Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

Sümük 
Язяля 
лифи 
Əzələ лифи 
Aktin 
salplar 
Miozin 
salplar 
Язяля 
 

 
185 
sahə  keçir  ki,  o  da  Z  zonası  adlanır.  İki  Z  zonası 
arasındakı  sahə  sarkomera  hər  bir  miofibrilin  təkrar 
olunan  vahidi  sayılır.  Beləliklə,  hər  bir  miofibril 
uzununa  yerləşən  sakromerlərdən  ibarət  olub  eyni 
quruluşa  malik  olur.  Miofibrillərdən  azad  olan  sahələr 
sitoplazma  ilə  dolur  və  o,  əzələ  hüceyrəsində 
sarkoplazma 
adlanır. 
Sarkoplazmada 
nüvə, 
mitoxondrilər və digər orqanoidlər  yerləşirlər.  Elektron 
mikroskopik  tədqiqatlarının  nəticələri  göstərir  ki, 
müxtəlif  sistematik  qruplara  aid  olan  heyvanların 
eninəzolaqlı əzələ fibrilləri eyni quruluşa malikdirlər. 
Elektron  mikroskopunda  hər  bir  miofibrilin  bir 
dəstə çox nazik miofilomentdən ibarət olması müşahidə 
olunur.  Onlara  protofibrillər  də  deyilir.  Miofilomentlər 
iki  cür  olur:  nazik  və  qalın  miofilamentlə.  Nazik 
miofilomentlərin  bütün  tədqiq  olunan  heyvanlarda  eyni 
diametrə  malik  olub  40-50  A
0
  qalınlığında  olması 
müşahidə  edilmişdir.  Qalın  miofilomentlərin  diametri 
isə  100-200  A
0
 
arasında  dəyişə  bilir.  Qalın 
miofilomentlər  ancaq  A  diski  hüdudunda  olub  onu 
ayıran  H  diskindən  keçir.  Nazik  miofilomentlər  isə  C 
diskindən  H  diskinə  qədər  uzanır.  Onların  ucları  A 
diskinə  keçir,  lakin  çox  uzağa  getmir.  Belə  ki,  onların 
arasında H diskinə müvafiq sərbəst sahə qalır. A diskinə 
nazik  fibrillərin  ucları  qalın  fibrillərin  arasından  keçir. 
Qalın  və  nazik  fibrillər  bir-birilə  köndələn  atmalarla 
əlaqələnir.  Eninəzolaqlı  əzələ  hüceyrələrinin  yığılıb 

 
186 
açılması  mexanizminin  müasir  izahı  fibrillərin  bu  cür 
quruluşu ilə sıx surətdə əlaqədardır.  
Belə güman edilir ki, nazik və qalın miofilomentlər 
əzələlərin 
yığılması 
zamanı 
öz 
uzunluqlarını 
dəyişdirmirlər.  Lakin  onlar  sürüşərək  yerlərini 
dəyişirlər. Yığılma zamanı qalın miofilomentlər A diski 
hüdudunda  qalır,  nazik  miofimentlər  isə  sürüşərək  C 
diskindən  A  diskinə  keçirlər.  Odur  ki,  nazik 
miofilamentlərin  ucları  arasındakı  məsafə  azalır. 
Şiddətli  əzələ  yığılması  zamanı  həmçinin  qalın 
miofilomentlərin də ucları yaxınlaşır, əzələ hüceyrəsinin 
bu  cür  yığılması  nəzəriyyəsi  «sürüşən  saplar» 
nəzəriyyəsi adlanır.  
Kimyəvi 
analizlər 
göstərmişdir 
ki, 
qalın 
miofilomentlər tərkibinə miozin, nazik miofilomentlərin 
tərkibinə isə aktin zülalı daxildir.  
Aktin  və  miozinin  qarşılıqlı  təsirindən  aktomiozin 
ferment  sistemi  yaranır.  Bu  isə  qalın  və  nazik 
miofilomentlərin  təmasından  əmələ  gəlir.  Aktin  və 
miozin  ayrılıqda  yığılmaq  xüsusiyyətinə  malik  olmur. 
Ancaq  aktomiozin  yığılma  qabiliyyətinə  malik  olur. 
Deməli  saya  və  eninəzolaqlı  əzələlərin  yığılıb  açılması 
aktomiozinlə  əlaqədardır.  Aktomiozin  onurğalı  və 
onurğasız heyvanların əzələlərində tapılmışdır. Müxtəlif 
heyvanların  saya  əzələ  fibrilləri  eninəzolaqlı  əzələ 
fibrillərinin 
quruluşuna 
oxşamır. 
Saya 
əzələ 
hüceyrələrinin  tərkibinə  də  miofilomentlər  daxildir. 
Ancaq  onlar  eninəzolaqlı  fibrillərə  nisbətən  çox 

 
187 
uzundurlar.  Belə  ki,  onların  uzunluğu  hüceyrənin 
uzunluğu ilə ölçülür və diametri 100 A
0
 –ə bərabər olur.  
Tonofibrillər  –  (dayaq  fibrilləri)  çoxhüceyrəli 
orqanizmlərin  bir  çox  hüceyrələrində:  epteli,  qlial 
hüceyrələrində və s. ibtidai orqanizmlərdən infuzorlarda 
rast  gəlinir.  Çox  qatlı  yastı  epiteli  hüceyrələrində  işıq 
mikroskopu  ilə  baxdıqda  tonofibrillər  çox  aydın 
görünür. Elektron mikroskopu altında onların hər birinin 
diametri 60-150  A
0
 olan  çox  nazik  fibrillər  dəstəsindən 
ibarət olması görünür. Hər dəstədə yüzlərlə fibril iştirak 
edir.  Tonofibrillər  bir  hüceyrədən  digərinə  keçməyərək 
hüceyrə  membranasına  yaxınlaşır  və  desmesomlara 
birləşirlər.  Tonofibrillər  ancaq  heyvan  orqanizmlərinin 
hüceyrələrinə  xas  olan  orqanoiddir.  Onların  zülal 
təbiətli  olması  haqqında  mülahizələr  vardır.  Çox  qatlı 
yastı  örtük  epiteli  hüceyrələrində  onlar 

-keratin 
təbiətlidir.  Bu  orqanoidlər  hüceyrədə  dayaq-karkas 
rolunu  oynayırlar.  Özləri  də  hüceyrənin  daimi 
strukturlarıdır.  
Orqanizmdə bir çox hüceyrələrin hərəkət orqanoidi 
kirpik və qamçılardır. İşıq mikroskopunda bu strukturlar 
hüceyrənin çox nazik çıxıntıları kimi görünür. Kirpiklər 
və  qamçılar  sitoplazmada  xüsusi  dənəvər  struktura-
bazal  cisimciyə  birləşmiş  olur.  Kirpiklərin  uzunluğu  5-
10  mkm,  qamçılar  isə  150  mkm  olurlar.  Kirpik  və 
qamçının qalınlığı 0,2 mkm olub, daxili strukturlarında 
elə  bir  fərq  müşahidə  olunmur.  Bu  orqanoidlər  əsasən 
heyvan 
hüceyrələrinə 
xasdır. 
Kirpriklər 
nəfəs 

 
188 
borusunda,  kirpikli  epiteli  hüceyrəsində,  cinsiyyət 
traktının 
müxtəlif 
şöbələrinin 
kirpikli 
epiteli 
hüceyrələrində,  qamçılar  spermatozoidlərdə  müşahidə 
olunur.  Bundan  başqa  kirpiklər  bir  sıra  ibtidailərdə, 
infuzorlarda,  qamçılar  isə  –  qamçılılar  sinfinin 
nümayəndələrində  yosunların  zoosporlarında,  ibtidai 
göbələklərdə, miksomisetlərdə və s. rast gəlinir.  
Hər  bir kirpik  silindrik  quruluşa  malik  olub  bütün 
uzunu boyu membran ilə örtülü olur. Kirpiyin içərisində 
mürəkkəb  strukturlu  mikroborulardan  ibarət  aksonema 
yerləşir  (şəkil  49).  Kirpiyin  aşağı  bazal  hissəsi 
sitoplazma içərisinə keçir. Bazal cismcik  öz strukturuna 
görə  sentriollara  çox  oxşardır.  O  da          9        triplet 
mikroborulardan ibarət olub, aşağı hissəsində konusvari 
başcıqlı  satellini  vardır.  Aksonema  bazal  cismcikdən 
fərqli  olaraq  9  cüt  dubletdən  ibarət  mikroborulardan 
təşkil olunmuşdur. Mikroboruların dubletləri aksonemin 
radiusuna  nisbətən  azacıq  əyilmiş  şəkildədir  (10
0
-yə 
qədər), xarici dubletlərdən başqa aksonemin mərkəzində 
bir cüt mərkəzi mikroboru yerləşir. Odur ki, kirpiklərin 
bütün mikroborularını (9 x 2) + 2 şəklində təsvir edirlər. 
Mikroboruların dubletləri də iki cürdür. 
1.
 
A- mikroboruları – 13 submikroskopik vahiddən, 
2.
 
B – mikroboruları isə 11 submikroskopik vahiddən 
ibarət olur. 
 
 

 
189 
 
 
Şəkil  49.  Kirpik  və  qamçıların  quruluşu.a-traxeyanın 
kirpikli  epiteli  hüceyrəsinin  quruluşu:  b-sxem,  c-qamçının 
elektron mikroskopunda görünən eninə kəsiyi:q-kirpiklərin kəsiyi 
 
а  
б 
ж  
г 

 
190 
A    mikroborularda  xüsusi  sahə  olur  ki,  onun 
vasitəsilə  B  mikroboruları  ilə  birləşir.  Aksonema  və 
bazal  cisimcik  struktur  cəhətdən  bir-biri  ilə  əlaqədar 
olub  vahid  bir  sistem  yaradırlar.  Belə  ki,  bazal  cismin 
tripletlərinin  A  və  B  mikroboruları  aksonema  A  və  B 
dubletlərinin  mikroborularıdır  (şəkil  50).  Lakin  bazal 
cismin  və  aksonemin  daxili  strukturu  isə  bir-birindən 
kəskin  fərqlənir.  Bəzən  bazal  cismin  aksonemə  keçən 
sahəsində  köndələn  amorf  lövhəyə  rast  gəlinir  ki,  o 
bazal  cisimlə  aksonemi  bir-birindən  ayırır.  Bəzi 
orqanizmlərdə kirpiklərin ümumi quruluşunda müəyyən 
dəyişikliklərə  rast  gəlmək  olur.  Məsələn,  bəzi 
hörümçəkləin  və  həşaratlərin  spermi  hüceyrələrində 
mərkəzi mikroboruların sayı 7-yə qədər dəyişə bilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil  50.  Kirpiyin  ümumi  quruluşu.  A  – 
uzununa quruluş; B – kirpiyin eninə kəsiyi; 
V – bazal cismin tripletləri; pm – plazmatik 
membran;  mb  –  mikrorborular;  d  – 
mikrorboruların dupleti; t – mikrorboruların tripletləri 
 
Kiprik  və  qamçıların  əsasında  bəzən  kökcüklər 
və  ya  kinodesmalara  rast  gəlinir  ki,  onlar  6  nm, 
qalınlığında  nazik  fibrillər  dəstəsindən  ibarət  olur. 

 
191 
Çox  vaxt  kinodesmalar  bazal  cisimdən  sitoplazmanın 
içərisinə daxil olur və nüvəyə tərəf istiqamətlənir. Bu 
strukturların  rolu  məlum  deyil.  Onlar  kolxitsin 
təsirindən dəyişmir, interfaz nüvənin sentiollarında da 
rast  gəlinir  və  kirpiyin  əmələ  gəlməsində  iştirak 
etmirlər.  Sentriolların  və  bazal  cisimciyin  oxşarlığı 
belə  fikir  yürütməyə  imkan  verir  ki,  bu  strukturlar 
homoloji  və  identik  strukturlardır.  Bu  nəzəriyyəyə 
görə  sentriol  növbə  ilə  iy  tellərinin,  kirpik  və 
qamçıların  əmələ  gəlməsinə  xidmət  edə  bilər.  Daha 
doğrusu  sentriol  və  bazal  cismcik  eyni  orqanoidin 
alternativ  formasıdır.  Bu  fikri  spermatogenez 
prosesində  sentriolun  davranışı  daha  əyani  isbat  edir. 
Belə ki, spermatoqonilərdəki diplosomlar (hüceyrənin 
bölünməsində iştirak edən) iy tellərinin tərkibinə daxil 
olur.  Spermatidlərdə  diplosomun  sentriollarından  biri 
qamçının  aksoneminin  yaranmasında  iştirak  edir. 
İkincisi  isə  bu  prosesdə  iştirak  etmir  və  yaranmış 
bazal 
cismin 
(aksonemin) 
yanında 
yerləşir. 
Mayalanma zamanı çox vaxt spermatozoidlər yumurta 
hüceyrəsinə  başcığı  ilə  birgə  bazal  cismi  də  daxil 
edirlər  ki,  onlar  da  sentosferi  yaradaraq  bölünmədə 
sentriol  kimi  iştirak  edirlər.  Sentriollarla  bazal 
cisimcik  təkcə  morfoloji  cəhətdən  deyil  çoxalma 
cəhətdən də bir-birilə oxşardırlar. Bir çox tədqiqaçılar 
bazal  cismcik  yanında  sentriolların  reduplikasiyası 
zamanı  qiz  prosentriollarına  analoji  olan  strukturlar 
müşahidə etmişlər. 
Kirpiklərin  yaranması  prosesində  də  bazal 
cismcik  tubulinlərin  polimerləşməsinin  əsasını  təşkil 

 
192 
edir.  Lakin  sentriollardan  fərqli  olaraq  bu  proseslər 
tripletlərin  tərkibinə  daxil  olan  mikroborularla 
əlaqədar  olur.  Bu  proses  ibtidailərdə,  spermatidlərdə, 
digər  kirpik  və  qamçıların  böyüməsi  və  inkişafı 
prosesində  müşahidə  edilmişdir.  Kirpiklərin  əmələ 
gəlməsindən  qabaq  bir  və  ya  bir  neçə  reduplikasiya 
olmuş 
sentriol 
hüceyrənin 
səthinə 
çəkilir. 
Sitoplazmatik 
membranın 
altında 
toplanan 
sentriollardan kirpiklər əvvəlcə struktursuz sitoplazma 
kimi  əmələ  gəlir.  Bununla  yanaşı  əvvəlcə  periferik 
dubletlərin  qısa  mikroboruları,  sonra  isə  mərkəzi 
boruları  yaranır.  Bütün  deyilənlərdən  belə  nəticəyə 
gəlmək  olur  ki,  kirpiklər  sentriolların  fəallaşması 
nəticəsində  yaranır.  Belə  ki,  sentriollar  əvvəlcə 
aksonemlərin yaranmasına induksion olaraq təsir edir, 
özü isə inkişaf etməkdə olan kirpikciyin bazal cisminə 
çevrilir.  Bu  halda  sentriolun  mürəkkəb  tubulyar 
sistemin yaranmasında iştirakı başlanğıc material kimi 
istifadə  olunur.  Əsasında  bazal  cismciyi    olmayan 
normal  aksonemli  kirpik  tapılmamışdır.  Kimyəvi 
cəhətdən  kirpiklər  dinein  zülalından,  DNT,  RNT  və 
bir  sıra  digər  zülallardan  təşkil  olmuşdur.  Dinein 
kirpiklərin  hərəkətlərini  idarə  edir.  Başqa  zülalların 
rolu isə hələ müəyyən deyil. 
 
 
 

 
193 
HÜCEYRƏDAXİLİ  TÖRƏMƏLƏR 
 
Hüceyrənin sitoplazmasında  orqanoidlərdən başqa 
törəmələrə  də  rast  gəlinir.  Onlar  orqanoidlərdən  fərqli 
olaraq 
hüceyrənin 
daimi 
strukturları 
olmayıb, 
hüceyrənin  həyat  fəaliyyəti  (metobolizm)  ilə  əlaqədar 
olaraq  yaranırlar.  Odur  ki,  metobolik  proseslərin 
intensivliyindən  asılı  olaraq  törəmələr  hüceyrədə 
toplanır  hüceyrə  tərəfindən  istifadə  edilir,  azalır,  bəzən 
itir  və  yenidən  hüceyrədə  toplana  bilir.  Adətən 
törəmələr  hüceyrələrdə  dənələr,  damcılar,  vakuollar, 
kristallar  və  s.  şəklində  mövcud  olurlar.  Törəmələrin 
hüceyrədə yaranması və istifadə olunması tipinə görə 3 
qrupa bölürlər. 
1.
 
Trofik törəmələr. 
2.
 
Sekretor törəmələr. 
3.
 
Spesifik törəmələr. 
Trofik törəmələr o törəmələrdir ki, onlar maddələr 
mübadiləsindən  sonra  ehtiyat  qida  maddəsi  kimi 
hüceyrədə  toplanır.  Trofik  törəmələrin  hüceyrələrdə 
nümayəndəsi  yağ,  karbohidrat  və  zülal  törəmələridir 
(şəkil 51). 
Yağ törəmələri  hüceyrələrdə iri və kiçik damlalar 
halında  toplanır  və  demək  olar  ki,  bütün  hüceyrələrdə 
rast gəlinir. Lakin bəzi hüceyrələrdə onların miqdarı az 
olur,  hüceyrə  tərəfindən    daima  istifadə  edilir.  Bəzi 
hüceyrələrdə  isə  məs:  birləşdirici  toxumanın  yağ 
hüceyrələrində,  amfibi  və  balıqların  qaraciyərin  epiteli 

 
194 
hüceyrələrində  yağ  törəmələri  çox  olur.  İbtidai 
orqanizmlərin  hüceyrələrində  də  yağ  törəmələri  çox 
olur. Yağ törəmələrinin hüceyrələrdə toplanmasının heç 
bir  orqanoidlə  əlaqəsi  yoxdur.  Onlar  sitoplazmanın 
matriksində toplanırlar.  
 
A
B
 
 
Şəkil 51. Karbohidrat (A) və zülal dənələri (B). 
 
Bəzən  yağ  törəmələrinin  hüceyrədə  çoxalması 
patoloji  proseslərlə  əlaqədar  olur.  Məs:  qaraciyərin, 
ürəyin, 
böyrəyin 
piylənməsi 
zamanı 
onların 
hüceyrələrində çox miqdarda yağ törəməsi toplanır. Yağ 
törəməsi bütün bitkilərin hüceyrələrində də rast gəlinir. 
Ən  çox  yağ  törəməsi  bitkilərin  toxumlarında  və 
sporlarında olur. Bəzi bitkilərdə yağın miqdarı daha çox 
olur.  Məs:  zeytunda  (meyvə  yanlığı  hüceyrələrində, 
günəbaxanda 
(toxumda),  araxisdə  və  s.  bitki 
hüceyrələrindəki  yağ  törəmələri  əsasən  olein,  palmitin, 
stearin  bəzən  isə  liolin  təbiətli  olurlar.  Bunlardan 
palmitin  və  stearin  doymuş  yağlar  olub  parçalananda 

 
195 
yüksək ərimə temperaturuna malik yağ əmələ gətirirlər. 
Qalanları  isə  aşağı  ərimə  temperaturuna  malik  yağlar 
əmələ  gətirirlər.  Bu  yağ  törəmələrindən  başğa  bəzi 
bitkilərdə  yalnız həmin  bitkinin  özünəxas olan  spesifik 
yağ  törəmələri  olur.  Məs:  efir  yağları.  Belə  yağlar 
çətirçiçəklilər  (Apiacea),  dodaqçiçəklilər  (Lamiacea), 
ətirşah  (Geraniaceac)  və  s.  kimi  sistematik  qruplarda 
rast  gəlinir.  Bitkinin  verdiyi  iy-  ətir  həmin  efir 
yağlarının  miqdarından  asılı  olur.  Efir  yağları  yığma 
qrup  maddələr  olub,  tərkibinə  azot,  kükürd,  alfatik 
terpenlərdən heraniol və s. daxil olur. Efir yağları bitki 
hüceyrələrinin 
sitoplazmasında 
olduğu 
kimi 
hüceyrəarası maddədə də rast gəlinir.  
Karbohidrat  törəmələrinə  hüceyrədə  yığınlar  və 
dənələr  şəklində  rast  gəlinir.  Heyvan  hüceyrələrində 
karbohidrat  törəmələrinin  nümayəndəsi  qlikogen, 
bitkilərdə isə nişastadır. Bu törəmələr də digər törəmələr 
kimi  işıq  mikroskopunda aydın görünür. Bütün heyvan 
hüceyrələrində  qlikogen  törəməsinə  rast  gəlinməsinə 
baxmayaraq  o,  ən  çox  əzələ  hüceyrələrində, 
neyronlarda,  qaraciyər  hüceyrələrində  rast  gəlinir. 
Qlikogen  hüceyrədə  parçalanaraq  enerji  ayrılır  və 
hüceyrə həmin enerjidən həyat fəaliyyəti prosesləri üçün 
istifadə  edir.  Elektron  mikroskopu  vasitəsilə  qaraciyər 
hüceyrələrinin  nüvələrində  də  qlikogen  törəməsi 
tapılmışdır.  Bu 
cür 
qlikogen 
ölçüsünə 
görə 
sitoplazmadakı  qlikogendən  kiçik  olur.  Qaraciyər 
hüceyrələrindəki  qlikogen  şəkər  mübadiləsində  artıq 
qalan qlükozadır ki, qan vasitəsilə qaraciyərə gətirilir və 
qlikogenə  çevrilir,  qanda  şəkərin  miqdarı  azaldıqda  isə 

 
196 
qlikogen  parçalanaraq    qlükozaya  çevrilərək  qanda 
şəkərin miqdarının sabitliyini təmin edir. 
Karbohidrat  törəmələrinin  bitki  hüceyrələrindəki 
nümayəndəsi  nişastadır.  Nişasta  bitki  hüceyrələrində 
müxtəlif  forma  və  ölçüdə  toplanır.  Yumru,  oval, 
mərciməkvari,  çübuqşəkilli  və  s.  Nişasta  törəmələrinin 
forması hər bir bitki növünün özünəməxsusdur. 
Nişastanın  ilkin  sintezi  xloroplastlarda  gedir. 
Sonradan  isə  nişasta  dənələri  müxtəlif  toxumalara 
ötürülür.  Məlum  olmuşdur  ki,  nişasta  dənələri 
xloroplastlarda  əmələ  gəldikləri  hissə  ilə  birgə  qoparaq 
birlikdə  toxumalara  ötürülür.  Elektron  mikroskopu  ilə 
nişasta  dənəsinin  öyrənilməsi  göstərmişdir  ki,  hər  bir 
nişasta dənəsi ayrı-ayrı qatlardan ibarət olub, hər qatdan 
isə  radial  iynəvari  kristallar  keçir.  İbtidai  bitkilərdə 
karbohidrat  törəməsi  nişastaya  oxşar  paramiloidlər  və 
qırmızı yosun nişastalarıdar. 
Zülal  törəmələri  –  digər  törəmələrə  nisbətən 
hüceyrədə  az  rast  gəlinir.  Lakin  bütün  hüceyrələrdə 
olur.  Heyvanlarda  ən  çox  yumurta  hüceyrələrində  rast 
gəlinir.  
Formaca  şar,  lövhə,  çubuq  və  s.  şəklində  olurlar. 
Əksər 
onurğalıların 
qaraciyər 
hüceyrələrində, 
ibtidailərdən  balıqların  dərisində  parazitlik  edən 
ixtioftirius  infuzorlarında  zülal  törəmələri  çox  olur. 
Bitkilərdə  zülal  törəməsi  aleyron  dənələri  şəklində  rast 
gəlinir.  Aleyron 
dənələri  də 
əsasən 
rüşeym 
hüceyrələrində  və  endospermdə  olur.  İstər  heyvanlarda 
istərsə  bitkilərdə  zülal  törəməsindən  rüşeymin  inkişafı 
prosesində  əlavə  qida  maddəsi    kimi    istifadə  edilir. 

 
197 
Aleyron dənələri vakuolların suyu  itirməsi  nəticəsində 
bərkiməsi  sayəsində  əmələ  gəlir.  Zülal  törəməsinin 
ölçüsü  və  quruluşu  müxtəlif  bitkilərdə  fərqlidir.  Ən  iri 
zülal törəməsi yağlı bitkilərdən gənəgərçəkdə olur. Bəzi 
bitkilərdə  nüvədə  də  zülal  törəməsinə  rast  gəlinir. 
Bunlar intrenuklear zülal adlanır. Belə zülal törəməsinin 
miqdarı 
bəzən  100-dən  çox  olur.  Hüceyrənin 
bölünməsindən  əvvəl  zülal  kristalları  sitoplazmaya 
düşür, orada əriyib həll olur, qız nüvələr əmələ gələndən 
sonra yenidən nüvədə toplanır. 
Sekretor  törəmələr  –  əsasən  vəzi  hüceyrələrində 
qranulalar  şəklində  rast  gəlinir.  Sekretlər  elə 
törəmələrdir ki, onlar hüceyrələrdən hər hansı bir orqana 
və  ya  qana  ifraz  edilir  və  hüceyrənin  həyat  fəaliyyəti 
prosesində spesifik, xüsusi rol oynayır. 
Endokrin 
vəziləri 
hüceyrələrində 
sekretor 
törəmələr  hormonlar  olub,  onların  hər  birinin 
oqranizmin inkişafında xüsusi əhəmiyyəti var. 
Həzm  sistemi  hüceyrələrində  sekretor  törəmələr 
həzm  fermentləridir  ki,  onlar  qidanın  həzmində  xüsusi 
rol  oynayır.  Sekretor  törəmələrə  piy  vəzilərinin  ifraz 
etdiyi  yağ  törəməsini  də  aid  edirlər.  Belə  ki,  bu  yağ 
törəməsi  piy  vəzisinin  axacağına  daxil  olaraq  dəri 
epidermisini  və  tükləri  yağlayır.  Odur  ki,  bu  yağ 
törəməsi  trofik  yağ  törəməsindən  fərqlənir.  Kimyəvi 
təbiətinə  görə  sekretor  törəmələr  zülal,  polisaxarid, 
lipoproteid, qlikoproteid və s. ola bilərlər.  
Bitkilər  aləmindəki  hormonlar  fitohormonlar 
adlanır  və  bitki  hüceyrəsinin  protoplastında  sintez 
olunur.  Onlar  bitki  hüceyrəsinin  qılafından  keçmək 

 
198 
xüsusiyyətinə 
malik 
olub, 
müxtəlif 
prosesləri 
şiddətləndirə  və  requlə  edə  bilirlər.  Məs:  hüceyrənin 
bölünməsini, 
onların 
böyüməsini, 
orqanların 
formalaşmasını  və  s.  Belə    hormonlardan  auksin, 
heteroauksin,  hibberellini  göstərmək  olar.  Bunlar  boy 
hormonları  da  adlanır.  Boy  hormonları  bitkilərin  boy 
nöqtəsi  hüceyrələrində  sintez  olunur,  oksiken  və  qida 
maddələrinin  bitkinin  rüşeym  toxuması  hüceyrələrinə 
axmasını təmin edir. Sonra auksinlər bitkinin gövdəsi ilə 
aşağı  hərəkət  edərək  differensiasiyaya  uğramayan 
hüceyrələrin  uzanmasına,  bununla  buğum  aralarının 
uzanmasına,  səbəb  olur.  Hazırda  auksinlərlə  yanaşı 
fusarium  göbələklərindən  alınan  hiberellinlə  bitkinin 
boy  nöqtəsinə  təsir  etməklə  gövdələrin  uzanmasına, 
toxumaların  sakitlik  halından  çıxmasına  və  s.  nail 
olurlar.  
Spesifik  törəmələrə  –  piqmetlər,  vitaminlər, 
fermentlər aiddir.  
Piqmentlər  kimyəvi  cəhətcə  müxtəlif  təbiətli 
olurlar.  Ancaq  onları  ümumiləşdirən  bir  cəhət  var  ki,  o 
da  onların  canlı  orqanizmdə  olan  təbii  rəngləridir. 
Heyvan  orqanizmlərində  əsasən  aşağıdakı  piqmentlər 
olur: melanin, malyariya piqmentli lipofussin, bilurubin, 
hemin, hemosiderin, hemotoidin və s. 
Melanin,  qonur,  qara  rəngli  piqment  olub  zülal 
təbiətlidir.  Yağlı  həll  edicilərdə  üzvi  və  qeyri-üzvi 
turşularda  həll  olmur.  Oksidləşdirici  maddələrin 
təsirindən (hidrogen peroksidi, xlor suyu) rəngsizləşir və 
gümüş  duzlarını  bərpa  edir.  Melanin  piqmenti  yumru, 
şar,  topalar,  çubuq  şəkilində  olur.  Melanin  dəridə, 

 
199 
beyində,  daxili  orqanlarda,  gözdə  piqment  epitelisində 
və s. rast gəlir. 
Malyariya  piqmenti  melanindən  turşu  və 
qələvilərdə  həll  olması  ilə  həmçinin  gümüş  düzlarını 
bərpa etməsi ilə fərqlənir. 
Lipofussun  piqmentinin  tərkibində  yağlı  maddələr 
olur.  Sarı,  narıncı  rəng    verir,  yağlı  həll  edicilərdə  həll 
olur.  Lipofussin  damlalar,  kiçik  dənələr  şəkilində 
hüceyrədə  mövcud  olur.  Əsasən  sinir  hüceyrələrində 
xüsusilə  sinir  hüceyrələrinin  qocalması  ilə  əlaqədar 
olaraq toplanır. Odur ki, onu bəzən qocalıq piqmenti də 
adlandırırlar.  Bu  piqment  balıqlarda,  amifibilərdə  və 
digər  heyvanlarda  da  rast  gəlir.  Həmin  piqment  qana 
qırmızılıq  verən,  hemoqlobinin  tərkibində  olur. 
Hemosiderin 
və 
hemotoidin 
hemoqlobinin 
çevrilməsindən  əmələ  gəlir.  Adətən  qırmızı  qan 
cisimciklərinin  parçalandığı  orqanlarda  olur.  Dalağa, 
qaraciyərə,  böyrəyə  qəhvəyi  rəng  verir.  Ümumiyyətlə 
hemotoidin  və  hemosiderin,  sarı,  qəhvəyi,  boz  rənglər 
verirlər. Piqmentlər adətən sitoplazmaya toplanır, bəzən 
çox nadir hallarda nüvədə də müşahidə edilir.  
Bitki hüceyrələrində piqmentlər adətən plastidlərlə 
(xloro  və  xromoplastlar)  əlaqədardır.  Bitkinin  yaşıl 
hissələrinin 
hüceyrələrində 
xlorofillə 
yanaşı 
karotionoidlər  də  olur.  (Həmin  piqmentlər  haqqında 
orqanoidlər  bəhsində  ətraflı  məlumat  verilib).  Bundan 
başqa bitki hüceyrələrinin hüceyrə şirəsində antosian və 
ona yaxın piqmentlər olur. Antosianin hüceyrəyə verdiyi 
rəng  hüceyrə  şirəsinin  PH-dan  asılı  olur.  Antosian  turş 
mühitdə  qırmızı,  qələvi  mühitdə  göy  rəng  verir. 

 
200 
Çiçəklərin,  meyvə  köklərinin,  meyvələrin  və  s. 
rənglənməsində piqmentlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir.