Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

Metafaza  –  nüvə  membranı  əridikdən  sonra 
xromosomlar  sitoplazmada  xaotik  yerləşirlər.  Sonralar 
onlar  maksimum  spirallaşır  və  xromosomun  ikiləşmiş 
xromatidlərindən  hər  birinin  sentromerinə  multizülal 
kompleksi  -  kinetoxorlar  birləşirlər.  Hər  bir  qız 
xromosomun  sentromerinə  birləşmiş  kinetoxor  əks 
qütblərdən  gələn  mikroborucuqlardan  ibarət  olan  iy 
tellərinə  birləşirlər  və    xromosomlar  ekvatorda 

 
250 
qanunauyğun  düzülmüş  olurlar.  Qız  xromosomları 
sentromer  zonada  bir  yerdə  saxlayan  sekurin  zülalı, 
sonra  ,  APC  kinaza  ilə  fəallaşan  xüsusi  fosfataza 
separaza fermenti vasitəsi ilə defosforlaşaraq kəsilir və 
ikiləşmiş xromosomdan hər biri hüceyrənin bir qütbünə 
istiqamətlənmiş  olur.  Bu  zaman  ekvatordakı  hər  bir 
xromosom  qütblərdən  eyni  məsafədə  yerləşmiş  olur. 
Nəticədə  ikiləşmiş  xromosomlardakı  sentromerlərdən 
hər  biri  özünü  müxtəlif  qütblərə  yönəlmiş  eyni  vahid 
kimi  aparır.  Metafazada  xromosomların  çiyinləri 
ekvatordan  kənara  da  çıxa  bilərlər.  Lakin  onların 
sentromerləri mütləq ekvatorda qanunauyğun düzülmüş 
olurlar.  Ekvatorda  bu  cür  qanunauyğun  düzülən 
xromosomlar  qütblərə  çəkilmək  üçün  başlanğıc 
vəziyyətində  dururlar.  Xromosomların  morfologiyasını, 
sayını,  ölçüsünü  öyrənmək  üçün  metafaza  ən  əlverişli 
mərhələ  hesab  olunur.  Mitoza  lazım  olan  vaxtın  1/3 
hissəsi metafazaya sərf olunur.  
Anafaza 
– 
qəflətən 
başlayır. 
İkiləşmiş 
xromosomların hamısında eyni zamanda sentromerlərlə 
olan  əlaqə  itir,  sekurin  zülalın  dağılması  ilə 
xromosomlar  sinxron  olaraq  bir-birindən  aralanırlar. 
Xromosomlar  dəqiqədə  0,2-5  mkm  sürətlə  hərəkət 
edirlər.  Xromosomların  iy  telləri  ilə  qütblərə  çəkilməsi 
iy 
tellərinin 
tubulin 
monomerlərinin 
sürətlə 
defosforlaşması  və  mikroborulardan  çıxması  ilə  baş 
verir.    Anafazada  sentromerlərin  istiqaməti  qütblərə, 
xromosom  çiyinləri  isə  ekvatora  doğru  yönəlmiş  olur. 
Odur  ki,  anafazada  xromosomlar  U  formasını  alır. 
Beləliklə  anafaza  mərhələsində  hər  ikiləşmiş  qız 

 
251 
xromosomdan  biri  hüceyrənin  müvafiq  bir  qütbünə 
çəkilir, 
xromosomların 
qütblərdə 
tam 
bərabər 
paylanmasını təmin edir.  
Telofaza  –  xromosomlar  qütblərə  çəkildikdən 
sonra  onlarda  dekondensasiya  və  desprilzasiya 
prosesləri  gedir.  Belə  ki,  xromosomu  təşkil  edən 
xromatidlərin  spiralları  açılır,  onlar  bir-birinə  sarılaraq 
yumaq  əmələ  gətirirlər,  nəticədə  hüceyrənin  hər 
qütbündə  bir  yumaq  əmələ  gəlir.  Xromosomlar 
üzərindən  qabarcıqlar  çıxır,  onlar  birləşərək  nüvənin 
daxili 
membranını 
əmələ 
gətirirlər. 
Sonra 
endoplazmatik  şəbəkənin  çənləri  və  vakuollarının 
birləşməsindən  nüvənin  xarici  membranı  əmələ  gəlir. 
Bu  zaman  hüceyrənin  hər qütbündə bir nüvə  müşahidə 
olunur.  Bütün  bunlardan  sonra  sitokinez-sitoplazmanın 
nüvələr  ətrafında  paylanması  prosesi  başlayır.  Nüvə 
ətrafında sitoplazmanın formalaşması bitkilərdə hüceyrə 
arası arakəsmənin yaranması ilə əlaqədardır.  
Sitoplazmadakı endoplazmatik şəbəkənin və Holci 
kompleksinin 
kanalları 
birləşərək 
hüceyrəarası 
arakəsmə  əmələ  gətirir  və  hər  hüceyrədə  bir  nüvə,  hər 
nüvədə bölünməyə başlayan ana hüceyrədəki miqdarda 
yəni 
diploid  sayda 
xromosom 
olur,  heyvan 
hüceyrələrində  isə  yəni  nüvələr  əmələ  gəldikdən  sonra 
sitoplazmalar  nüvə  ətrafında  ortadan  nazikləşərək 
sitoplazma  içərisinə  qatlanmaqla  hüceyrənin  2  yerə 
bölünməsini  təmin  edir.  Hüceyrədə  sitokinezin  hansı 
proses hesabına getməsi dəqiq məlum deyil. Lakin belə 
fikir  irəli  sürülür  ki,  hüceyrənin  kortikal  qatına,  yəni 
membranın  alt  hissəsində  əzələ  təbiətinə  oxşar  yığılma 

 
252 
qabiliyyətli  hissələr,  elementlər  vardır  ki,  onlar 
hüceyrənin  ekvatoruna  yönəlmiş  vəziyyətdə  olurlar. 
Bunlara  yığılma  həlqələri  deyilir.  Belə  həlqələrin 
yığılması,  qısalması  nəticəsində  hüceyrə  ortadan 
büzülür  və  ən  nazik  yerdən  ayrılaraq  iki  hüceyrə 
yaranmasına səbəb olur. Beləliklə, yığılma həlqələrinin 
iş mexanizmi əzələ fibrilərinin iş mexanizminə oxşayır. 
Maraqlı  cəhətdir  ki,  hüceyrədə  bu  cür  arakəsmənin 
yaranması mühitdə ATF-in olması ilə sıx əlaqədardır.  
Beləliklə,  mitoz  prosesində  əsas  rol  oynayan, 
dəyişikliyə  uğrayan  nüvə  və  nüvə  komponentləri,  iy 
telləri və plazmatik membrandır. Lakin bu proses bütün 
hüceyrəyə  xas  olan  proses  olduğu  üçün  burada 
sitoplazma komponentləri də iştirak edir və bu prosesdə 
müəyyən dəyişikliyə uğrayırlar.  
Belə ki, sitoplazmatik şəbəkənin çənlər və kanallar 
sistemi kəskin reduksiyaya uğrayır, vakuollara və kiçik 
hissələrə  parçalanır.  Mitotik  aparatın  inkişafı  ilə 
əlaqədar  olaraq  sitoplazmanın  membran  elementləri  və 
orqanoidləri 
hüceyrənin 
kənarlarına 
sıxışdırılır. 
Metafaza  mərhələsində  mitoxondrilər,  prastidlər, 
lizosomlar  və  digər  orqanoidlər  ya  hüceyrəni  qütb 
zonalarına  sıxışdırır  və  iy  tellərini  əhatə  edirlər. 
Hüceyrələr  bölünəndə  orqanoidlər  qız  hüceyrələrində 
bərabər paylanırlar. 
 
 
  
 

 
253 
MİTOZUN TİPLƏRİ 
 
Ana  hüceyrənin  bölünməsindən  alınan  qız 
hüceyrələrinin sonrakı taleyinə görə üç  cür mitoz ayırd 
edirlər
:
 
-
 
Simmetrik 
-
 
Assimetrik 
-
 
Transformasiyalaşdırıcı mitoz 
Simmetrik  mitoz  hüceyrələrin  mitoz  yolla  elə 
bölünməsinə  deyilir  ki,  bu  zaman  əmələ  gələn  hər  iki 
qız  hüceyrə  həm  həcmcə  bərabər  olur,  həm  də  ana 
hüceyrədən onun genetik materialını tam bərabər olaraq 
almış  olur.  Belə  hüceyrələr  qısa  müddət  interfaza 
mərhələsini keçməklə yenidən hər bir hüceyrə bölünmə 
qabiliyyətinə  malik  olur  və  özünə  oxşar  hüceyrələr 
yaradırlar.  Məs:  qan  hüceyrələri,  bağırsaq  epitelisi 
hüceyrələri və s.  
Assimetrik  mitoz  nəticəsində  hüceyrənin  genetik 
materialı  tam  bölünsə  də  sitoplazmanın  qeyri-tam 
bölünməsi  nəticəsində  həcmcə    iki  müxtəlif  hüceyrə 
alınır.  Onlardan  iri  hüceyrə  sonradan  bölünmə 
qabiliyyətinə malik olur, kiçik hüceyrə isə ya tamamilə, 
ya da bir neçə bölünmədən sonra bölünmə qabiliyyətini 
itirir. 
Məs: 
bir 
sıra 
orqanizmlərin 
yumurta 
hüceyrələrinin  spiral  paralanması  zamanı  əmələ  gələn 
makromer  və  mikromer  hüceyrələri.  Makromerlər 
bölünməni  davam  etdirir,  mikromer  hüceyrələr  isə  bir 
neçə bölünmədən sonra bölünmə qabiliyyətini itirirlər.  
Transformasiyalaşdırıcı  mitoz  zamanı  əmələ 
gələn qız hüceyrədə elə maddələr sintez olunur ki, onlar 

 
254 
hüceyrədə geri dönməz dəyişikliklər yaranmasına səbəb 
olurlar,  belə  dəyişikliklər  isə  hüceyrənin  məhvinə 
gətirib  çıxarır.  Məs:  dərinin  epiteli  hüceyrələrinin 
sitoplazmasında  elə  buynuzvari  maddələr  sintez  edilir 
ki, onlar bölünmə qabiliyyətinin itməsinə səbəb olurlar. 
Assimetrik 
və 
transformasiyalaşdırıcı 
mitozun 
yaranmasına  səbəb  olan  faktorların  mexanizmi  hələlik 
tam  məlum  deyil,  lakin  bəzi  hallarda  qız  hüceyrələrdə 
həcmcə    müxtəlifliyin  əmələ  gəlməsini  onunla  izah 
edirlər  ki,  iki  qrup  anafaz  xromosomlar  sitoplazmanın 
müxtəlif keyfiyyətli sahələrinə düşürlər.  
Mitotik  aktivliyin  requlə  edilməsi.  Hüceyrələrin 
interfaza  və  mitotik  rejiminin  öyrənilməsi  ümumi  bir 
qanunauyğunluq  yaranmasına  gətirib  çıxarır.  Bu 
qanunauyğunluq  ondan  ibarətdir  ki,  orqanizmdə 
bölünmə  yolu  ilə  çoxalan  hüceyrələrin  miqdarı,  ölən, 
məhv  olan  hüceyrələrin  miqdarına  bərabərdir.  Deməli 
toxumanı  təşkil  edən  hüceyrə  populyasiyası  öz-özünü 
tənzim edən sistemdir. 
D.Meziyaya görə hər bir normal hüceyrə bölünmə 
qabiliyyətinə  malikdir,  ancaq  bəzi  halda  o  ya 
tormozlanır  ya  da  ləngiyir.  Tormozlanma  müxtəlif 
dərəcədə  ola  bilər.  Bəzən  tormozlanma  elə  dərin  ola 
bilər ki, o geri dönməyə bilər.  
Tormozlanma  haqqında  təsəvvürlər  orqanizmdəki 
hüceyrələrin fəallığının requlə edilməsi ilə yaxşı uzlaşır. 
Belə  ki,  mitotik  aktivlik  və  ya  müəyyən  vaxt  ərzində 
bölünən  hüceyrələrin  miqdarı  dəyişkən  ola  bilər. 
Müxtəlif  orqanların  hüceyrələrində  sutkalıq  ritm 
müəyyənləşmişdir.  Orqanizmin  sakitlik  dövründə 

 
255 
hüceyrələr  daha  çox  bölünürlər.  Orqanının  şiddətli 
funksiyası  zamanı  isə  mitoz  zəifləyir.  Çox  hallarda  bu 
orqanizmin  hormonal  fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  olur. 
Məsələn:  Ağrı  hissəsindən  və  ya  digər  qıcıqlanmadan 
mitozun  azalması  bu  zaman  çox  miqdar  adrenalin 
ayrılması  ilə  əlaqədar  olur.  Bölünən  hüceyrələrin 
miqdarının  dəyişməsi  bir  qayda  olaraq  mitoza  sərf 
olunan vaxtın dəyişməsi ilə deyil, interfazanın müxtəlif 
mərhələlərinə  sərf  olunan  vaxtın  dəyişməsi  ilə 
əlaqədardır.  Belə  ki,  müxtəlif  amillərin  təsirinə 
interfazanın  G
1
  dövrü  (DNT  repliksiyasına  hazırlıq 
dövrü)  və  G
2
  dövrü  çox  həssasdır.  Hüceyrələrin  bu 
dövrdə  gecikməsi  interfazanın  uzanmasına  və  beləliklə 
ümumi  bölünən  hüceyrənin  miqdarının  azalmasına 
səbəb  olur.  Lakin  gün  ərzində  və  ya  günün  müxtəlif 
dövrlərində  mitotik  aktivlik  bir  neçə  dəfə  dəyişirsə  də 
bölünən  hüceyrələrin  sayı  gün  ərzində  hər  bir  orqan  
üçün  daimi  qalır.  Bu  hal  belə  mülahizə  etməyə  imkan 
verir  ki,  orqanizmdə  mitotik  tsiklin  dövrünü, 
hüceyrələrin  bərpasını  requlə  edən  ümumi  mexanizm  
mövcuddur. 
 
HÜCEYRƏ POPULYASİYASININ TƏSNİFATI 
 
Bölünən  hüceyrələrin  yaşama  müddəti  bir 
bölünmədən  digər  bölünməyə  sərf  olunan  dövr  kimi 
qiymətləndirmək  mümkündür,  lakin  yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz  kimi  orqanizmdə  çox  miqdar  hüceyrələr  var 
ki,  onlar  artıq  bölünmürlər,  anjaq  öz  funksiyalarını 
yerinə  yetirirlər.  Bu  cür  hüceyrələrin  yaşama  müddəti 

 
256 
çox müxtəlif olur və heç də həmişə həmin dövrün dəqiq 
müəyyənləşməsi 
mümkün 
olmur. 
Hüceyrələrə 
avtoradioqrafiya  üsullarını,  mitotik  aktivliyi  öyrənən 
üsulları  və  s.  tətbiq  etməklə  postembrional  dövrdə 
hüceyrə  populyasiyasını  təsnif  etmək  olur.  Daha 
doğrusu hüceyrələrin bölünməsinə sərf olan vaxta görə 
orqanizmdəki hüceyrələr üç qrupda təsnif olunur.  
Çoxillik və ya stabil hüceyrələr populyasiyası. 
Böyüyən hüceyrə populyasiyası 
Yeniləşən hüceyrələr populyasiyası 
Çoxillik  və  ya  stabil  hüceyrə  populyasiyası.  Bu 
qrup  hüceyrələr  populyasiyası  postembrional  inkişafda 
çoxalmırlar,  onların  çoxalması  ancaq  rüşeymin  inkişafı 
dövründə  baş  verir  və  bu  dövr  qurtardıqda  qurtardıqda 
yaşlı  fərddə  olduğu  qədər  hüceyrələr  əmələ  gəlmiş 
olurlar.  Məməlilər  sinfinin  nümayəndələrində,  o 
cümlədən  insanda  rüşeymin  inkişafının  sonunda 
bölünmə 
qabiliyyətini 
itirən 
hüceyrələrə 
sinir 
hüceyrələrini  misal  göstərmək  olar.  Onların  potensial 
ömrü  orqanizmin  ömründən  də  artıq  hesab  edilir.  Belə 
ki,  sinir  hüceyrələrinin  ölməsi  orqanizmin  ölməsinə 
səbəb  olur.  Odur  ki,  bu  cür  hüceyrə  populyasiyasının 
ömrü  illərlə,  bəzi  orqanizmlərdə  on  illərlə  ölçülür.  Bu 
populyasiyadakı  hüceyrələr  eyni  tipli  hüceyrələr  olub, 
mitotik  aktivliyə  malik  olmur,  DNT  miqdarı  həmişə 
daimi  qalır.  Bu  qrupa  eninə  zolaqlı  əzələ  hüceyrələrini 
də  daxil  edirlər.  İndi  isə  məlum  olmuşdur  ki,  əzələ 
hüceyrələri çox nadir hallarda da olsa bəzən bölünürlər. 
Odur  ki,  əzələ  hüceyrələrini  bəzi  alimlər  böyüyən 
hüceyrələr  qrupuna  aid  edirlər.  Çoxillik  və  ya  stabil 

 
257 
hüceyrələr  populyasiyasının  əsas  cəhəti  odur  ki,  onlar 
orqanizm  ölənə  qədər  mövcud  olurlar  və  qocalma  ilə 
əlaqədar  olan  dəyişikliklərə  məruz  qalırlar.  Elə 
orqanizmin qocalması da həmin hüceyrələrin qocalması 
ilə əlaqədar olur.  
Böyüyən  hüceyrə  populyasiyası.  Bu  qrupa  aid 
olan  hüceyrələr  bu  və  ya  digər  dərəcədə  eyni  tipli 
hüceyrələr  olub,  mitozun  miqdarı  DNT-nin  miqdarının 
artmasına uyğun gəlir. Bu hüceyrələr də orqanizm ölənə 
qədər  mövcud  olurlar,  hüceyrənin  bölünməsi  isə 
toxumanın  böyüməsini  təmin  etmək  üçündür.  Bu 
bölünmə  orqanın  yeniləşməsinə  səbəb  olmur.  Bu 
hüceyrə  populyasiyasına  misal,  mədəaltı  vəzi, 
qalxanvari  vəzi,  böyrəküstü  vəzi,  tüpürcək  vəzi 
hüceyrələrini  və s.  göstərmək  olar.  Bu populyasiyanın 
hüceyrələrinin mitotik aktivliyi zəifdir. Orqan müəyyən 
hüduda  qədər  böyüdükdən  sonra  isə  bu  hüceyrələr 
bölünmədən qalır. Görünür orqan böyüdükdən sonra bu 
hüceyrələrdə  müəyyən  inqibitor  maddələr  sintez  olur 
ki,  onlar  hüceyrənin  bölünməsi  qarşısını  alırlar.  Bunu 
bir  də  onunla  isbat  etmək  olar  ki,  müəyyən 
qıcıqlanmadan sonra və ya orqanın cərrahi ya da başqa 
üsulla  müəyyən  hissəsinin  itməsi  həmin  orqanın 
hüceyrələrinin  yenidən  mitoza  daxil  olmasına  səbəb 
olur.  Məsələn:  qaraciyərin  rezeksiyası  zamanı  və  ya 
orqanizmdən  böyrəyin  birinin  çıxarılması  həmin 
orqanların  hüceyrələrinin  yenidən  bölünməsinə  səbəb 
olur.  
Labil və ya yeniləşən hüceyrələr populyasiyası. 
Bu  qrupa  daxil  olan  hüceyrələr  eyni  tipli  olub  çox 

 
258 
yüksək  mitoz  xüsusiyyətin  malikdirlər.  Daha  doğrusu, 
bu hüceyrə populyasiyasındakı hüceyrələr bölünməklə, 
məhv  olan  hüceyrələrin  miqdarının  bərpa  olunmasını 
təmin  edirlər.  Belə  hüceyrələrə  eritrositləri  misal 
göstərmək olar. Onlar cəmi 120 gün yaşayır, qocalır və 
təbii  ölümlə  məhv  olurlar.  Onun  əvəzində  sümük 
iliyindən  hüceyrələrin  bölünməsi  nəticəsində  məhv 
olan  hüceyrələrin  miqdarı  qədər  qan  damarına 
eritrositlər daxil olur.  
Labil  və  ya  yeniləşən  hüceyrələr  populyasiyasına 
daha  maraqlı  bir  misal  göstərmək  olar.  Hesablamışlar 
ki, 90 günlük siçanın mədə-bağırsaq traktında hər gün 3 
milliard hüceyrə məhv olub itir və o qədər miqdarda da 
hüceyrə  yaranır  və  itmiş  hüceyrələri  əvəz  edir.  Əgər 
nəzərə  alsaq  ki,  bu  yaş  dövründə  siçanda  67  milyard 
hüceyrə  olur,  onda  orqanizmin  ümumi  hüceyrələrinin 
1/22 hissəsinin hər gün yeniləşməsini hesablamaq olar. 
Bu  proses  xüsusilə  toxumaların  regenerasiyası  və 
yaraların  sağalması  prosesində  daha  kəskin  meydana 
çıxır.  
Labil  hüceyrə  qrupuna  daxil  olan  hüceyrələrin 
ömrü  ümumiyyətlə  qısa  olsa  da  bir  sıra  faktorların 
təsirindən  də  asılı  olaraq  müəyyənləşir.  Məsələn: 
mexaniki, fiziki faktorların hormonların təsirindən və s. 
asılı  olaraq  bu  dövr  dəyişə  bilər.  Labil  hüceyrə 
populyasiyasının  hüceyrələrinin  çıxış  yeri  olmalıdır. 
Məsələn: qan hüceyrələri sümük iliyində yaranır və qan 
damarına keçirlər. Selikli qışa hüceyrələri xaricə tökülür 
və  s.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yuxarıda  adlarını 
çəkdiyimiz  hüceyrə  populyasiyaları  normal  toxumalara 

 
259 
aid  edilməlidir.  Belə  ki,  potoloji  dəyişikliyə  uğramış 
toxumalarda,  qeyd  etdiyimiz  hüceyrə  populyasiyasına 
xas  olan  bölünmələr  və  digər  proseslər  dəyişir.  Bu 
cəhətdən müxtəlif hüceyrə populyasıyalarını bəd xassəli 
xərçəng  şişlərinin  hüceyrələri  ilə  müqayisə  etmək 
maraqlıdır.  Orqanizm  doğulduqdan  sonra  hüceyrə 
populyasiyaları  ya  stabil,  ya  böyüyən  və  ya  da  labil 
(yeniləşən) 
populyasiyaya 
çevrilirlər. 
Stabil 
populyasiyada  mitoz  dayandığı  halda,  böyüyən 
populyasiyada  isə  bölünmə  davam  edir,  lakin  getdikcə 
bölünmənin 
sürəti 
azalır, 
labil 
hüceyrələr 
populyasiyalarında  isə  mitoz  öz  fəallığını  saxlayır  və 
məhv olmuş hüceyrələrin əvəzini təmin edir. Şiş əmələ 
gələn orqanların hüceyrələrində isə mitoz daima davam 
edir və mitozun tezliyi şişin tipindən asılı olur, böyüyən 
hüceyrə  populyasiyasından  fərqli  olaraq  mitoz  mitotik 
yaşdan asılı olaraq azalmır. Məs: böyrək və böyrəküstü 
vəzinin  hüceyrələrində  mitotik  aktivlik  orqanın 
böyüməsi  prosesilə,  yaşla  əlaqədar  olaraq  tədricən 
azalırsa həmin orqanlarda bəd xassəli şiş əmələ gəldikdə 
isə mitoz uzun müddət eyni sürətlə bölünməkdə davam 
edirlər.  
Mitotik  indeksin  ölçüsünə  görə  normal,  yeniləşən 
labil  hüceyrələr  populyasiyası  xərçəng  şişlərinin 
hüceyrələrinə oxşayırlar (yəni daima bölünürlər). Lakin 
fərq ondan ibarətdir ki, normal labil populyasiyalardakı 
hüceyrələr  yenisini  yaradaraq,  sonradan  bölünmə 
qabiliyyətini  itirirlər  və  nəhayət  ölürlər.  Xərçəng  şişi 
hüceyrələri  isə  mütəmadi  bölünürlər.  Digər  fərq  isə 

 
260 
ondan  ibarətdir  ki,  labil  hüceyrə  populyasiyasının 
hüceyrələrinin  çıxışı  olduğu  halda,  xərçəng  şişləri 
hüceyrələrində  isə  belə  çıxış  olmur.  Nəhayət  xərçəng 
şişi  hüceyrələri  invaziv  boy  qabiliyyətinə  malik 
olduqları  halda,  normal  populyasiyanın  hüceyrələri  bu 
xüsusiyyətə malik deyillər.  

 
261 
ENDOMİTOZ 
 
Bəzi  hüceyrələrdə bölünmə dövründə elə hadisələr 
baş  verir  ki,  bunun  nəticəsi  olaraq  xromosomlar 
reduplikasiyaya uğradıqdan sonra, mitozda olduğu kimi 
nüvə  qılafı  ərimir.  Odur  ki,  ikiləşmiş  xromosomlar  bir 
nüvə  daxilində qalırlar. Bu hadisəyə Teylor tərəfindən 
endomitoz adı verilməsi təklif olundu. 
Endomitozun  müxtəlif  cür  formaları  mövcüddur. 
Məs: politeniya hadisəsi özü endomitoz nəticəsində baş 
verir.  Bu  hadisə  əsasən  iki  qanadlıların  tüpürcək  vəzi 
hüceyrələrində  rast  gəlinir,  drozofilin  sürfəsinin  3-cü 
yaş 
dövründə 
tüpürcək 
vəzi 
hüceyrələrindəki 
xromosomları 
təşkil 
edən 
xrononem 
saplar 
reduplikasiyaya  uğrayaraq  ikiləşirlər,  lakin  ikiləşmiş 
xromonemlər bir-birindən ayrılmır. Bu hadisə təxminən 
on  dəfəyə  qədər  təkrar  olunur.  Bunun  nəticəsində 
tüpürcək vəzi hüceyrələrində xromonemlərin sayı 1024 
n (haploid saydan 1024 dəfə çox) olur. Buna görə həmin 
xromosomlar  çox  iri  görünür.  Odur  ki,  onlara  nəhəng 
xromosomlar  deyilir.  Xromosomlar  müəyyən  həddə 
çatdıqdan  sonra  normal  ayrılır  və  qız  hüceyrələrinə 
paylanırlar.  Nəhəng  xromosomlar  reduplikasiya  (S 
dövründə)  prosesində  spiralları  açılmış  halda  qalırlar. 
Yalnız  mitozun  digər  mərhələlərinə  keçdikdə  onlarda 
spirallaşma, qütblərə hərəkət və s. kimi bölünməyə xas 
olan  digər  əlamətlər  müşahidə  edilir.  Xromosomların 
ploidiyinə uyğun olaraq onda DNT materialı da müvafiq 
miqdarda  artır.  Politeniya  hadisəsi  bəzən  bitkilərdə  də 

 
262 
rast  gəlir. İnfuzorların makronukleusunda, heyvanlarda 
malpigi 
boruları,  qida  boruları,  piy  toxuması 
hüceyrələrində  də  politeniya  hadisəsinə  rast  gəlinir. 
Politeniya  hadisəsi  zamanı  xromosomlar  iriləşdiyindən, 
onların daxil olduğları nüvə də çox iri olur.  
Nüvə 
sitoplazma 
münasibətləri 
qanunauyğunluqlarına əsasən (V
n
/V
s
-V
n
=const) hüceyrə 
həcmi  də  böyüyür.  Beləliklə  nəhəng  xromosomların 
daşıyıcısı  olan  nüvə  digər  nüvə  və  hüceyrələrə  nisbətən 
çox iri olur. 
Endomitozun digər təzahürü poliploidlik hadisəsidir 
ki, bu da təbiətdə çox geniş yayılmasa da, lakin müəyyən 
toxumaların  hüceyrələrində  rast  gəlinir.  Bu  cür 
endomitoz  zamanı  xromosomların  reduplikasiyası, 
mitoza  xas  olan  bütün  mərhələlər  normada  gedir.  Lakin 
hər  hansı  bir  səbəb  nəticəsində  nüvə  qlafının 
nazikləşməsi  və  itməsi  hadisəsi  ləngiyir.  Odur  ki, 
profaza, metafaza, anafaza və telofaza mərhələlərinə xas 
olan  proseslər  nüvə  daxilində  gedir  və  müvafiq  olaraq 
endoprofaza,  endometafaza  və  s  adlanır.  Bu  prosesin 
nəticəsi olaraq hüceyrədə xromosom dəsti  bir və ya bir 
neçə dəfə artır. Poliploidlik dərəcəsi haploid sayına görə 
hesablanır və hadisənin neçə dəfə təkrar olmasından asılı 
olur.  
Xromosomların  miqdarı  haploid  sayından  iki  dəfə 
artıq  olduqda  2  n  (diploid),  3  dəfə  artıq  olduqda  3  n 
(triploid),  4  dəfə  artıq  olduqda  4  n  (tetraploid)  və  s. 
adlanır.  Bu  cür  poliploidlik  hadisəsi  təbiətdə,  bitkilərdə 
çox  geniş  yayılmışdır.  Heyvanlar  içərisində  poliploidik 

 
263 
nadir  rast  gələn  hadisədir.  Afrika  qurbağalarında, 
tarakanlarda və hermofrodit qurdlarda poliploidlik olması 
müşahidə  edilmişdir.  Görünür  poliploidliyin  yaranması 
orqanizmlərin  bir  cinsli  və  ya  müxtəlif  cinsli  olması  ilə 
əlaqədardır.  Bitkilərdə  əksəriyyətlə  erkək  və  dişi  cinsli 
hüceyrələr bir bitkidə olduğundan erkək və dişilərdə rast 
gələn  poliploid  təbiətli  cinsi  hüceyrələrin  görüşüb 
mayalanması  və  nəsil  yaratması  ehtimalı  çoxdur.  Odur 
ki,  elə  bu  səbəbdən  də  bitkilərdə  poliploidlik  nisbətən 
çox  rast  gəlinir.  Bitkilərdə  endomitoz  hüceyrələrin 
fəaliyyətinin  fasiləsizliyini  təmin  edən  müəyyən 
funksiyonal  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məs:  kartofun  kiçik 
yumurularının  hüceyrələri  mitotik  yolla  bölünürlər. 
Lakin  cavan  təxminən  qoz  boyda  kartof  yumrularının 
hüceyrələrində  endomitozun  müxtəlif  mərhələlərində 
olan  hüceyrələrə  rast  gəlinir.  Bu  hüceyrələrin  mitozdan 
endomitoza  keçməsi  dövrü,  onlarda  nişastanın  əmələ 
gəlməsi dövrünə müvafiq gəlir. Bitkilər  aləmində növ 
əmələ  gəlməsinin  bir  şərti  görünür  təkamül  prosesində 
poliploidliklə əlaqədar olmuşdur. Eyni cinsə daxil olan 
növlərdə  poliploid  cərgələrin  olması  buna  sübutdur. 
Məs: taxıllar cinsindən olan müxtəlif buğda növlərinin 
xromosom  dəstinə  nəzər  salsaq  belə  qanunauyğunluq 
olduğunu  görə  bilərik.  Taxıllar  cinsinə  aid  olan 
triticum monococcum-da 2n=14, Triticum diococcum-
da, Tr. Turdiduğum-da, Tr. Durum-da və s. 2n=28, Tr. 
Jompactum,  Tr.  Aestium-da  2n=42  xromosom  vardır. 
Bu  növlərin  əsas  xromosom  dəstində  7  xromosom 

 
264 
olduğunu  nəzərə  alsaq,  onun  2,3  və  s.  dəfə  artaraq 
təkamül  prosesində  yeni  növlərə  başlanğıc  verdiyini 
mülahizə  etmək  olar.  Elecə  də  Rosa  cinsində  14,  21, 
35,  42,  56  xromosomlu  növlərin  olması,  solanum 
cinsində  12,  24,  36,  48,  60,  72  və  s.  xromosomlu 
növlərin rast  gəlməsi deyilənləri sübut etməyə imkan 
verir.  
Təbiətdə  poliploidlərin  yaranması  mexanizmini 
öyrənməklə  hazırda  müxtəlif  kimyəvi  maddələrin 
təsirindən  (məs:  kolxitsin)  süni  surətdə  bitkilərdə 
poliploidlik  yaratmaq  mümkün  olmuşdur.  Keçmiş 
SSRİ-də  şəkər  çuğunduru,  qarabaşaq,  buğda,  çovdar, 
tut  və  s.  bitkilərinin  poliploid  formaları  alınmış  və 
onlar  üzərində  aparılan  seleksiya  işi  nəticəsində 
məhsuldarlığın xeyli artırılmasına nail olmuşlar.  
Endomitozun  bir  növü  də  iki  və  çox  nüvəliliyin 
yaranmasıdır. Bu zaman hüceyrədə və xromosomlarda 
mitozla  əlaqədar  olan  bütün  ardıcıl  və  qanunauyğun 
dəyişikliklər baş verir, hər qütbdə nüvə əmələ gəlməsi 
prosesi  normal  gedir.  Lakin  sitotomiya  prosesi  (və  ya 
sitokinez)  gecikdiyindən  sitoplazma  nüvələr  ətrafında 
bölünmür və bir hüceyrədə iki nüvə əmələ gəlir. Əgər 
bu  proses  bir  neçə  dəfə  təkrar  olsa  hüceyrədə  çox 
nüvəlilik  yaranır.  Belə  hadisəyə  qaraciyərin  bəzi 
parenxim  hüceyrələrində,  qığırdaq  hüceyrələrində  və 
s. rast gəlinir.