oluna bilər:  
  bitki, göbələk, heyvan orqanizmlərinin həyat fəaliyyəti nəticəsində maddə-
lər mübadiləsinin son məhsullarının əmələ gəlməsi, xarici mühitə ifrazı;       
  bitki orqanizmindən maddələr mübadiləsi məhsullarının köklər, tökülən 
yarpaqlar, ağızcıqlar və s. vasitəsilə xaric olunması. 
Bu müzakirələr növbəti mərhələyə keçidi təmin edir. 
 Dərslikdəki məlumat  şagirdlər tərəfindən müstəqil öyrənilə bilər. Bu zaman 
müəllim əyaniliyi təmin etmək üçün müvafiq şəkil, sxem və modelləri  şagirdlərə 
təqdim  edə bilər. Məlumatın öyrənilməsi və müzakirəsini aşağıdakı planla həyata 
keçirmək məqsədəuyğundur:  
  ifrazat prosesinin bioloji mahiyyəti;  
  ibtidailərdə ifrazat prosesi; 
  soxulcanın ifrazat orqanları; 
  həşəratların ifrazat orqanları; 
  onurğalıların ifrazat orqanları. 
İş zamanı əldə edilən məlumatlar cədvəldə qeyd oluna bilər.  
Alt
 
STANDARTLAR
1.1.2. Canlıların quruluşunu təsvir edir 
2.1.1. Bioloji proseslərin  
xüsusiyyətlərini sadalayır
 
 
 
Dərsin
 
MƏQSƏDİ
 
  Müxtəlif sistematik qruplara aid olan heyvanların ifrazat 
sisteminin quruluşunu təsvir edir. 
  Bitkilərdə və heyvanlarda  ifrazat prosesinin xüsusiyyətlərini 
təsvir edir. 
  Maddələr mübadiləsinin mahiyyətini şərh edir.
 
 
 

 
106
 
Heyvanlar İfrazat prosesində iştirak edən strukturlar 
 
İbtidailər
 
İfrazat qovuqcuqları
 
 
 
 Bu hissədə bitki və heyvanlarda ifrazat prosesinin müqayisəsini Venn diaqramı 
vasitəsilə aparmaq faydalı olardı.  
 Dərslikdəki mətnlə tanışlıqdan qabaq şagirdlərin maddələr mübadiləsinin canlı 
orqanizm üçün mahiyyəti və  əhəmiyyəti haqqında müzakirə  təşkil edilə bilər. Öz 
ehtimallarını  və mülahizələrini yoxlamaq üçün dərsin sonunda şagirdlər dərsliyə 
müraciət edə bilərlər.  
Maddələr mübadiləsi zamanı  əmələ  gələn birləşmələrin orqanizmdən xaric 
edilməsi ifrazat prosesidir. İfrazat maddələr mübadiləsinin vacib və ayrılmaz 
hissəsidir. Orqanizmdən suyun artığını, maddələr mübadiləsinin son məhsullarını, 
duzları, orqanizmə daxil olan və orada əmələ gələn zəhərli maddələri xaric edən 
orqanlar ifrazat sistemini təşkil edir. 
Verilmiş şəkillər müstəqil tədqiqat zamanı da istifadə oluna bilər. 
“Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsindəki 1-ci tapşırıq onurğalı heyvanlarda ifrazat 
sisteminə daxil olan orqanları və ifrazat prosesinin ardıcıllığını əks etdirir.  
2-ci tapşırıq dərsin məqsədində qeyd olunmuş bacarıqların müvəffəqiyyətlə 
formalaşmasına xidmət edir.  
 
Qiymətləndirmə meyarları:  
Təsviretmə 
Şərhetmə 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Müxtəlif sistematik qruplara 
aid olan heyvanların ifrazat 
sisteminin quruluşunu müəl-
limin köməyi ilə təsvir edir.
 
Müxtəlif sistematik qruplara 
aid olan heyvanların ifrazat 
sisteminin quruluşunu əsasən 
düzgün təsvir edir.
 
Müxtəlif sistematik qruplara 
aid olan heyvanların ifrazat 
sisteminin quruluşunu nümu-
nələr əsasında təsvir edir. 
Bitkilərdə və heyvanlarda  
ifrazat prosesinin xüsusiy-
yətlərini təsvir etməkdə 
çətinlik çəkir.  
Bitkilərdə və heyvanlarda  
ifrazat prosesinin xüsusiy-
yətlərini əsasən düzgün 
təsvir edir. 
Bitkilərdə və heyvanlarda  
ifrazat prosesinin xüsusiy-
yətlərini düzgün təsvir edir. 
Maddələr mübadiləsinin ma-
hiyyətini şərh edərkən tez-
tez səhvlərə yol verir. 
 
Maddələr mübadiləsinin ma-
hiyyətini kiçik qüsurlarla 
şərh edir.
 
Maddələr mübadiləsinin ma-
hiyyətini düzgün şərh edir.
 
 
 
 

 
107 
Dərs 44 / Mövzu 39:
 QEYRİ-CİNSİ ÇOXALMA 
 
 
 
 
Gündəlik planlaşdırma nümunələrində bu dərsə aid daha ətraflı tövsiyələr verilmiş-
dir. 
 Şagirdlərin çoxalma haqqında biliklərini müəyyən etmək məqsədilə  dərsin 
əvvəlində  BİBÖ, yaxud “Klaster” üsulundan istifadə etmək olar. Bunun üçün 
müəllim  əvvəl canlıların  əsas xüsusiyyətlərini sadalamağı  təklif edir. Sonra 
çoxalma prosesinin mahiyyəti və    əhəmiyyətini  şagirdlərlə müzakirə edə bilər: 
Çoxalma canlı orqanizmlərin ümumi xüsusiyyəti olub özünə  bənzər fərdləri 
törətmək qabiliyyətidir. Çoxalmanın əsasında hüceyrələrin bölünməsi və böyüməsi 
durur. Çoxalma sayəsində orqanizmlər sayca artır və Yer üzərində yayılırlar. Bu  
nəticələr “Fəaliyyət” mərhələsinə keçidi təmin edir.
 
 
Həyati bilikləri və gündəlik müşahidələrindən faydalanan şagirdlərin cavabları 
müzakirə olunur. Şagirdlər a) və b) şəkillərində  səhvlərin olduğunu müzakirə 
etdikdən sonra müəllim digər heyvanların necə çoxalması haqqında suallar verə 
bilər. Heyvanların kürü tökməklə, yumurta qoymaqla, diri bala doğmaqla  
çoxalmaları fikrini söyləmək üçün müəllim  şagirdlərə istiqamətləndirici suallar 
verə bilər. Sonra müəllim “Bəs canlı orqanizmlərin digər çoxalma yolları varmı?” 
sualı ilə müraciət edir.  
 Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq bir neçə üsulla aparıla bilər: 
1) Praktik işin nəticələrinin müzakirəsindən sonra müəllim  əyani vəsaitlərdən 
(plakatlar, sxemlər, elektron təqdimatlar, videomateriallar və s.) istifadə etməklə 
nəzəri materialı izah edə bilər.  
2) Dərslikdəki məlumat  şagirdlər tərəfindən müstəqil və ya kiçik qruplarda təhlil 
oluna bilər. Bu halda hər qrupa bir mətn verməklə  məlumatı 4 hissəyə bölmək 
məqsədəuyğundur. Bu zaman əyaniliyi təmin etmək üçün müvafiq şəkillərin 
Alt
 
STANDARTLAR
2.1.1. Bioloji proseslərin xüsusiyyətlərini sadalayır
 
 
Dərsin
 
MƏQSƏDİ
 
  Qeyri-cinsi çoxalmanın əsas növlərini sadalayır. 
  Müxtəlif canlılarda qeyri-cinsi çoxalmanın xüsusiyyətlərini 
sadalayır. 

 
108
paylanması mümkündür. Sonra şagirdlər məlumatı ümumiləşdirərək nəticə 
çıxarırlar: 
– Qeyri-cinsi çoxalmanın formaları müxtəlifdir: amyöbdə, evqlenada, infuzor-
tərlikdə  hüceyrənin bölünməsi; hidrada və maya göbələyində tumurcuqlanma; 
mamırlarda, qıjıkimilərdə,  əksər göbələklərdə sporlarla; bitki və heyvanlarda 
vegetativ çoxalmanın müxtəlif üsulları  və s. Çoxalmanın bu formasında bir fərd 
iştirak edir, orqanizmin əlamətləri olduğu kimi nəsildən-nəslə ötürülür.  
Sonda məlumat şəkilli sxemlə də təqdim oluna bilər: 
 
 
 Şagirdlər təsvir olunmuş orqanizmlərdə qeyri-cinsi çoxalmanın mərhələlərini 
yerləşdirir, onların çoxalma üsulunu və  xüsusiyyətlərini qeyd edirlər.  
Təqdim olunmuş tapşırıqlar dərsdə  mənimsənilən biliklərin ümumiləşdirilməsi və 
dərsin məqsədində qeyd olunmuş bacarıqların formalaşması üçün imkan yaradır.
 
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
Sadalama 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Qeyri-cinsi çoxalmanın  əsas 
növlərini müəllimin köməyi 
ilə sadalayır.  
Qeyri-cins çoxalmanın  əsas 
növlərini sadalayarkən kiçik 
səhvlərə yol verir.  
Qeyri-cins çoxalmanın  əsas 
növlərini düzgün sadalayır. 
Müxtəlif canlılarda qeyri-
cinsi çoxalmanın xüsusiyyət-
lərini müəllimin yönəldici 
sualları vasitəsilə sadalayır. 
Müxtəlif canlılarda qeyri-
cinsi çoxalmanın xüsusiyyət-
lərini əsasən düzgün 
sadalayır. 
Müxtəlif canlılarda qeyri-
cinsi çoxalmanın xüsusiyyət-
lərini düzgün sadalayır.
 
 
 
 
Qeyri-cinsi çoxalma
Hüceyrənin  
ikiyə  bölünməsi  
Sporla  
çoxalma  
Tumurcuqlanma
Vegetativ

 
109 
Dərs 45 / Mövzu 40:
 ÇİÇƏKLİ BİTKİLƏRDƏ VEGETATİV 
ÇOXALMA 
 
 
 
 
 
 
Şagirdlər  əvvəlki dərslərində orqanizmlərin qeyri-cinsi çoxalma üsulları ilə 
artıq tanış olmuşlar. Bu dərs keçən mövzunun davamı olub çiçəkli bitkilərin 
vegetativ çoxalmasına  həsr edilmişdir. Bunu nəzərə alaraq müzakirələr zamanı 
şagirdlər əvvəlki biliklərindən faydalanmalıdırlar. Bunun üçün  vegetativ çoxalma 
haqqında bilikləri yada salmaq faydalı olar. Müəllim bunun üçün istiqamətverici 
suallar verə bilər. Məsələn, “Bitkinin vegetativ orqanları hansılardır? Onlar hansı 
funksiyaları yerinə yetirir? Vegetativ çoxalma nədir?” və bu kimi sualların 
verilməsi səmərəli olardı.   
Verilmiş mövzunun öyrənilməsində  şagirdlərin praktik fəaliyyətinə geniş yer 
ayrılır. Müəllimin rəhbərliyi altında praktik işin dərslikdə tövsiyə olunduğu kimi 
kiçik qruplarda yerinə yetirilməsi daha məqsədəuyğundur.  
İl ərzində şagirdlər bitkilərin inkişafını izləyir və öz müşahidələrini “Müşahidələr 
kitabçası”nda qeyd edirlər.  
 Mövzuda verilmiş material nəzəri biliklərin praktika ilə  əlaqəsini və bitkiləri 
yetişdirən zaman bioloji biliklərin əhəmiyyətini aydınlaşdırmağa yardım edir.  
Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq bir neçə üsulla aparıla bilər: 
1) Praktik işin nəticələrinin müzakirəsindən sonra nəzəri materialı izah edərkən 
müəllim plakat, sxem, elektron təqdimatlar, videomateriallar və digər əyani vəsait-
lərə istinad etməsi faydalı olardı.  
2) Dərslikdəki mövzu şagirdlər tərəfindən müstəqil və ya kiçik qruplarda təhlil 
oluna bilər. Bu halda mövzunu 3–4 hissəyə bölmək məqsədəuyğundur.  
İşin nəticələri dərs boyu, yaxud dərsin sonunda 
 blokunda  verilmiş  cədvəldə 
qeyd oluna bilər.  
Mövzunun ümumiləşdirilməsindən sonra sinifdə vegetativ çoxalmanın təbiətdə və 
insan həyatında əhəmiyyətini müzakirə etmək tövsiyə olunur. Vegetativ çoxalma-