Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

Vitaminlər  –  hüceyrələrdə  bizə  məlum  olan 
vitaminlərin  əksəriyyəti  vardır.  Vitaminlər  bioloji  fəal 
maddələr olub, maddələr mübadiləsində bilavasitə iştirk 
etmirlər. 
Lakin 
onların 
çatmaması 
maddələr 
mübadiləsinin  normal  gedişini  pozur.  Bununla  əlaqədar 
olaraq    orqanizmdə  müxtəlif  xəstəliklər  baş  verir. 
Vitamin  çatmaması  ilə  baş  verən  xəstəliklər,  orqanizm 
həmin vitaminləri aldıqda aradan götürülür.
 
Hüceyrələrdə A vitamini, B qrupu vitaminləri (B
1, 
B
5,
  B
6,
  B
4, 
B
12
)  J,  D,  PP,  E  və  s.  vitaminlər  vardır. 
Orqanizmlərdə  A  vitamini  ancaq  karotinin  iştirakı  ilə 
sintez  olunur.  Odur  ki,  karotinlərə  A  provitamini  də 
deyilir.  B  qrupundan  olan  vitaminlər  hüceyrələrdə 
çatmadıqda  hüceyrənin  karbohidrat  mübadiləsi  pozulur. 
Daha  doğrusu  karbohidratlar  mübadilənin  son  məhsulu 
olan  H
2
O  və  CO
2
-yə  qədər  parçalanmayaraq  aralıq 
maddəsi süd turşusu (C
3
H
6
O
3
) əmələ gətirirlər ki, onlar 
da  sinir  uclarına  qıcıqlandırıcı  təsir  edərək  əsəbilik, 
yorğunluq  və  s.  əlamətlər  yaradırlar.  Orqanizmin  B 
vitamininə  olan  tələbatı  ödənildikdə  həmin  proseslər 
aradan  çıxır.    C  vitamini  və  ya  askarbin  turşusu 
oksidləşdirici, bərpaedici reaksiyaların normal gedişində 
böyük  rol  oynayır.  D  vitamini  orqanizmdə  duz 
mubadiləsini  xüsusilə  fosfor  və  kalsium  mübadiləsini 
tənzim edir. 
K  vitamini  qanın  normal  laxtalanmasında  iştirak 
edir.  Beləliklə  vitaminlərdən  hər  biri  bu  və  ya  digər 
prosesin normal gedişini təmin edir. 

 
201 
Fermentlər  –  zülal  təbiətli  biokatalizatorlar  olub, 
oksidləşdirici,  reduksiyaedici,  hidralitik,  katalitik  və  s. 
proseslərdə iştirak edirlər. 
Hazırda  hüceyrədə  1000-dən  çox  ferment  olması 
məlumdur.  Bütün  fermentlər  öz  təsirinə  görə  hidrolitik 
və  desmolitik  olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  Hidrolik 
fermentlər 
iri 
molekullu 
üzvü 
maddələrin 
parçalanmasında 
iştirak 
edirlər. 
Onlar 
üzvü 
maddələrdəki  peptid,  amin,  mürəkkəb  efir,  qlükozid  və 
s.  rabitələri  parçalayır  və  onların  iştirakı  ilə 
hüceyrədaxili mübadilə gedir. Bu fermentlərin iştirakı ilə 
hüceyrədə  enerji  yaranır.  İstifadə  olunmayan  enerji 
ehtiyat  halında  hüceyrələrdə  saxlanır.  Desmolitik 
fermentlər  isə  hidrolitik  fermentlərdən  fərqli  olaraq  öz 
fəaliyyətləri  üçün  enerji  tələb  edirlər.  Bu  fermentlər 
(oksidləşdirici-bərpa  edici)  tənəffüs,  qıcqırma  kimi 
prosesləri  idarə  edirlər.  Bütün  bunlardan  başqa  xüsusi 
törəmələrə  fitohormonlar  da  aiddir.  Onlardan  auksin, 
heteroauksin,  hiberellini  göstərmək  olar.  Bunlar  boy 
hormonları da adlanırlar. Boy hormonları bitkilərin boy 
nöqtəsi  hüceyrələrində  sintez  olunur,  oksigenin  və  qida 
maddələrinin  bitkinin  rüşeym  toxuması  hüceyrələrinə 
axmasını təmin edir. Sonra auksinlər bitkinin gövdəsi ilə 
aşağı  hərəkət  edərək,  differensiasiyaya  uğramayan 
hüceyrələrin  uzanmasına  bununla  buğumaralarının 
uzanmasına səbəb olur.   

 
202 
IV  FƏSIL 
 
NÜVƏ 
      
Nüvə hər  bir  eukariot  hüceyrənin vacib hissəsidir. 
Nüvə  adətən  sitoplazmadan  nüvə  membranı  ilə  ayrılır. 
Nüvə  içərisində  bir  və  ya  bir  neçə  nüvəcik  müşahidə 
olunur  ki,  onlar  nüvənin  digər  strukturlarından  işıq 
sındırma  əmsalına  görə  fərqlənirlər.  Bakteriyalar  və 
göy-yaşıl  yosunlarda  (sianobakteriyalarda)  formalaşmış 
nüvə  olmur.  Onlarda  nüvə  maddəsi  olur  ki,o  da 
sitoplazmadan nüvə membranı ilə ayrılmır və içərisində 
nüvəcik  də  olmur.  Lakin  nüvənin  əsas  komponenti-
irsiyyətin    daşıyıcıları  olan  xromosomlar  bütün 
hüceyrələrdə  olur.  Nüvə  formasına  görə  çox  müxtəlif 
olur.  Çox  vaxt  onun  forması  hüceyrənin  formasına 
uyğun olur. Məsələn, yumru və kub şəkilli hüceyrələrdə 
nüvə  yumru,  silindrik  hüceyrələrdə  ellipsvari  nüvələr, 
əzələ hüceyrələrində uzunsov çöp şəkilli nüvələr  və s. 
olur.  Lakin    bəzən  belə  qanunauyğunluq  pozulur. 
Məsələn,  şaxəli  sinir  hüceyrələrində    nüvə  onun 
formasına  müvafİq  olmayaraq  yumrudur,  leykosit 
hüceyrələri yumru olduğu halda onun nüvələri dilimlidir 
və s. (şəkil 52). 
 

 
203 
 
 
Şəkil 52. 1 – Dilimli nüvəli leykosit; 2 – Nüvəsiz 
eritrosit 
Nüvənin  miqdarı  da  müxtəlif  hüceyrələrdə 
müxtəlifdir. Adətən hər hüceyrədə bir nüvə olur. Lakin  
bəzən  2  nüvəli  (qaraciyərin  bəzi  parenxim  hüceyrələri, 
qığırdaq  hüceyrələri),  çox  nüvəli  (sifonlu  yosunlar, 
eninəzolaqlı əzələ fibrilləri) hüceyrələr də olur. Hər bir 
hüceyrədə  nüvənin  ölçüsü  ilə  sitoplazma  ölçüsü 
arasında  müəyyən  münasibət  olur.  Daha  doğrusu 
müəyyən  həcmli  nüvə  müvafiq  həcmli  sitoplazmadakı 
prosesləri  idarə  edə  bilir  ki,buna  nüvə-sitoplazma 
münasibətləri  deyilir  və  V
n 
/  V
s
  -  V
n
      =    const   
düsturuna uyğun ifadə edilir. 
Vs -sitoplazmanın həcmini,Vn -isə nüvənin həcmini 
göstərir. 
Funksiyaca 
nüvələr 
interfaza  və 
bölünən 
hüceyrələrin  nüvələri  olmaqla  fərqlənirlər.  İnterfaza 
nüvədə  güclü  sintez  prosesləri  gedir.  Bölünən 
1 
2 

 
204 
hüceyrələrin  nüvələri  isə  hüceyrənin  bölünməsi 
prosesini  idarə  edirlər.  Lakin,  bütün  interfaza  nüvələr 
eyni olmur. Bu cəhətdən: 
İki bölünmə arasındakı interfaza nüvələr; 
Bölünməyən  lakin  bölünmə  qabiliyyəti  olan 
hüceyrələrin interfaza nüvələri; 
Bölünmə  qabiliyyətini  itirmiş    hüceyrələrin 
interfaza nüvələri olurlar. 
Axırıncı  iki  tip  interfaz  nüvəni  bir-birindən 
ayırmaq  çətin  olduğundan  nüvələri  avtosintetik  və 
heterosintetik olmaqla iki qrupa ayırırlar. 
Avtosintetik  nüvələrə  bir  bölünmədən  digər 
bölünməyə  qədər  olan  interfaza  nüvələr,  heterosintetik 
nüvələrə  isə  ümumiyyətlə  bölünməyən  hüceyrələrin 
interfaza  nüvələri  aid  edilir.  Bu  cür  interfaz  nüvələrin 
əsas komponentləri aşağıdakılardır: 
Nüvə membranı; 
Nüvə şirəsi-karioplazma; 
Bir və ya bir neçə yumru nüvəcik; 
Xromatin maddəsindən ibarət olan xromosomlar. 
Nüvə ilk dəfə 1833-cü ildə Broun tərəfindən səhləb 
bitkilərinin  hüceyrələrində  kəşf  edilmişdir.  Sonradan 
məlum  oldu  ki,  nüvə  bütün  ali  orqanizmlərin 
hüceyrələrinə xas olan strukturdur. 
Nüvə  membranı.    Nüvə  bütün  eukariot 
hüceyrələrinə  xas  olan  struktur  olub  membranı  iki  -
daxili və xarici qatlardan ibarətdir. Daxili və xarici nüvə 
membranı  arasında  perinuklear  sahə  olur.  Nüvə 
membranı  məsamələrlə  zəngin  olur.  Nüvə  membranı 

 
205 
morfoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  hüceyrənin  digər 
membran  stukturlarından  fərqlənir.  Belə  ki,  onun 
qalınlığı 7 nm olub, qatları osmiofildir, perinuklear sahə 
isə  20-60  nm  qalınlığındadır.  Nüvə  membranı  başqa 
membran sistemlərindən bir də onunla fərqlənir ki, nüvə 
membranında  xüsusi  məsamələr  var  ki,  onlar  ikiqat 
membranın  müəyyən  sahələrdə  birləşməsi  nəticəsində 
yaranır  və  nüvəni  hər  tərəfdən  əhatə  edir.  Nüvə 
membranı hüceyrənin sitoplazması  içərisinə qatlanaraq 
endoplazmatik  şəbəkəni  əmələ  gətirir.  Xarici  nüvə 
membranı üzərində çoxlu miqdarda ribosomlar yerləşir. 
Daxili nüvə membranı isə nüvənin xromosom membranı 
ilə  təmasda  olur.  İki  nüvə  membranı  ayrı-ayrı 
nahiyyələrdə  bir-birinə  keçir.  Nüvə  məsamələrini 
elektron  mikroskopu  ilə  müşahidə  etdikdə  onun 
qlobilyar və fibrilyar strukturlu maddə ilə zəngin olduğu 
görünür.  Nüvənin  bütün  membran  məsamələri  bu 
maddələrlə birlikdə nüvə məsamələri kompleksi adlanır. 
Nüvə  məsamələri  kompleksi  zülal  təbiətli  olub, 
proteolitik 
fermentlər 
təsirindən 
parçalanır 
və 
maddələrin  keçiriciliyində  iştirak  edir.  Müəyyən 
hüceyrələrdə 
məsamələrin 
ölçüləri 
sabitdir, 
məsamələrin miqdarı isə nüvə həcmindən və hüceyrənin 
funksional  fəallığından  asılıdır.  Toxuma  kulturasında 
fəal  çoxalan  hüceyrələrdə  1mkm
  2 
nüvə  membranı 
sahəsində  45  məsamə  olur.  Ümumiyyətlə  isə  nüvə 
membranında  12000-ə  qədər  məsamə  olur.  Çox  iri 
nüvələrdə,  məsələn:  suda-quruda  yaşayanların  oosit 
hüceyrələrinin  nüvələrində  10
6 
məsamə  olur.  Nüvə 

 
206 
membranında  məsamələrin sayı hüceyrələrin metobalik 
fəallığından  asılıdır.  Sintetik  proseslər  çox  olduqca 
məsamələrində  sayı  artır.  Məsələn,  ibtidai  onurğalılırın 
eritroblast 
hüceyrələrində 
(eritrosit 
yaradan) 
hemoqlobinin intensiv sintez dövründə  1μm
2
 membran 
sahəsində  30  məsamə  olur.  Hemoqlobin  sintezi 
qurtardıqdan  sonra  yetkin  eritrositlərdə  eyni  sahədə  5 
məsamə  olur.  Tam  yetkin  spermatozoidlərin  nüvə 
membranında məsamə olmur. Mitozdan sonrakı dövrdə 
nüvə 
rekonstruksiyası 
və 
böyüməsi 
dövründə 
məsamələrin  çoxalmasının  2-mərhələsi  isə  DNT-nin 
sintezi  dövründə  rast  gəlir.  Əksər  hüceyrələrdə 
(ibtidailərdən  başqa)  mitoz  dövründə  nüvə  membranı 
parçalanaraq 
qovucuqlar 
şəklində 
sitoplazmada 
səpələnmiş vəziyyətdə olur  və mitozdan sonra yenidən 
bir  yerə  toplanaraq  qız  hüceyrələrdə  yeni  nüvə 
membranını yaradırlar. Çatmayan membran hissələri isə 
ana  hüceyrədən  alınmış  membrandan  templat  (matrisa) 
kimi  istifadə  etməklə  yenisi  sintez  olunur.  Bu  zaman 
mitozun 
profaza 
mərhələsində 
xromosomların 
kondensasiyası  ilə  əlaqədar  olaraq  nüvə  membranının 
onlarla  əlaqəsi  kəsilir  və  bəzi  nahiyyələrdə  əriyərək 
yastı vakuol və çən formasını alır. Bu zaman hələ nüvə 
membranı  məsamələrini  elektron  mikroskoplarında 
müşahidə  etmək  olur,  sonra  məsamələr  itir,  nüvə 
membranı  isə  torvari  çənlər  şəklində  nüvənin  yerində 
toplanır. Sonradan mitozun metafaza mərhələsində nüvə 
membranı  elementləri  iy  telləri  vasitəsi  ilə  hüceyrənin 
kənarına doğru itələnir. Anafaza mərhələsi qurtardıqdan 

 
207 
sonra  xromosomların  hərəkətinin    dayanması  ilə 
əlaqədar 
olaraq 
sitoplazmadakı 
torvari 
vakuollar(membrandan 
yaranan) 
çənlər, 
eləcədə 
endoplazmatik  retukulumun  çənləri  və  kanalları 
xromosomlarla yaxınlaşaraq, onların səthləri ilə təmasda 
olur,  getdikcə  həmin  çənlər  torbavari  vakuollar, 
qabarcıqlar  birləşərək  iriləşir.  Artıq  bu  dövrdə 
xromosomlarda  da  dekondensasiya  prosesi  gedir  onun 
spiralları açılır, bir-birinə sarılaraq yumaq əmələ gətirir. 
Sonra    iriləşmiş  vakuollar,  qabarcıqlar  açılaraq  birləşir 
və əmələ gəlmiş yumağı (nüvəni) əhatə edərək yenidən 
nüvə  membranı  əmələ  gəlir.  Elə  bu  dövrdə  nüvənin  
ikiqat  membranı  üzərində  məsamələr  də  əmələ  gəlir. 
Nüvənin membranı kimyəvi cəhətdən də öyrənilmiş və 
məlum olmuşdur ki, onun tərkibində 0,8% DNT, 3-9% 
RNT,  13-35%  lipidlər,  50-75%  zülallar  vardır.  Nüvə 
membranında  fosfolipidlər  çox,  xolestrin  isə  azdır. 
Daxili  nüvə  membranında  sifinqomiyelin  daha  azdır. 
Nüvə  membranının  zülal  tərkibi  çox  mürəkkəbdir. 
Burada  endoplazmatik  şəbəkədə  rast  gələn  bəzi 
fermentlər: qlükoza–6 fosfotaza, Mg-dan asılı ATF-aza 
qlutomat  dehidrokinaza və s. rast gəlinir. 
Oksidləşdirici  fermentlərdən:  sitoxrom-oksidaza, 
NADN-nikotino 
amiddindinukleotid, 
sitoxrom-s 
reduktaza  və  müxtəlif  sitoxromlara  rast  gəlinir.  Nüvə  
membranında  oksidləşmə  və  oksidləşdirici  fosforlaşma 
reaksiyalarının  getməsi,  görünür  nüvədə  gedən 
prosesləri  enerji  ilə  təmin  etməyə  doğru  yönəlmişdir. 
Nüvə  membranı  zülalları  içərisində  histon  zülalların 

 
208 
olması,  xromosomların  nüvə  membranı  ilə  əlaqədə 
olmasını bir daha  sübut  edir.  Nüvə  membranında  RNT 
olması,  xarici  membran  üzərindəki  ribosomlarla 
əlaqədardır.  Nüvə şirəsi nukleoplazma  əsasən xromatin 
maddəsindən  təşkil  olmuşdur.  Xromatin  maddəsi  isə 
DNT və zülallardır. Lakin, sitoplazmadakı maddələr az 
miqdarda  da  olsa  nüvənin  də  tərkibində    rast  gəlinir. 
Nüvə    tərkibində  70%  zülal,  30
-
40%    isə  DNT  olur. 
Nüvə  tərkibindəki  zülallar  histon  (qələvi)  və  qeyri-
histon zülallar (turş) zülallardır. Zülalların histon olması 
onunla  əlaqədardır ki, bu zülalların tərkibində triptofan 
yoxdur,  əksinə    lizin  və  arqinin  isə  çoxdur.  Histon 
zülallar polisomlarda sintez olunur, sonra sitoplazmadan 
nüvəyə  keçərək  DNT  ilə  birləşib,  DNT
-
histon 
kompleksi  əmələ    gətirir.  DNT-histon  kompleksi 
hüceyrədə  sabit  struktur  hesab  olunur.  Belə  ki,  4 
hüceyrə 
generasiyası 
dövründə 
bu 
kompleks 
dəyişmədən sabit qalır. Guman edilir ki, histon zülallar 
xromosom  DNT-nin  xüsusi  yığımını  təmin  edir  və  
transkripsiyanı  nizama  salır.  Histon  olmayan  zülalların 
tərkibinə  reparasiya,  transkripsiya  və  replikasiya  məsul 
olan  fermentlərlə  yanaşı  digər  zülallar  da  daxil  olur. 
Qeyri-histon  zülallar  DNT-də  nukleotidlərin  müəyyən 
ardıcıllığını  tanıyan,  bilən,  requlyator  rolunu  oynayan 
xüsusi  zülallardır.  Ümumiyyətlə  nüvədə  olan  qeyri-
histon zülallar 4 qurupa bölünürlər:  
-
 
RNT  transkripsiyası  zamanı  genlərin  fəallığını 
tənzimləyən zülallar; 

 
209 
-
 
Transkripsiya,  replikasiya  və  rekombinasiya  və 
DNT 
reparasiyası  zamanı  iştirak  edən 
fermentlər və faktorlar; 
-
 
Transkripsiya  məhsulu  RNT  ilə  assosiasiyada 
(onunla birləşən) olan zülallar; 
-
 
Xromatinin  quruluşunun  təşkilində  və  onun 
yüksək  kondensasiya  olunmuş  və  genişlənmiş 
(açılmış) formaları arasında keçidi tənzimləyən 
zülallar. 
Ümumiyyətlə, 
qeyri-histon 
zülallar, 
xromatinin 
quruluşundan asılı olaraq onun  20-33 faizini təşkil edir. 
 
Nüvə  şirəsi-karioplazma.  Maye  komponentdir, 
mürəkkəb  zülalların,  karbohidratların  və  yağların  
kolloid məhluludur. Karioplazmanın tərkibinə həmçinin 
müxtəlif    ionlar  və  metobolillər  daxildir.  Zülalların 
arasında histonlar, fermentlər və struktur zülallar  daha 
əhəmiyyətlidir.  Xromatin  tənkibindəki  RNT  onun 
tərkibindəki  DNT-nin  0,2-1,5  faizini  təşkil  edir.  Bu 
hüceyrədə  məlum  olan  r-RNT,  m-RNT,  n-RNT-sidir. 
Xromatin  tərkibinə,  həmçinin  onun  tərkibindəki  DNT-
nin  1%-i  qədər  lipid  daxil  olur.  Xromatin  tərkibindəki 
lipidin rolu hələ də məlum deyil.  
Karioplazmanın funksiyaları: 
Nüvənin  bütün  strukturları  üçün    mikromühit 
yaradır. 
Ribosomların,  m-RNT  və  n-RNT-nin  nüvə 
məsamələrinə daşınmasını təmin edir. 

 
210 
Nüvə məsamələri Nüvədə tam prosesindən keçmiş 
m-RNT  t-RNT-lər  və  tam  yığılmış  ribosomlar  
nukleoprotein  kompleksi  şəkilində  nukleoporlarla 
(nüvə  məsamələri)  nüvə  qabığını  kəsib  sitoplazmaya 
keçirlər.  Eləcə  də  sitoplazmada  sintez  olunan  nüvə 
ünvanlı zülal makromolekullar nüvəyə daşınır.  
Bütün 
eukariot 
hüceyrələrdə 
çoxsaylı 
porlar 
(məsamələr)  nüvə  qabığını  deşir.  Hər  bir  nüvə  pori 
“nüvə  por  kompleksi”  (NPK)  adlandırılan  dəqiq 
quruluşdan  təşkil  olunmuşdur  (Şəkil  53)    ki,  bu  da 
hüceyrədə  ən  böyük  zülal  yığımından  (toplusundan) 
yaranmış  kompleksdir.  Porun  quruluşunun  ümumi 
çəkisi  onurğalılarda  60-80  milyon  daltondur  ki,  bu  da 
təxminən 16 dəfə eukariot ribosomdan böyükdür. NPK-
lər  nukleoporinlar  adlandırılan  30-a  qədər  müxtəlif 
zülalların    çoxsaylı  nüsxələrindən  təşkil  olunmuşdur.  
Nüvə  porunun  elektron  mikroskopundakı  şəkili  onun 
səkkizguşəli  quruluşda  olduğunu  göstərir,  membrana-
batmış üzük (həlqəvi) quruluş  böyük akvaporları əhatə  
edir.  Təxminən  100  nm  uzunluqda  səkkiz  filoment 
terminal  üzüklə  (həlqə  ilə)  birləşərək  nukleoplazmaya 
uzanır, bu filomentlərin son uzaq ucları terminal üçlüklə 
birləşərək  nüvə  səbəti  adlandırılan  quruluşu  yaradırlar. 
Sitoplazma  filamentləri  NPK-in  sitoplazma  tərəfindən 
sitozola uzanırlar.  
 
İonlar, kiçik metabolitlər və 40 kDa ölçüyə qədər 
olan  qlobulyar  zülallar    diffuziya  yolu  ilə  passiv 
transport şəkilində nukleopor kompleksin mərkəzi akva 
(su)  rayonu  ilə  keçir.  Amma,  böyük  zülallar  və 
ribonukleoprotein  komplekslər  nüvədən  kənara  və 

 
211 
daxilə  diffuziya  edə  bilmirlər.  Ona  görə  də    bu 
makromolekullar  NPK-dən,  həll  olan  transporter 
zülalların  köməyi  ilə,  bu  makromolekullara  birləşərək 
və  nukleoporinlə  qarşılıqlı  əkaqədə  olaraq  fəal  şəkildə 
daşınırlar.  Bu  cür  aktiv  transport  üçün  NPK-lərin 
qabliyyəti  və  effektivliyi  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir. 
Belə  hesab  olunur  ki,  NPK  bir  dəqiqənin  müddətində  
60000 zülal molekulunun nüvə daxilinə, 50-250 m-RNT 
molekullarının,  10-20  ribosomun  subvahidlərinin  və 
1000 
t-RNT 
molekullarının 
nüvədən 
kənara 
transportunu həyata keçirir.  
 
Ümumiyyətlə  NPK-da  nukleoporinlər  üç  tipdə 
olurlar:  quruluş  (struktur)  nukleoporinləri,  membran 
nukleoporinləri  və  FG-nukleoporinlər  (bunlar  xüsusi 
fenelilalanin (F) və qlisin (G) ardıcıllığından ibarət olan 
hidrofob  rayona  malik  olan  nukleoporinlərdir).  Bu 
nukleoporinlərin 
hər 
biri 
xüsusi 
ardıcıllıqla 
makromolekulların  daşınmasını  nizamlayırlar.  Məhz 
nukleopor  kompleksin  kanalında  xətti  düzülən  və 
həmçinin nüvə səbətində və sitoplazma filamenmtləri ilə 
assosiasiyasda  olan  FG-nukleoporinlər  NPK-nı  kəsib 
keçən 
makromolekul 
kompleksin 
düzgünlüyünü 
yoxlayır və kompleksin hərəkətini nizamlayır. 

 
212 
 
Şəkil    53.    Eukariot  nüvə  membranında  olan 
məsamənin (nukleopor kompleksin quruluş modeli. 
 
Nüvəcik.  Nüvəcik  -  interfaz  nüvənin  daimi 
hissəsidir. 
Nüvəcik 
xromosomların 
struktur 
elementlərindən  olan  nüvəcik  yaradan  sahədən  əmələ 
gəlir.  Bəzi  hüceyrələrdə  nüvəcik  yaxşı  görünür,  kiçik 
sıx  nüvəsi  olan  hüceyrələrdə  nüvəciyi  görmək  çətin 
olur.  Nüvəciyin  miqdarı  kariotipdə  nüvəcik  yaradan 
xromosomların 
(disentrik) 
miqdarından 
asılıdır. 
Məsələn, qarğıdalıda haploid hüceyrələrdə 10, insanda 5 
nüvəcik var ki, bu da növ əlamətidir.  
Xromosomda nüvəcik yaradan sahənin  çıxarılması 
nüvə funksiyalarının  pozulmasına səbəb olmuşdur. Bu 
onu  göstərir  ki,  nüvəcik  sahəsi  müəyyən    tip  RNT 

 
213 
yaranması  sahəsidir  ki,  həmin  RNT-nin  olması 
orqanizmin  yaşaması  üçün  lazım  olan  müəyyən 
zülalların  sintezi  prosesini  pozur  və  orqanizm  məhv 
olur.  Bu  cür  mülahizələr    bir  sıra  faktorlara 
əsaslanmışdır. 
1.
 
Azot    əsaslarının  miqdarı    nüvəcikdə    və 
ribosom  RNT-də  eynidir. 
2.
 
Rittos və Spiqelman   təcrübələri  isbat etmişdir 
ki, ribosom  RNT-si və nüvəcik sahəsinə uyğun 
gələn DNT ilə  hibrid kompleks yarada bilir. Bu 
onu  isbat  edir  ki,  ribosom    RNT-si    nüvəcik  
DNT-sində 
nukleotidlər 
komplementar 
ardıcıllığa malikdirlər. 
3.
 
Ribosom  RNT-si  hər  hansı  bir  səbəbdən 
hüceyrədə  istifadə  edildikdə,  nüvəcikdən 
məhrum olan nüvə həmin  RNT-ni bərpa etmək 
qabliyyətinə malik olmur. Bu da öz növbəsində  
zülal sintezini pozur. 
4.
 
Nüvəcikdən  məhrum  olan  mutantlar  rüşeym 
halında məhv olurlar. 
Beləliklə,  nüvəcik  xromosom  məhsulu  olub,  hər 
hüceyrə tsiklində  ondan ayrılır və yenidən əmələ dəlir. 
Nüvəcik  xromosomda    mitoz  və  meyozda  profazanın 
sonunda  ayrılır  metofazada  itir,  telofazada  isə  genetik 
nəzarətlə  yenidən  yaranır.  Nüvəciyin  hüceyrə  tsiklində 
özünü  belə  aparması  səbəbləri  tam  aydın  olmasa  da 
lakin  məlumdur  ki,  nüvəciyin  xromosomdan  ayrılması 
anafazada  yeni    nüvəciklər  yaradacaq  xromosomların 
düzgün  ayrılması  üçün  şərait  yaradır.  Struktur  cəhətcə 

 
214 
nüvəcik işıq sındırma əmsalına görə nüvədən fərqlənən 
xarici  membranı  olmayan  əsasən    RNT  və  qələvi 
zülallardan  ibarət  olan  nüvə  komponentidir.  İşıq 
mikroskopunda  növündərn    asılı      olaraq  müxtəlif 
formada 
müşahidə 
olunan 
homogen 
kompakt 
strukturdur.  Elektron  mikroskopunda  isə  nüvəcik 
daxilində  sapvari  struktur  müşahidə  edilir  ki,  buna 
nukleonema  deyilir.  Nüvəciyin  həcmi  müxtəlif  növ 
hüceyrələrdə  müxtəlif  olur  və  hüceyrənin  funksional 
vəziyyətindən  asılı  olur.  İri  nüvəciklər  adətən  rüşeyim 
hüceyrələrində  və  aktiv  zülal  sintez  edən  hüceyrələrdə 
olur. 
Nüvəcik 
tərkibi 
yüksək 
konsentrasiyalı  
fosfoprotein  tipli  RNT,  DNT    sərbəst  və  ya  birləşmiş 
fosfatlar,  maqnezium,  kalium,  sink  və  dəmirdən  
ibarətdir.  Hər  bir  nüvəcik  nüvə  daxilində  bir 
xromosomla  əlaqədar  olduğundan    nüvəcik  tərkibində 
olan  DNT  həmin  xromosomun    DNT-si  ilə  əlaqədar 
olur. 
Nüvəciyin 
elektron 
mikroskopik 
tədqiqatı 
göstərmişdir ki, o fibrilyar və qranulyar substansiyadan 
ibarətdir. Fibrilyar sahə zülallar, qranulyar sahə isə 200 
A
0
  diametri    RNT  saxlayan  hissələrdir.  Hazırda  məlum 
olmuşdur  ki,  bu  hissələr  ribosom  yaranmasında  iştirak 
edirlər. 
3
H-timidin  və 
3
H-sitidin  nişanlanmış  atomların 
iştirakı  ilə  müəyyən  etmişlər  ki,  həmin  ribosomlar 
sonradan  sitoplazmaya  ötürülür  və  sitoplazmatik 
ribosomları  təşkil  edir.  Deməli  nüvəciyin  rolu 
sitoplazma  ribosomlarını  yaratmaqdan,  təşkil  etməkdən 
ibarətdir. 

 
215 
Xenopus  qurbağasının  mutant  formalarında  
heteroziqot  vəziyyətdə  nüvəcik  yaranması  prosesi 
dayanır.  Odur  ki,  bu  cür  qurbağaların  rüşeyimi  ancaq 
blastula  mərhələsinə  qədər  inkişaf  edir.  Blastomerlərin  
nüvəcikləri  ribosom  əmələ  gətirmədikləri  üçün  rüşeym  
məhv  olur.  İnkişafın  ilk  mərhələləri  isə  çox  güman  ki, 
ovogenez prosesində yaranan ribosomlar hesabına gedir. 
Deməli  ribosomlar  nüvəcikdə  yaranır.  Lakin  başlanğıc 
material  olan  RNT  və  zülalların  yaranmasını 
xromosomlar idarə edirlər.