Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

Displastik nevus
Polimort atipik melanositlərin pərakəndə proliferasiyası nətiəsində yaranan qaraılmış 
piqment törəmədir. 
Dəyişilməmiş dəridə melamonanın sələfi hesab olunur. Melanomanın yaranma riski 
ömür boyu populyasiyada 18%-dir, displastik nevus sindromunun mövcudluğu zamanı 
kulanoma ilə birlikdə-100%, displastik nevus zamanı-18%. Displastik nevus diaqnozu 
təsdiqləndikdə sağlam dəri əhatə olunmaqla cərrahi götürülmə məsləhət görülür. Fiziki 
götürülmə metodları tətbiq olunmur.
Dəridə olan prosesin natural ölçüdə şəkili çəkilir. Pasiyentlər ildə 1-4 dəfə yoxlanılır.

---

383
XEYLİTLƏR VƏ AĞIZIN SELİKLİ QİŞASININ,
DODAQLARIN QIRMIZI HAŞİYƏSİNİN
XƏRÇƏNGÖNÜ XƏSTƏLİKLƏRİ
Xeylitlər (Cheilitis) dodaqların xoşxassəli diffuz xəstəliklər qrupudur. Xeylitləri iki 
qrupa ayırırlar: xüsusi və simptomatik xeylitlər.
Xüsusi xeylitlər qrupuna eksfoliativ xeylit (quru və ekssudativ forması), qlyandulyar 
xeylit (birincili və ikincili), meteoroloji və aktinik xeylitlər aiddir. Simptomatik xeylitlər 
qrupuna isə atopik xeylit, ekzematoz xeylit (dodaqların ekzeması), kontakt və ya təmaslı 
(sadə və ya allergik) və makroxeylit – melkerson-Rozental sindromu daxildir.
Eksfoliativ xeylit (Cheilitis exfoliativa).
Eksfoliativ xeylit ancaq dodaqların qırmızı haşiyəsinin xroniki xəstəliyidir. Onun iki 
klinik forması ayırd edilir: quru və ekssudativ. Bunlar bir-birinə keçmək qabiliyyətinə 
malikdir. Eksfoliativ xeylitlə əsasən 20 yaşdan 40 yaşa qədər qadınlar xəstələnirlər. 
Klinikası. Eksfoliativ xeylitin xarakterik fərqi onun lokalizasiyasındadır. Proses an-
caq hər iki dodağın qırmızı haşiyəsində və ya birində lokalizasiya olur. Zədələnmə ocağı 
zolaq şəklində olaraq ağız bucağının bir tərəfindən o biri tərəfinə, selikli qişanın keçid 
hissəsinə qədər (Kleyn zonası) dodaqların qırmızı haşiyəsinin orta hissəsini əhatə edir. 
Dəriyə yaxın yerləşən dodaqların qırmızı haşiyəsinin bir hissəsi və ağız bucaqlarının 
özləri dəyişikliklərə uğramır. Proses dəriyə və ağızın selikli qişasına keçmir.
Eksfoliativ xeylitin ekssudativ formasında Kleyn sahəsində böyük ölçülərə çatan sa-
rımtıl-bozumtul və ya sarımtıl-çəhrayı rəngdə qartmaqlar əmələ gəlir. Qartmaqlar zə-
dələnmə ocağını örtərək, lay şəklində daha böyük ölçülərə çatır və dodaqlarda yaxalıq 
şəklində sallanaraq sanki bütün qırmızı haşiyənin prosesə cəlb olunması kimi gözə çar-
pır. Ancaq dəriyə yaxın yerləşən dodaqlarda qırmızı haşiyənin zolağı və ağızın komis-
suraları zədələnməyə məruz qalmır. Qartmaqlar qopardıldıqda dodaqların səthi hamar, 
rəngi al-qırmızı və eyni zamanda eksfoliativ xeylitə məxsus dodaqların qırmızı haşiyə-
sində eroziyaların olmaması ilə fərqlənir. Dodaqların selikli qişası kleyn sahəsində nis-
bətən hiperemiyalaşmış və bir qədər ödemləşmişdir. Dodaqların qırmızı haşiyəsində fa-
siləsiz yaranan qartmaqlar maksimal inkişafına hər 3-6 gündən sonra çatır. Qartmaqlar 
qopardıldıqdan -2 gün sonra dodaqların qırmızı haşiyəsində Kleyn sahəsində qırmızı 
yapışqanvari ekssudatın əmələ gələrək, quruyub qartmağa çevrilməsi müşahidə olunur. 
Eksfoliativ xeylitin ekssudativ formasında xəstələri dodaqlarda yandırma və ağrı hissi 
narahat edir. Bu hisslər dodaqlar bir-birinə yapışdıqda artaraq nitqi və qida qəbulunu 
çətinləşdirir, ona görə də ağız boşluğu belə xəstələrdə yarım açıq vəziyyətdə saxlanılır.
Eksfoliativ xeylitin quru formasında zədələnmə ocağında açıq çəhrayı və ya sarım-
tıl-çəhrayı rəngdə parlaq və ya şəffaf qabıqların əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Qabıq-
lar mərkəzdən qırmızı haşiyəyə möhkəm birləşərək dodaqların kənarını tam örtməməsi 
ilə xarakterizə olunur. Qabıqlar yarandıqdan 5-7 gün sonra asanlıqla qoparaq, eroziya-
laşmadan, dodaqların qırmızı haşiyəsində al-qırmızı rəngdə səth əmələ gətirirlər. Do-
daqların selikli qişası və Kleyn sahəsi bəzi hallarda nisbətən hiperemiyalaşır. Xəstələri 
dodaqların quruluğu və bəzi hallarda göynətmə hissi narahat edir. Bəzi şəxslərdə do-
daqların qırmızı haşiyəsinin zədələnməsi ağız bucaqlarının birindən o birinə qədər yox, 
ancaq onun orta 1/3 hissəsinə qədər açıq çəhrayı rəngdə qabıqların mərkəzi hissəsi ilə 
qırmızı haşiyəyə bərk birləşib, kənarları tam örtməyərək, əsasən yuxarı dodağın qırmızı 

---

384
haşiyəsinin mərkəzi hissəsinin – Kleyn sahəsinə yaxın (atipik forma) zədələnməsi ilə 
müşahidə olunur. Üst dodağın qalan hissələri və alt dodaq intakt qalır. Eksfoliativ xeylit 
birdən başlayır. Onun gedişi davamlı və monotondur. Spontan sağalma halları qeyd olu-
nur. Eksfoliativ xeylit heç bir halda bəd gedişə çevrilmir.
Patohistologiyasına gəldikdə akantoz, tikanlı qatda külli miqdarda açıq rəngli hü-
ceyrələrin olması, tikanlı və buynuzlaşmış qatlarda hüceyrələr arasında əlaqələrin po-
zulması, para- və hiperkeratoz halları müşahidə olunur. Dermanın epitelaltı hissəsi kol-
lagenləşib, cüzi limfositlər və plazmositlərlə infiltrasiyalaşıb. Qeyd etmək lazımdır ki, 
tikanlı qatda müşahidə olunan açıq rəngli hüceyrələr distrofik proseslərin nəticəsi kimi 
yox, metabolizmin aktivliyinin ardıcıl əvəz olunmasının nəticəsində, yəni onların xüsusi 
funksional vəziyyəti ilə əlaqədardır. Başqa hüceyrələrdən fərqli olaraq, bu hüceyrələr 
(açıq rəngli hüceyrələr) intensiv inkişaf etmək üçün sakit vəziyyətdə enerji toplayırlar.
Etiologiya və patogenezi. Xəstəliyin tam etiologiyası və patogenezi öyrənilməmişdir. 
Eksfoliativ xeylitin patogenezində əsas rol psixo-emosional faktorlara ayrılır ki, onlar 
dodaqların qırmızı haşiyəsinin vegetativ innervasiya mexanizmləri vasitəsilə somatik 
patologiyaya çevrilirlər. Eksfoliativ xeylitin iki forması da psixo-emosional dəyişiklik-
lərin variantı kimi xarakterizə olunur. Ekssudativ formada, əsasən narahatçılıq reaksi-
yaları, quru formada isə depressiv reaksiyalar üstünlük təşkil edir. Ekssudativ formalı 
xəstələrdə vegetativ disfunksiyaya əsasən simpatiko – adrenalinin təsiri, quru formada 
isə vegetativ sinir sisteminin kəskin təsiri müşahidə olunmur. Eksfoliativ xeylitli xəstələ-
rin elektroensefaloqrafik müayinəsində, baş beynin bioelektrik aktivliyinin diffuz də-
yişiklikləri müşahidə olunur ki, bu da onun dərin artımlarında irriativ dəyişikliklərlə 
əlaqədardır.
Eksfoliativ xeylitin patogenezində endokrin dəyişikliklərin rolu böyükdür, lakin 
xəstələrin çoxunda yüngül formalı tireotoksikoz aşkar edilir. Xəstəliyin əmələ gəlməsin-
də irsiyyətin rolu vardır. Bunu deməyə eksfoliativ xeylitin ailə üzvlərində tez-tez təsadüf 
olunması və onun yumşaq leykoplakiya ilə müşayiət olunması əsas verir.
Diaqnostikası. Eksfoliativ xeylitin diaqnostikasında onun tipik klinikası və standart, 
ancaq bu xəstəyə məxsus prosesin lokalizasiyası xarakterikdir.
Eksfoliativ xeylitin ekssudativ formasını, aktinik xeylitin ekssudativ forması ilə, ab-
raziv xərçəngönü xeylitlə (Manqanotti xeyliti), həqiqi pemfiqus, qırmızı qurdeşənəyinin 
eroziv-xoralı formasından fərqləndirmək lazımdır.
Aktinik xeylitin ekssudativ formasında, eksfoliativ xeylitin ekssudativ formasından 
fərqli olaraq ilin fəsli ilə əlaqəsi, dodaqların bütün qırmızı haşiyəsinin zədələnməsi, öde-
min və vezikulların yerində eroziyaların əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunur.
Həqiqi pemfiqus eksfoliativ xeylitin ekssudativ formasından dodaqların qırmızı ha-
şiyəsində qartmaqlar qopardıldıqda yerində eroziyalar olması Nikolski simptomunu 
müsbətliyi və hazırlanan yaxmalarda akantolitik hüceyrələrin tapılması ilə fərqlənir.
Abraziv xərçəngönü xeylit (Manqanotti xeyliti) eksfoliativ xeylitin ekssudativ forma-
sından prosesin məhdudluğu ilə, eroziyaların olması və gedişi ilə differensiasiya olunur.
Qırmızı qurdeşənəyinin eroziv-xoralı forması prosesin ocaq xarakterli kəskin erite-
ma, hiperkeratoz, çapıqlaşan atrofiyanın, eroziya və xoraların əmələ gəlməsi ilə xarak-
terizə olunur. Qabıqlar qırmızı qurdeşənəyində Vud lampası ilə işıqlandırıldıqda ağım-
tıl-göy rəngdə görünürlər.

---

385
Eksfoliativ xeylitin quru formasını atopik xeylitdən fərqləndirmək lazımdır. Atopik 
xeylitdə qırmızı haşiyənin dəriyə yaxın müəyyən hissəsi və ağız bucaqlarının dəriyə 
keçən sahəsində, dodaqların qırmızı haşiyəsinin selikli qişaya yaxın zonası zədələnmir. 
Xəstəliyin əsas klinik əlaməti lixenizasiyadır. Atopik xeylitə ilin fəslindən asılı olaraq 
kəskin dövrün remissiyalarla əvəzi və güclü qaşınmaların olması xarakterikdir.
Meteoroloji xeylit, eksfoliativ xeylitin quru formasında bilavasitə öz gedişinin 
müxtəlif meteoroloji faktorlardan asılılığı və dodaqların qırmızı haşiyəsinin bütün səthi-
nin zədələnməsi və kəskin iltihabi dəyişikliklərin olması ilə fərqlənir.
Kontakt allergik xeylitdə, eksfoliativ xeylitin quru formasından müqayisədə eritema-
nın, yəni məhdud nahiyədə sensibilizatorla kontaktda olduqda, qaşınma və səpgilərin 
dodaqların müəyyən allergenlə kontaktını kəsdikdə tez sorulması ilə fərqlənir. Proqnozu 
xoşxassəlidir.
Müalicə. Eksfoliativ xeylitin müalicəsi çox mürəkkəbdir. Xəstəliyin terapiyası 
kompleks və hər növə uyğun müxtəlif olmalıdır. Ekssudativ formada trankvilizatorlar 
təyin edilirlər: fenazepam 0,0005 q – gündə 3 dəfə, sibazon (seduksen, relanium) 0,005 
q – gündə 3 dəfə, qrandaksin 0,05 q – gündə 3 dəfə, neyroleptiklər: tioridazin (sonapaks) 
0,01 q – gündə 3 dəfə, adrenoblokatorlardan: anaprilin (obzidan) 0,01 q – gündə 3 dəfə, 
periferik xolinoreaktiv sistemi blokada edici preparatlardan: bellaspon 1 q – gündə 3 
dəfə. İynə ilə refleksoterapiya metodları məqsədəuyğundur və kortikosteroid məlhəmləri 
ultrafarezlə birlikdə təyin oluna bilər.
Eksfoliativ xeylitin quru formasında isə antidepressantlar (amitriptillin 0,025 q – 
gündə 2 dəfə) və trankvilizatorlar (trioksazin 0,03 q – gündə 3 dəfə), xlozepid (elenium 
0,01q – gündə 3 dəfə), refleksoterapiya metodları (iynə, elektro-lazeroakupunktura), xa-
ricə yağlı krem və məlhəmlər təyin olunur.
Eksfoliativ xeylitin ekssudativ növündə Bukki şüaları çox yaxşı təsir göstərir: 200 
rad – həftədə 2 dəfə, ümumi 1600-dən 3000 rad-a qədər. Hər seans əvvəl qırmızı haşiyə-
dən qartmaqlar qopardılır, onları 2 %-li Bor turşusu ilə islatmaq yaxşı olar. Xəstəliyin 
ekssudativ növündə tireotoksikoz əlamətləri olduqda, qalxanabənzər vəzinin funksiyası-
nı tormozlayan preparatlar təyin olunur.
Eksfoliativ xeylitin xəstələrə psixoprofilaktik seanslar aparmaqla yaxşı nəticələr əldə 
etmək olar.