Dərsliyin elmi redaktoru: boil e. d., prof. Qasımov N. A, Rəyçilər: boil e. d., prof. Quliyev R. A

Xloroplastlar-  əksər  bitki  hüceyrələrində  diametri 
4-6  mkm,  bəzən  isə  daha  böyük  ölçüdə  olur  (şəkil  44). 
Mikroskopik  oval  formalı,  yaşıl  rəngli  iki  membranlı 
quruluşa  malik  olan  xloroplastların  sayı  15-50  yə  çata 
bilər. 

 
167 
 
Şəkil 44. Xloroplast 
 
Elektron  mikroskopu  ilə  aparılan  tədqiqatlar 
göstərmişdir ki, iki membranlı xloroplastların membranı 
hamar,  daxili  membranı  isə  qırışıq  quruluşa  malikdir. 
Bu quruluşun yaranmasına səbəb qranlar və onların disk 
şəkilli  yığınlarından  olan  tilakoidlərdir.  Tilakoidlər  isə 
bir-birinə lamellalar vasitəsilə birləşir. Xloroplastlardakı 
piqmentlər  həm  qranlarda  həm  də  lamellalarda 
toplanmışdır.  Fotosistem  II  bütün  piqment  sistemi  ilə 
tilakoid membranlarında, fotosistem I isə əsasən lamella 
membranlarında  yerləşir.  Onlar  isə    xloroplastların 
stromasında  yerləşir.  İşıq  kvantlarının  udulmasından 
başlayaraq  enerjinin  çevrilməsinə  qədərki  proseslər 
xloroplastlarda-tilakoid 
membranında  (fotokimyəvi 
proseslər),  biokimyəvi  reaksiyalar  isə  matriksdə  və  ya 

 
168 
xloroplastların 
stromasında 
həyata 
keçirilir. 
Xloroplastların  matriksində  lipid  və  xinon  təbiətli 
qlobulalara  rast  gəlinir.  Bundan  başqa  matriksdə    ilkin 
nişasta  dənəcikləri    də  olur.  Adətən  xloroplastlar 
uzunsov  formalı  olub,  eni  2-4  mkm,  uzunu  isə  5-10 
mkm  olur.  Yaşıl  yosunlarda  nəhəng  xloroplastlar  olur 
(xromotoforlar,  onların  uzunluğu  50  mkm-ə  çatır). 
Plastidlərin  miqdarı  müxtəlif  bitkilərdə    müxtəlif  olur. 
Məsələn:yaşıl  yosunlarda  hər  hüceyrədə  bir  xloroplast 
olur. Ali bitkilərdə isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi 15-
50  xloroplast  olur.  Elə  hüceyrə  var  ki,orada 
xloroplastlar  daha  çox  olur.  Məsələn:  tütünün  polisad 
toxuma  hüceyrələrində  1000-ə  qədər  xloroplast  olur. 
Yetkin  xloroplastlarda    iki  cür  daxili  membran  olur. 
Bunlardan    biri  stromanın    lamellalarinı  əmələ  gətirən 
yastı  membran,  ikincisi  isə  tilokoidlərin  membranıdır. 
Stromanın lamelləri yastı, torbacıqlar şəklində olub bir-
birinə  paralel    yerləşmişlər.  Membranlı  tilokoidlər  isə 
disk  şəkilli  qapalı  torbacıqlar  olub,  bir-birinin  üzərinə 
toplanması nəticəsində  qranlar əmələ gətirirlər. Hər bir 
qranda    bir  neçədən  50-yə  qədər  və  daha  çox  tilokoid 
ola  bilir.  Belə  tilokoidlər  toplusunun  ölçüsü  isə  0,5 
mkm-ə çata bilər. Qranlarda tilokoidlər elə yerləşmişlər 
ki,  onların  membranlarının  xarici  qatları  bir-birinə  sıx 
birləşir.  
Tilokoidlərin membranlarının birləşdiyi yerdə 2 nm 
qalınlığında  sıx  qat  yerləşir.  Qranlar  tərkibinə  qapalı 
tilokoidlərdən başqa lamellalar sahəsi də daxil ola bilər 

 
169 
ki,  onlarında  membranının  tilokoid  membranı  ilə 
təmasında  2  nm  qalınlığında  qat  yaranır.  Beləliklə, 
stromanın lamelləri xloroplastın ayrı-ayrı qranlarını bir-
birinə  birləşdirir.  Lakin  tilokoid  boşluqları  qapalı 
olduğundan  stroma    lamellərinin  membranarası  
sahəsinə  daxil  olmurlar.  Xloroplastların  stromasında  
DNT  və  ribosomlar  tapılmışdır.  Həmçinin  stromada  
ehtiyyat polisaxaridlər-nişasta toplanır. 
Xloroplastların əsas xüsusiyyəti  onların tərkibində 
yaşıl xlorofil piqmentinin olmasıdır ki, onun iştirakı ilə 
yaşıl  bitkilər  günəş  enerjisini  udaraq  onu  kimyəvi 
rabitələr  enerjisinə  çevirir.  Odur  ki,  plastidlər    də 
mitoxondrilər  kimi  kimyəvi  enerjinin  çevrilmə 
mərkəzidir.  
Xloroplastlar da mitoxondrilər kimi yarım avtonom 
orqanelladırlar.  Onların  da  öz  genetik  sistemi  və  zülal 
sintez  edən  maşını,  o  cümlədən  DNT,  RNT-lər, 
ribosomlar və  genetik informasiyanın eksperessiyesının 
bütün  mərhələləri  üçün  tələb  olunan  müxtəlif 
fermentləri  və  zülala  faktorları  vardır.  Əvəllər  belə 
hesab  edilirdi  ki,  xloroplast  DNT-si  bakteriyalarda  və 
mitioxondridə  olduğu  kimi  qapalı  həlqəvidir.  Amma, 
son  illərin  tədqiqatları  göstərdi  ki,  xloroplast  DNT-ləri 
xətti  şəkildə  olub  bir-biri  ilə  baş-ayaq  (head  to  tail) 
birləşərək böyük quruluş yaradırlar. Bir xloroplastda 50-
100 qədər DNT molekulu ola bilər. Xloroplastın genetik 
sistemi  müxtəlif  bitkilərdə  100-120  qədər  genləri 
kodlaşdırır. 
Xloroplastlarda 
transkripsiya 
və 
translyasiya  proseslərinin  gedişi  və  xloroplast 
ribosomlarının  quruluşu  bakterial  analoqlarına  çox 
oxşayırlar (yaxındırlar).  

 
170 
Xloroplastlar özləri isə etioplastlardan (solğun sarı 
rəngli) əmələ gəlirlər, yəni cücərti işəğa çıxdıqdan sonra 
onda  yaşıllaşma  baş  verir,  xlorofil  sintez  olunur  və 
xloroplastlar  əmələ  gəlir,  bu  prosesə  fotomorfogenez 
deyilir.  Fotomorfogenez  özü  bitkilərdə  zülal-piqment 
kompleksindən 
ibarət 
olan 
fotoreseptorlarla 
– 
fitoxromlar  və  kriptoxromlar  vasitəsi  ilə  induksiya 
olunur və tənzimlənir.  
 
Plastidlərin  digər    tipi  olan  xromoplastidlər  xloro 
və ya leykoplastlardan əmələ gəlirlər.  
Xromoplastlar-  qırmızı  sarı  və  narıncı  rəngli  , iki 
membranlı quruluşa malik  mikroskopik  orqanellərdir. 
Bu tip orqanellərin rəngi onlarda  narıncı rəngli  kariotin 
və  sarı  rəngli  ksantofil  piqmentlərinin  olmasından 
asılıdır.  Xromoplastlar  formalaşarkən,  xloroplast 
tilokoidləri  dağılır  və  matriksdə  karotinoidlə  zəngin  
qlobulların toplanması müşahidə edilir. Xromoplastların 
quruluşları  əsasən    sapşəkilli  və  mənşəyindən  asılı 
olaraq  isə  müxtəlif  kristallik  quruluşda  ola  bilər.  Bu 
orqanellər    bitkinin  çiçəyində  ,  yetişmiş  meyvələrində, 
yeraltı  hissələrində  və  s.  əmələ  gələ  bilər.  Çiçəklərin 
ləçəklərində  bu  piqmentin  olması  onların  tozlayıcı 
həşaratların cəlb edilməsində  əhəmiyyətini artırır. Qeyd 
etdiyimiz  kimi  plastidlər  proplastidlərdən  əmələ  gələ 
bilər.  Xaricdən  ikiqat  membranla  əhatə  olunan 
proplastidlər 
plastidlərə 
çevriləndə 
 
onların 
ultrastrukturlarında, forma və ölçülərində dəyişkənliklər 
baş  verir.  Bölünmə  yolu  ilə  əmələ  gələn  plastidlərdə 
DNT  molekulunun  olması  prosesin  tənzimlənməsində 
əsas rol oynayır. 

 
171 
Leykoplastlar-mikroskopik,  kürə  şəkilli,  rəngsiz 
plastidlərdir.  Onlar  bitkinin  rəngsiz  hissələrində 
toplanır.  Belə  ki,  kökdə,  kök  yumrularında,  gövdənin 
şəkildəyişmiş  formalarında  kökümsov  gövdə  yumrusu 
və  soğanaqlarda,  ağacların  gövdəsində  leykoplastlara 
rast  gəlmək  olar.  Kartof  yumrularındakı  amiloplastlar 
leykoplastlara  tipik  misaldır.  Amiloplastlarda  mono  və 
disaxaridlərdən nişastanın ikinci sintezi gedir.   
Bitkilərin rüşeym hüceyrələrindəki  proplastidlərin 
forması,  ölçüsü,  rənginin  dəyişməsindən    digər 
plastidlər  formalaşır.  Əksər  bitkilərdə  plastidlər  ana 
xətti ilə nəslə ötürülür. 
 
HÜCEYRƏ  MƏRKƏZİ 
 
Hüceyrə  mərkəzi  1875-ci    ildə  R.  Hertviq 
tərəfindən  dəniz  kirpisinin  rüşeyiminin  bölünməsi 
öyrənilərkən  kəşf  edilmişdir.  Hüceyrə  mərkəzi 
çoxhüceyrəli  heyvanların  bütün  hüceyrələrində,  ibtidai 
orqanizmlərdə  və  bəzi  bitki  hüceyrələrində  müşahidə 
olunur.  O,  işıq  mikroskopunda  yaxşı  görünür.  Hüceyrə 
mərkəzinin  tərkibinə  bir-birinə  sentrodesmos  adlanan 
protoplazmatik  saplar  vasitəsilə  birləşmiş  iki  sentriol 
daxildir.  Sentriollar  ya  bilavasitə  sitoplazmada  ya  da 
sentrosom  adlanan  kürəşəkilli  törəmənin  mərkəzində 
yerləşir. Hüceyrə mərkəzinin bu şəkilli quruluşu əsasən 
bölünməyən  hüceyrələr  üçün  xarakterikdir.  Hüceyrə 
bölünməsi  zamanı  sentrosomun  ətrafında  əmələ  gələn 
xüsusi  şüalardan  ibarət  sahə-astrosfer  onun  quruluşunu 

 
172 
bir  qədər  mürəkkəbləşdirə  bilər.Bu  şüalar  fibrilyar 
saplardan ibarət olub qidalı sahəni əmələ gətirir. 
Sentriolların  incə  quruluşunu  işıq  mikroskopu 
vasitəsilə 
öyrənmək 
mümkün 
deyil. 
Elektron 
mikroskopu  ilə  aparılan  tədqiqatlarla  müəyyən 
edilmişdir ki, interfaza zamanı hüceyrə mərkəzi iki boş 
silindir  formalı  cisimcikdən  ibarətdir  (diametrin  0,2 
mkm-ə  qədər,  uzunluğu  isə  0,5  mkm-ə  qədər).    Bu 
cisimciklər  sentriollar  adlanır.  Onlar  diplosom  əmələ 
gətirirlər (şəkil 45). 
 
 

 
173 
                           
j                                                q 
 
Şəkil  45.  Hüceyrə  mərkəzinin  quruluşu.  a  –  mikroşəkil: 
askaridin  bölünən  yumurta  hüceyrəsində  hüceyrə  mərkəzi; 
b–sxem, c–elektron mikroskopundan çəkilmiş mikrofoto: 1 – 
aktiv 
ana 
sentriol, 
ondan 
şüa 
şəkilli 
polyar 
mikroborucuqlar  uzanır  (2);  3  –  aktiv  olmayan  qız 
sentriollar  (Y.S.Çençova  görə);  q  –  ana  sentriolların 
tripletləri (K. de Dyuva görə). 
 
      а                                                                  б 

 
174 
Diplosomlarda  qız  sentriollar  bir-birinə  nisbətən 
perpendikulyar yerləşirlər. Hər sentriol dairəvi yerləşən 
9 triplet mikroborucuklardan ibarətdir 
Sentriolların  tərkibinə  mikroborucuqdan  əlavə 
tərkibi  dienin  zülallardan  ibarət  «qulp»  adlanan  və 
qonşu  tripletləri  körpü  şəkilli  bir-birinə  birləşdirən 
srukturlar  var.  Mərkəzi  mikroborucuqlar  yoxdur. 
Sentriolların 
quruluşunu 
bu 
düsturla-(9+3)+0 
göstərmək  olar.  Eyni  zamanda  hər  mikroborucuqlar 
tripletisferik  formalı  strukturla-satellitlərlə  bağlıdır. 
Satellitlərdən  hər  tərəfə  mikroborucuqlar  ayrılır, 
nəticədə  sentrosfer  əmələ  gəlir.  Hüceyrə  mərkəzi 
yerləşən  bütün  hüceyrələr  üçün  borucuqlar  qrupunun 
sayı  sabitdir.  Hüceyrə  mərkəzinin  kimyəvi  tərkibi 
haqqında  məlumat  azdır.  Əsasən  məlumdur  ki, 
sentriollarda  karbohidratlar,  zülallar,  az  miqdarda 
lipidlər və çox az miqdarda RNT və DNT var.  
Hüceyrə  mərkəzi  hüceyrənin bölünməsində  böyük 
rol  oynayır.  İnterfaza    mərhələsində  ikiləşmiş 
sentriollar,  profaza  mərhələsində  hüceyrənin  qütblərinə 
çəkilirlər.  Qütblərə  çəkiləndə  sentriolları  birləşdirən 
sentrodesmozalardan  iy  telləri  və  ya  bölünmə  vətərləri 
formalaşır. Sonra isə iy telləri xromosomların sentromer 
nahiyyələri  ilə  birləşərək  onların  qütblərə  çəkilməsi 
prosesində  iştirak  edirlər.  Bunlarla  bərabər  bir  çox 
tədqiqatlarda  göstərilmişdir  ki,  ibtidai  orqanizmlərdə 
kirpik  və  qamçıların  formalaşması  da  sentriollarla 
bağlıdır. Qeyd edilən stukturlar bazal cisimcikdən və ya 

 
175 
kinetosomdan  inkişaf  edirlər.  Bütün  bu  müşahidələrə 
əsasən  hələ  keçən  əsrin  sonunda  belə  bir  hipotez  irəli 
sürülmüşdür  ki,  sentriollar  və  bazal  cisimcik  ya  iy 
tellərinin  əmələ  gəlməsində,ya  kirpik  və  qamçıların 
formalaşmasında iştirak edirlər, ya da hər iki funksiyanı 
eyni  vaxtda  yerinə  yetirirlər.  Elektron  mikroskopik 
tədqiqatlar  göstərdi  ki,  sentriolların  quruluşu,  kirpik  və 
qamçıların  əsasında  duran  bazal  cisimciyin  quruluşuna 
oxşardır.  Sentriolların  və  bazal  dənəciyin  funksiyası 
hərəkətlə  bağlıdır,  yəni  onlar  hüceyrə  bölünən  zaman 
xromosomların  qütblərə  çəkilməsində  və  hüceyrələrin 
özlərinin  hərəkətində  (kirpikli  və  qamçılı  hərəkət) 
iştirak edirlər. 
 
MİKROBORUCUQLAR 
 
Mikroborucuqlar  xarici  diametri  25  nm  olan, 
uzunluqları  bir  neçə  mkm  olan  içərisi  boş  boru  şəkilli 
silindirik  fibrilyar  tipli  orqanoidlərdəndir.  Onlar  13 
periferik saplaqdan və ya protofilamentlərdən qurulmuş 
düz, uzun, boş silindirlərdir. Onlar tubulin zülallarından 
əmələ  gəlmiş  polimerlərdir,  mikroborucuqların  tubulin 
monomerləri  iki  oxşar  polipeptidlərin  (α-tubulin  və  β-
tubulin)  əmələ  gətirdikləri  heterodimerdirlər.  Hər  iki 
tubulin-  α-tubulin  və  β-tubulin  55kDa  molekulyar 
kütləyə  malikdirlər. Heterodimerdə monomerlər paralel 
birləşdiyindən  heterodimer  polyarlığını  saxlayır.  Bir 
mikroborucuq  yüz  minlərlə  tubulin  monomerlərin 
protofilamentlər  adlandırılan  13  sütunda  düzümündən 

 
176 
təşkil  olunmuşdur.
 
  Hər  bir  sap  iki  subvahiddən  və 
qlobulyar  zülal  tubilindən  ibarətdir  (şəkil  46).  Hər  bir 
sapda  bu  subvahidlər  ardıcıl  yerləşir.  Mikroborucuqda 
saplar  spiral  formasındadır.  Borucuqlardan  yanlara 
onlara  bağlı  olan  zülal  molekulları  çıxır.  Bu  zülallar 
mikroborucuqları  stabilləşdirir  və  həmçinin  onları 
sitoskletin 
digər 
elementləri 
və 
orqanoidlərlə 
əlaqələndirir.  Eyni  zamanda  mikroborucuqlarla  ATF 
parçalayan  və  onun  parçalanma  enerjisini  mexaniki 
enerjiyə  çevirən  kinezin  fermenti  ilə  bağlıdır.  Kinezin  
bir ucu ilə müəyyən orqanoidə birləşir, digər icu ilə isə 
ATF    enerjisi  hesabına  mikroborucuq  boyu  sürüşür  və 
beləliklə  də  sitoplazmada  orqanoidlər  yerini  dəyişir. 
Mikroborucuqlar  dinamik  stukturlardır.  Onların  iki  (-) 
və  (+)  ucları  vardır.  Mənfi  ucu  depolimerizasiya 
nahiyyəsidir,  müsbət  ucdasa  yeni  tubulin  molekulları 
hesabına  onların  böyüməsi  baş  verir.  Bəzi  hallarda 
(bazal  cisimcik)  mənfi  uc  növbələnir  və  parçalanma 
dayanır.  Nəticədə    kirpikciyin  (+)  ucda  getdiyi 
birləşmələr hesabına ölçüləri böyüyür.  
 

 
177 
 
 
Şəkil 46. Mikroborucuqlar. 

 və 

 tubulin molekulları 
mikroborucuqlarda şahmat qaydası ilə yerləşir (K. de Dyuva 
görə) 
 
Mikroborucuqların funksiyaları: 
1.
 
Sitoskelet rolu oynayır. 
2.
 
Bölünmə  vətərlərinin  yaranmasında  və  mitoz 
zamanı xromosomların ayrılmasında iştirak edir. 

 
178 
3.
 
Maddələrin  və  orqanoidlərin  nəqlində  iştirak 
edir. 
4.
 
Sentriolların,  kirpikciklərin  və  qamçıların 
tərkibinə daxildir.  
 
MİKROFİLAMENTLƏR 
 
Mikrofilamentlər sitoskeletin ikinci komponentidir.  
Onlar  qlobulyar  G-aktin  zülallardan  təşkil  olunmuşlar. 
Hər  bir  aktin  molekulu  bir  polipeptiddən  ibarət  olub 
molekul  kütləsu  təxminən  42  kDa  yaxındır. 
Mikrofilamentlər  polimerləşmiş  aktin  zülallarının  iki 
zəncirindən  təşkil  olunmuşdur  və  7  nm  diametrə 
malikdirlər.  G-aktin  zülallar  parallel  birləşdiyindən 
bunlarda da mikroborucuqlar kimi polyarlıq saxlanılır. 
 İki  növ  mikrofilament  var:  1)    aktin;  2)  aralıq. 
Mikrofilamentlərlə 
yanaşı 
sitoskeletdə 
müxtəlif  
filomentləri bir-biri və hüceyrənin başqa strukturları ilə 
birləşdirən  köməkçi  zülallar  var.  Aktin  filomentləri 
aktin  zülallarının  polimerləşməsi  nəticəsində  yaranır. 
Aktin  hüceyrədə iki formada olur: 
-
 
Həll  olmuş  formada  (G)-  aktin  və  ya  qlobulyar 
aktin) 
-
 
Polimer  formada,  yəni  filoment  halında  (F- 
aktin) 
Hüceyrədə iki növ aktin arasında dinamik tarazlıq 
var. 
Mikroborucuqlarda 
olduğu 
kimi 
aktin 
filamentlərində  də  müsbət  və  mənfi  qütblər  var, 
hüceyrədə  həmişə  mənfi  qütbdə  parçalanma,  müsbət 
qütbdə isə əmələgəlmə prosesləri gedir. Bu proseslərin 

 
179 
sitoplazmanın aqreqat halının dəyişməsində, hüceyrənin 
hərəkətində, orqanoidlərin sitoplazmada yerdəyişməsində, 
yalançı  ayaqların,  mikroxovların  yaranması  və  yox 
olmasına,  endositoz  və  ekzostozda  mühüm  rolu  var. 
Mikroborucuqlar mikroxovların karkasını yaradır, həm 
də hüceyrədaxili törəmələrin yaranmasında iştirak edir. 
Aralıq  filamentlər  -  bunların  qalınlığı  aktin 
filamentlərindən  çox,  mikroborucuqların  diametrindən 
isə  az  olur  (şəkil  47)    .  Hüceyrənin  ən  sabit 
filomentləridir,  dayaq  funksiyasın  yerinə  yetirirlər. 
Məsələn bu strukturlar sinir hüceyrələrinin çıxıntılarının 
uzunluğu  boyu,  desmosom  nahiyəsində,  hamar 
miositlərin  sitoplazmasında  yerləşir.  Müxtəlif  tipli 
hüceyrələrdə 
aralıq 
filomentlər 
tərkibinə  görə 
fərqlənirlər. Neyronlarda 3 müxtəlif polipeptiddən ibarət  
neyrofilomentlər 
əmələ 
gətirir. 
Neyroqliya 
hüceyrələrində  aralıq  filomentlərin  tərkibinə  turş  qlial 
zülal daxildir. Epitel hüceyrələrində keratin filomentləri 
(tonofilomentlər) 
var.  Əzələ  hüceyrələrində  isə 
(damarların miositləri istisna olmaqla) aralıq filomentlər 
desmin zülalından ibarətdir. 
Aralıq  filomentlər  spiral  şəkilində  burulmuş  fibrilyar 
(lif  şəkilli)  elementlərin  geniş  müxtəlifliyə  malik  olan 
qurupudur.  Diametri  10  nm-dir  və  müxtəlif  tipli  xətti 
monomerlərdən  təşkil  olunmuşlar.  Məsələn,  heyvan 
hüceyrələrində  nüvə  laminləri  spesifik  polipeptid 
monomerlərdən  təşkil  olduğu  halda  sitoplazmada 
tapılmış  başqa  aralıq  filoment  keratinlər  başqa  tip 
polipeptid  monomerlərdən  təşkil  olunmuşlar.  Heyvan
 
hüceyrələrində  aralıq  filamentlərin  monomerləri  paralel 

 
180 
cütləşirlər (yəni, -NH sonluq -NH sonluqla və  -COOH 
sonluq –COOH sonluqla cütləşir) və əmələ gəlmiş dimer  
yenidən  spirallaşır  ki,  buna  da  spirallaşmış  spiral 
(coiled  coil)  deyilir.  İki  paralel  cütləşmiş  dimerlər 
yenidən  antiparalel  cütləşirlər,  yəni  bir  dimerin  –NH 
sonluqları o biri dimerin –COOH sonluqları ilə cütləşir. 
Əmələ  gəlmiş  tetramer  vahidlər  artıq  aralıq  filamentin 
yığılmasında istifadə olunurlar.   
Bitki  hüceyrələrində  nüvə  laminləri  tapılmışdır, 
amma  heyvan  hüceyrələrinin  sitoplazmasında  olan 
keratinlərin  analoqu  bitki  hüceyrəsinin  sitoplazmasında 
tapılmamışdır.  Amma  bitki  hüceyrəsində  plazma 
membranla mökəm hüceyrə divarını birləşdirən inteqral 
zülallar  çox  xüsusiyyətlırinə  görə  aralıq  filomentlərə
 
bənzəyir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
181 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 47  Aralıq filomentlərin zülal monomerlərdən yığılmasının 
müasir  modeli.  (A)  Paralel  cütləşmiş  spirallaşmış  spiral  dimer; 
(B)  İki  spirallaşmış  spiral  dimerin  əmələ  gətirdiyi  antiparalel 
tetramer;  (C)  Teramerlər  yəğılaraq  aralıq  filomentin  quruluş 
blokunu    protofilomenti  əmələ  gətirirlər;  (D)  Tetramerkərin  son 
yığılması  10  nm  diametrdə  olan  aralıq  filomenti  əmələ  gətirir. 
(Şəkil  Albert  et  al.,  Molecular  Biology  of  the  Cell,  2002,  4th  ed. 
Götürülmüşdür). 
 
 
 
 
 
 
 

 
182 
XÜSUSİ  TƏYİNATLI 
 
ORQANOİDLƏR 
 
Bütün  hüceyrələrə  xas  olmayıb,  müəyyən  qrup 
toxuma  hüceyrələrində  olur  və  həmin  toxumanın  ifa 
etdiyi vəzifənin yerinə yetirilməsində iştirak edir. Onlar 
bir  çox  bitki    və  heyvan  hüceyrələrində  rast  gəlinir. 
Onlara  hərəkət  orqanoidləri,  (miofibrillər,  kirpiklər, 
qamçılar, 
atıcı 
kapsullar) 
dayaq 
strukturları 
(tonofibrillər),  xarici  qıcıqları  qəbul  edən  orqanoidlər 
(fotoreseptorlar, 
statoreseptorlar) 
neyrofibrillər, 
sorulma, 
həlletmə 
funksiyası 
yerinə 
yetirən 
mikrotükcüklər və kutikula aiddir.  
Miofibrillər  –  hüceyrənin  xüsusi  differensiasiyaya 
uğramış  elementi  olub,  əzələlərin  müxtəlif  mürəkkəb 
hərəkətlərinin yerinə yetirilməsində iştirak edirlər.  
İki cür miofibril ayırd edirlər. Eninəzolaqlı və saya 
əzələ  fibrilləri.  Hər  iki  əzələ  fibrilləri  onurğalı  və 
onurğasız  heyvanlarda  geniş  yayılmışdır.  Eninəzolaqlı 
əzələ  fibrilləri  buğumyaqlılar  və  xordalılar  tipinin  ürək 
əzələsində,  skelet  əzələsində  saya  əzələləri  isə 
onurğalıların  daxili  orqanlarında  bir  çox  onurğasızların 
somatik əzələlərində rast gəlinir. Miofibrillərin quruluşu 
eninə zolaqlı əzələ fibrillərində daha yaxşı öyrənilmişdir 
(Şəkil  48).  İşıq  mikroskopları  ilə  öyrənmişlər  ki,  eninə 
zolaqlı  əzələ  çox  uzun  hüceyrələrdən  ibarət  olub, 
uzunluğu bir neçə sm-dən ibarət olur (şəkil 49). Hər bir 
belə  hüceyrədə  miofibrillər  paralel  cərgələrdə  yerləşir. 
Miofibrillər  sap  formasında  olub,  bütün  uzunu  boyu 
təkrar olunan eninə zolaq və disklərdən təşkil olmuşdur. 
Bəzi disklər nisbətən enli və tünd, digərləri isə ensiz və 

 
183 
açıq 
rənglidirlər. 
Tünd 
disklər 
polyarizosion 
mikroskopda  işığı  iki  qat  sındırdığına  görə  anizotrop 
disklər və ya qısaca olaraq A-disklər, nisbətən ensiz və 
açıq  rəngli  disklər  isə  işığı  zəif  sındırır  və  izotrop 
disklər  və  ya  C  disklər  adlanır.  A  və  C  disklər  bütün 
əzələ 
hüceyrəsi 
boyu 
qanunauyğun 
surətdə 
növbələşirlər. 
 
 
 

 
184 
 
 
 
 
Şəkil 48. Eninəzolaqlı əzələ lifinin quruluşu. 
 
Hər  bir  A  diski  onun  digər  sahələrindən  fərqlənən 
sıx  olmayan  iki  hissəyə  ayrılır  və  bu  sahə  H-zonası 
adlanır.  Hər  bir  C  diskinin  ortasından  isə  nisbətən  sıx