Ġdeya və layihə müəllifi

xanı  Hüseynqulu  xan  və  onun  qardaĢı  Həsən  xan  axıra  qədər  ruslara 
müqavimət  göstərdilər,  mərdliklə  vuruĢdular.  Gürcü  əsilli  rus  generalı 
Sisianovla  Cavad  xanın  məktublaĢması  bu  baxımdan  çox  ibrətamizdir  (42, 
571; 572). 
Gəncədə  yaĢayan  ermənilər  bu  dəfə  də  xəyanətkar  mövqe  tutdular.  Onlar 
erməni  əsilli  rus  zabiti  Lazerevə  məktub  yazaraq  bütün  Gəncə  ermənilərinin 
rusların  yolunu  səbirsizliklə  gözlədiklərini  bildirdilər  və  hər  cür  casusluq 
fəaliyyətləri ilə rus qoĢunlarının hücumuna yardımçı oldular (42, 573). 
1805-ci  ildə  Gəncə  yaxınlığında  Kürəkçay  müqaviləsi  imzalandı.  Bu 
müqaviləyə  görə  Qarabağ  xanlığının  Rusiyanın  tabeçiliyinə  keçməsi  ilə 
əlaqədar  olaraq,  xanlığın  qərb  hüdudlarını  təĢkil  edən  Zəngəzurun  böyük  bir 
hissəsi  (yalnız  Meğri  rayonu  istisna  olmaqla,  çünki  Meğri  rayonu  Naxçıvan 
xanlığının tərkibində idi) 1805-ci ildə Rusiyanın tabeliyinə verildi. 
1806-cı  ildən  baĢlayaraq,  Rusiya-Ġran  müharibəsi  yenidən  qızıĢdı.  Rus 
generalı  P.Kotlyarevskinin  qoĢunları  Ġran  Ģahzadəsi  Abbas-Mirzəni  bir  neçə 
cinahda  məğlub  edərək  ġəki,  ġirvan  və  TalıĢ  xanlıqlarını  tutdu,  1813-cü  il 
yanvarın 1-də Lənkəran qalası süqut etdi. 
1813-cü  il  oktyabrın  12-də  Qarabağın  Gülüstan  kəndində  Rusiya  və  Ġran 
arasında ikinci sülh müqaviləsi – Azərbaycanın iki imperiya arasında bölünməsinin 
əsasını qoyan, tarixə Gülüstan müqaviləsi kimi daxil olan sənəd imzalandı. 
Lakin  yenə  də  sülh  olmadı.  Ġran  Ġngiltərənin  təhriki  ilə  1826-cı  ildə 
müharibəni  yenidən  qızıĢdırdı,  Gəncəni,  Lənkəranı,  ġirvanın  bir  hissəsini, 
Qarabağı tutaraq ġuĢa qalasını mühasirəyə aldı. Elə həmin ilin yayında kömək alan 
rus qoĢunları həlledici hücuma keçərək Ġran qoĢunlarını geriyə oturtdular. Ən qanlı 
döyüĢlər isə Ġrəvan xanlığı ərazisində gedirdi.  Ġrəvan sərdarı Məmmədqulu xan 
və onun qardaĢı Həsən xan qəhrəmanlıqla müqavimət göstərirdilər. 

117 
 
Lakin Ġrəvanda, xüsusilə Eçmiədzində yaĢayan ermənilər xəyanətkar mövqe 
tutaraq  rusların  xeyrinə  casusluq  etməyə,  yol  və  keçidləri  onlara  göstərməyə, 
Ġrəvan  qalasının  daxilindəki  hərbi  sirri  öyrənib  çuğullamağa,  eləcə  də  qala 
müdafiəçiləri  arasında  ruh  düĢkünlüyü  yaratmağa  baĢladılar  (132,  95).  1827-ci  il 
martın  13-də  rus  qoĢunları  Eçmiədzinə  daxil  oldular.  General  Paskeviçin 
komandanlıq  etdiyi  çar  ordusunun  hissələrini  Eçmiədzin  baĢda  arxipast  Nerses 
olmaqla, Ģadyanalıqla qarĢıladı, onların ayaqları altında qurban kəsildi. 
"Yaşasın  Ermənistanın  hökmdarı  və  padşahı  I  Nikolay!"  şüarları  səsləndi 
(78, 10). 
Paskeviçin qoĢunları  iyunun 26-da Naxçıvanı tutdular, iyulun 7-də isə 
Abbasabad  qalası  süqut  etdi.  Bundan  sonra  Paskeviç  Sərdarabad  qapısını 
mühasirəyə  aldı.  Ġrəvan  sərdarı  Hüseynqulu  xanın  müdafiə  etdiyi  Sərdarabad 
qalası 6 ay müqavimət göstərsə də, rus toplarının və erməni xəyanətinin qarĢısında 
davam  gətirməyərək  1827-ci  il  sentyabrın  20-də  süqut  etdi,  oktyabrın  1-də  isə 
Ġrəvan qalası xaç yürüĢünün sonuncu qurbanlığı oldu. 
Rus  ordusunun  bu  qalibiyyətli  yürüĢündə  xüsusi  xidmətlərinə  görə 
Eçmiədzin  arxiyepiskopu  Nerses  "Müqəddəs  Aleksandr  Nevski"  ordeni  ilə 
təltif olundu (78, 16). Ordeni keĢiĢə təqdim edərkən general Paskeviçin ona dediyi 
sözlər  erməni  kilsəsinin  və  xristian  həmrəyliyinin  təsdiqi  kimi  səslənmiĢdir: 
"Nerses həzrətləri, erməni arxiyepiskopu! Lap çoxdan bəri və bir çox hallarda siz 
Rusiyaya,  xüsusilə  də,  iranlılarla  indiki  müharibədə  özünüzün  çox  gözəl 
sədaqətinizi göstərmisiniz" (78, 16). 
 
ERMƏNĠLƏRĠN QAFQAZA KÖÇÜRÜLMƏSĠ. 
 
 Tarix heç nəyi silmir. 
Heydər ƏLĠYEV   
 
1828-ci il fevral ayının 10-da Türkmənçay  müqaviləsi bağlandı, Rusiya  və 
Ġran  arasındakı  yeni  sərhədlər  müəyyənləĢdi,  Azərbaycan  torpaqlarının  Arazdan 
Ģimalda yerləĢən əraziləri Rusiya imperiyasına qatıldı. 
Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında  1829-cu  ildə  Adriopol  sülh  müqaviləsi 
imzalandı.  Rusiya  Türkiyənin  Ģərqindəki  ərazilərə  sahib  oldu.  Bununla  da 
Rusiyanın  Qafqazın  iĢğalına  yönəlmiĢ  yüz  ildən  artıq  davam  edən  iĢğalçılıq 
siyasəti  imperiyanın  yeni  torpaqlar  əldə  etməsi  ilə  tamamlandı.  Ancaq,  çox 
təəssüflər  olsun  ki,  Rusiyanın  Qafqaz  xalqlarına  pisliyi  onların  torpaqlarını  qəsb 
etməklə tamamlanmadı. 
Bir var - baĢqasının gül-çiçək bitirən məhsuldar torpağını alasan, ona Ģərik 
çıxasan,  yaxud tamamilə  mənimsəyəsən,  -  bu hələ dərdin  yarısıdır.  Bir  də var,  - 
qəsb  etdiyin  barlı-bərəkətli  torpağı  ĢoranlaĢdırasan,  gül-çiçək  bitirən  torpaqları 
Ģumladıb, orada çayır əkəsən, qaratikan basdırasan, qanqal toxumu səpəsən. Məhz 

118 
 
ruslar Ġrandan və Türkiyədən erməniləri köçürüb Qafqaza gətirməklə bu torpaqlara 
qanqal  toxumu,  bu  xalqların  arasına  isə  nifaq  toxumu  səpdilər.  Bu  siyasət  Rusiya 
imperiyasının  "parçala  və  hökm  sür"  ideyasının  təzahürü,  xalqları  parçalamaqla, 
onları  qarĢı-qarĢıya  qoymaqla  əyalətlərdə  idarəçiliyi  asanlaĢdırmaq,  ekspansionist 
dövlətin nüfuzunu qoruyub-saxlamaq siyasəti idi. Məhz ermənilər bu siyasət üçün 
çar  Rusiyasına  çox  lazım  idilər.  Ġndinin  özündə  də,  Qafqaz  xalqları  ermənilərin 
səmimiyyətinə  inanmırlar,  ermənilərin  də  Qafqazda  yaĢayan  heç  bir  xalqla,  istər 
müsəlman,  istərsə  də  xristianlarla  mehriban  münasibəti  yoxdur.  Çünki  ermənilər 
Qafqaza  gələndən,  fitnə-fəsad  salmaqla,  qırğın  törətməklə,  terror  etməklə,  yerli 
əhalinin rahatlığını əlindən alıblar. 
Onlar  həmiĢə  gah  Azərbaycana,  gah  Gürcüstana  torpaq  iddiası  irəli 
sürüblər. Gah ġimali Qafqazı, gah da Krımı erməni torpaqları elan etmək fikrində 
olublar. Ġndi də bu iddialar davam etməkdədir. 
Rusiya imperiyasına isə sərhəddə belə xristian əhalisinin olması əlveriĢli idi. 
Lakin  Qafqazın  rus  ekspansiyası  baĢa  çatanda  burada  yaĢayan  ermənilərin 
sayı olduqca az idi. 
Buna  görə  də  Qafqazda  parçalayıcı  faktor  kimi,  ermənilərin  çoxalması 
lazım idi. 
Bu  ideya  uzun  əsrlər  boyu  öz  dövlətçiliyini  itirmiĢ  erməni  siyasətçilərinə 
Qafqazda  erməni  dövləti  yaratmaq  üçün  müəyyən  ümidlər  verirdi.  Ona  görə  də 
erməni zabitləri,  din və siyasət xadimləri Qafqazın iĢğalında Rusiya dövlətinə hər 
cür yardımlar göstərmiĢdilər. Heç təsadüfi deyildir ki,  Rusiya-Ġran müharibəsində 
çar qoĢunlarının tərkibində erməni əsilli zabitlər - Lazarev, Arqutinski, Melikyan, 
Hamazyan, Korqanyan və s. çox fəal Ģəkildə iĢtirak etmiĢlər. 
Bu  da  təsadüfi  deyildir  ki,  Ġrandan  ermənilərin  Qafqaza  köçürülməsinə 
rəhbərlik etmək erməni əsilli çar zabiti Ġvan Lazarevə tapĢırılmıĢdı (78, 18). 
Rusiya  və  Ġran  arasında  bağlanmıĢ  Türkmənçay  sülh  müqaviləsinin  15-ci 
bəndinə  uyğun  olaraq,  müqavilə  bağlanandan  15  gün  sonra  Ġranın  Xoy,  Salmas, 
Marağa,  Ərdəbil,  Təbriz  və  s.  xanlıqlarından  ermənilər  Azərbaycan  torpaqlarına, 
əsasən  Naxçıvan,  Ġrəvan  və  Qarabağ  xanlıqlarının  ərazilərinə  köçürülməyə 
baĢladılar. Təkcə 1828-ci il ərzində Ġrandan Azərbaycan xanlıqlarına 35566 nəfər 
erməni köçürülmüĢdür (132, 160). 
Əgər köçürülməyə qədər Ġrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində 25151 
nəfər  erməni  yaĢayırdısa,  köçürülmənin  ikinci  ilində  bu  rəqəm  82377-yə  qədər 
yüksəldi. 1830-cu ildə isə artıq 100000 nəfər erməni Türkiyənin, Van, Bitlis, MuĢ, 
Ərdahan,  Qars,  Ərzurum  Bəyazit  vilayətlərindən  Gəncə,  Ġrəvan  və  Qarabağ 
xanlıqlarının ərazilərinə köçürüldü. 
Bu köçürülmələrin nəticəsində Qafqazda ermənilərin sayı 10 dəfədən artıq 
yüksəldi. 1831-ci ildə Qafqazda yaĢayan 161 min ermənidən 125 mini 1828-31-
ci illər Ġrandan və Türkiyədən köçürülənlər idi. 

119 
 
Ġrandan  və  Türkiyədən  ermənilərin  axını  XIX  əsrin  sonuna  qədər  davam 
etdi,  bu  axın  1853-1856,  1877-1878-ci  illərdə  və  1894,  1896-cı  ildə  daha  da 
gücləndi. Əgər 1831-ci ildə Qafqazda cəmi 161 min erməni var idisə, 1897-ci ildə 
artıq Qafqazda 1148673 nəfər erməni yaĢayırdı (132, 160). 
Rus  tədqiqatçısı  N.Ġ.ġavrov  1911-ci  ildə  nəĢr  etdirdiyi  "Zaqafqaziyada  rus 
iĢinə  yeni  təhlükə"  adlı  kitabında  yazırdı:  "1826-1828-ci  illər  müharibəsindən 
sonrakı iki ildə, 1828-ci ildən 1830-cu ilədək Zaqafqaziyaya 40 min Ġran ermənisi, 
84600  Türkiyə  ermənisi  köçürülmüĢdür  və  onlar  erməni  millətinin  cüzi  olduğu 
Yelizavetpol  və  Ġrəvan  quberniyalarının  ən  yaxĢı  torpaqlarında  yerləĢdirilmiĢdir. 
Ġndi  Qafqazda  yaĢayan  1.300  min  ermənidən  bir  milyonu  yerli  deyildir,  bizim 
tərəfimizdən bu yerlərə gətirilməlidir" (174, 59). 
...1805-ci  ilin  15  mayında  Rusiya  ordusunun  baş  komandanı  Qarabağlı 
İbrahim xan ilə görüşərək Müqavilə imzaladılar. Həmin müqaviləyə görə Qarabağ 
xanlığı ildə  10 min qızıl onluq xərac  verməklə  Rusiyanın təbəəçiliyini qəbul etdi. 
500  rus  soldatı  Şuşa  qalasında  yerləşdirildi...  (A.  Bakıxanov,  "Gülüstani-
Ġrəm"). 
Köçürülən  ermənilərin  məskunlaĢması,  yeni  ərazilərdə  kök  salması  və 
icmaya  çevrilməsi  üçün  istər  Rusiya  çar  hökuməti,  istərsə  də  erməni  kilsəsi 
tərəfindən lazımi Ģərait yaradılırdı. Bütün  köçürülmə xərcləri Rusiya tərəfindən 
ödənilir, köçürülən ermənilərə ən münbit, bərəkətli və suvarılan torpaqlar ayrılır, 
onlar 6 il müddətinə bütün vergilərdən azad olunurdular. Kənd əhalisinə pulsuz 
toxum, mal-qoyun, kənd təsərrüfatı alətləri verilir. Sənətkarlar və tacirlər isə əsasən 
Ģəhərlərdə  yerləĢdirilir, iĢlə təmin olunur, onlara özəl fəaliyyətlərini qurmaq üçün 
faizsiz kreditlər verilirdi. 
Ġrandan  və  Türkiyədən  gələn  ermənilər  əsasən  Ġrəvan  və  Naxçıvan 
xanlıqlarının  Rusiya-Ġran  müharibəsi  zamanı  dağıdılmıĢ  müsəlman  kəndlərində 
yerləĢdirilirdilər. Belə kəndlərin sayı 500-dən çox idi (69, 255). 
Bəzi  hallarda  isə  gəlmə  ermənilər  yerli  ermənilərin  yaĢadığı  balaca 
kəndlərdə  yerləĢdirilərək  əlavə  evlər  tikməklə  həmin  kəndlərin  böyüdülməsini  və 
bölgədə nüfuzlu yaĢayıĢ məntəqələrinə çevrilməsini təmin edirdilər. 
Üçüncü  halda  isə  ermənilərin  məskunlaĢması  yeni  yaĢayıĢ  məntəqələrinin 
salınması ilə müĢahidə olunurdu. 
Qarabağ  xanlığına  köçürülən  ermənilərin  bir  hissəsi  Zəngəzurda 
məskunlaĢdı. 
Rusiyanın  Ġrandakı  səfiri  tanınmıĢ  yazıçı-publisist  A.Qriboyedov  Ġrandan 
Azərbaycana  köçürülən  ermənilər  haqqında  belə  yazırdı:  "Köçürülən  ermənilərin 
çox  hissəsi  müsəlman  mülkədarların  torpaqlarında  yerləĢdirilir  ki,  bu  da 
müsəlmanların haqlı narazılığına səbəb olur. Müsəlmanlar qorxurlar ki, ermənilər 
bu torpaqlarda möhkəmləndikdən sonra onların özlərini çıxardacaqlar". Təəssüf ki, 
Qriboyedovun bu sözləri sonradan həqiqətə çevrildi (124, 32). 

120 
 
Zəngəzurun Sisyan və Meğri rayonlarında əsasən Ġrandan, Qafan və Gorus 
rayonlarında isə Türkiyədən gəlmiĢ ermənilər yerləĢdirilirdilər. 
...Sisianovun  öldürülməsindən  sonra  Qarabağlı  İbrahim  xan  farslarla 
dostluğunu  bərpa  edərək  onların  köməkliyi  ilə  Rusiyanın  təbəəliyindən  çıxmağa 
çalışdı. 
Onun oğlu Əbülfət xan öz qoşunu ilə Kafan tərəfdən Şuşanın altına gəldi. 
Mayor  Lisaneviç  1221-ci  (1806)  il  iyunun  2-də  gecə  yarısı  Şuşa  qalasının 
yaxınlığında  düşərgə  salmış  İbrahim  xanı  və  onun  arvadını  (şəkili  Səlim  xanın 
bacısı), oğlunu, qızını, çoxlu sayda tərəfdarlarını və xidmətçilərini öldürdü. 
General-mayor Mehdiqulu ağa atasının yerinə Qarabağ xanı təyin edildi. 
Əbülfət xan Ataulla xan Şahsevənlinin köməkliyi ilə Cəbrayıllı tayfasını və 
digər  qarabağlıları  başına  yığaraq  dağlara  çəkildi.  Lakin  Cəfərqulu  ağa  rus 
qoşunları ilə birlikdə onları təqib edərək Kafan yaxınlığında darmadağın etdi... (A. 
Bakıxanov, "Gülüstani-Ġrəm"). 
Zəngəzura  köçürülən  ermənilər  Sisyan  rayonunda  Əlili,  ġəki,  Əngələvid, 
Bələk,  ġağat,  Təzəkənd,  Uz,  Ġlizin,  Ağkənd,  Məzrə,  Qarakilsə  kəndlərində 
yerləĢdirildi  (164,  89). Bu  kəndlərdən  ġağat  istisna  olmaqla,  hamısı  azərbaycanlı 
kəndləri  idi.  Sonralar  bu  kəndlərin  taleyi  çox  acınacaqlı  oldu.  1905-ci  ildə 
ermənilərin xəyanətkar hücumlarına məruz qalan bu qarıĢıq kəndlərin azərbaycanlı 
əhalisinin hamısı 1918-ci ildə deportasiya olundu. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan 
sonra yalnız ġəki kəndinin camaatı öz dədə-baba yurdlarına qayıda bildilər. Qalan 
kəndlər  isə  tamamilə  erməniləĢdilər,  sonralar  isə  bu  kəndlərin  hamısının  adları 
dəyiĢdirildi:  Əlili  -  Salvard,  Təzəkənd  -  Tasik,  Ġlizin  -  Lçen,  Ağkənd  - 
AĢotavan, Qarkilsə -Hatsavan adlandırıldı. 
Qafan rayonuna köçürülən ermənilərin bir hissəsi azərbaycanlılar yaĢayan 
kəndlərə  (Kilsəkənd,  Maqauz,  Baydax,  Sirkətas,  Zeyvə,  AĢağı  Dortnu,  Bıx),  bir 
hissəsi  erməni  kəndlərinə  (Aqarak,  Ağvani,  AĢağı  Hand,  Aracazor,  Arsevanik, 
Lernazor, Bağaburc, Sevakar və s.), bir hissəsi isə Qafan və Qacaran qəsəbələrində 
yerləĢdirilmiĢlər.  Qafan  rayonunun  ermənilər  köçürülən  azərbaycanlı  kəndlərinin 
də son taleyi Sisyan rayonundakı kimi olmuĢdur. Bu kəndlərin azərbaycanlı əhalisi 
1905 və 1918-ci ildə soyqırıma və deportasiyaya məruz qalmıĢ, kəndlərin adları isə 
aĢağıdakı kimi erməniləĢdirilmiĢdir: 
Kilsəkənd  -  SraĢen,  Maqauz  -  Kaxnut,  Gitqum  -  Geğanum,  Zeyvə  - 
Davit bek, AĢağı Dortnu -AntraĢad, Sirkətas - Xıdrants, Axtaxana - Xiataq. 
Ġrandan  və  Türkiyədən  köçürülən  ermənilər  Meğri  rayonunun  Meğri 
qəsəbəsinə,  azərbaycanlılar  yaĢayan  Astazur  və  Vahravar  kəndlərinə,  ermənilər 
yaĢayan  Qarçevan,  Quris,  Qudemins  kəndlərinə  köçürülmüĢlər.  XX  əsrin 
əvvəllərində Astazur kəndi (1935-ci ildə adı dəyiĢdirilib ġvanidzor qoyulmuĢdur), 
30-cu illərdə isə Varhavar kəndi tamamilə erməniləĢdirilmiĢdir. 
...Qızılbaşlar  gəlib  Araz  çayından  keçdikləri  zaman  (15  iyun  1826)  çayda 
çimən  bir  neçə  qazağı  öldürdülər.  Qarabağlıların  məsləhət  və  məşvərəti  ilə, 

121 
 
oradan Gorusdakı batalyonun üzərinə yeridilər. Batalyona da hökm olunmuşdu ki, 
durmadan və ləngimədən Qalaya (Şuşaya) hərəkət etsinlər. Gorunzur yaxınlığında 
qızılbaş  qoşununa  rast  gəldilər.  Orada  müharibə  oldu.  Soldatlara  macal 
vermədilər. Bəzisini iti qılıncdan keçirdilər, bəzisini də əsirlik kəməndinə saldılar. 
...Polkovnik  Nazimkanı  və  mayor  Kovalenskini,  sair  zabit  və  əsir  edilən 
soldatlarla  Fətəli  şahın  hüzuruna  göndərdilər...  (Mirzə  Camal  Qarabağlı, 
"Qarabağ tarixi"). 
Gorus  rayonuna  köçürülən  ermənilər  köhnə  Gorusda  (azərbaycanlılar  və 
ermənilər  qarıĢıq  yaĢamıĢlar),  azərbaycanlı  kəndləri  olan  Xanazax,  Yayıcı, 
Xonzavar, Mağ və  ġahverdilər kəndlərinə  köçürülmüĢlər. Sonralar bu kəndlərdən 
Xanazax kəndi məhv edilmiĢ, qalan kəndlər isə erməniləĢdirilmiĢdir. Yaycı kəndi 
Qarjis,  Qaladərəsi  -  Qalidzor,  ġahverdilər  -  BaĢaracur  adlandırılmıĢ,  Mağ 
kəndi isə Yerisatum erməni kəndi ilə birləĢdirilmiĢdir. 
Bu  qədər  ermənilərin  köçürülüb  gətirilməsinə  baxmayaraq,  XIX  əsrin 
sonlarına  qədər  bölgədə  erməni  azərbaycanlı  nisbəti  yenə  də  azərbaycanlıların 
xeyrinə olmuĢdur. 
1886-cı ildəki statistik məlumatlara görə Zəngəzurdakı 326 kənddən yalnız 
81-i erməni kəndi olmuĢdur. 
1908-ci  ildə  Yelizavetpol  quberniyası  üzrə  əhalinin  siyahıya  alınması 
sənədlərində Zəngəzur qəzasının əhalisi 294753 nəfər olduğu göstərilir. Bunlardan 
197066 nəfəri (67%) müsəlman, 97204 nəfəri (32,9%) erməni-qriqorian, 483 nəfəri 
(0,1%) isə digər dinə mənsub insanlar olmuĢlar (160). 
Ġrəvan  quberniyasının  Ġrəvan,  Eçmiədzin,  Yeni  Bəyazid,  Aleksandropol 
qəzalarındakı,  Gəncə  quberniyasının  Zəngəzur  və  Qazax-Dilican  qəzalarındakı 
2310 yaĢayıĢ məntəqəsindən 2000-i azərbaycanlılara mənsub olmuĢdur (206, 162). 
1986-cı ildəki  məlumata görə Ermənistandakı erməni  kəndlərinin 70%-dən 
çoxu 1828-ci ildən sonra salınmıĢ, yaxud bərpa edilmiĢ kəndlərdir. 
 
ZƏNGƏZURDA ERMƏNĠ-TÜRK QIRĞINLARI  
(1905-1906 və 1918-1920-ci illər) 
 
Azərbaycanlıların  soyqırımı  Bakı,  Şamaxı,  Quba qəzalarında,  Qarabağda, 
Zəngəzurda, Naxçıvanda, Lənkəranda və Azərbaycanın başqa bölgələrində xüsusi 
qəddarlıqlarla həyata keçirilmişdir. Bu ərazilərdə dinc əhali kütləvi surətdə qətlə 
yetirilmiş,  kəndlər  yandırılmış,  milli  mədəniyyət  abidələri  dağıdılıb,  məhv 
edilmişdir. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Rusiyanın  Qafqazda  möhkəmlənməsi,  köhnəlmiĢ  Osmanlı  və  Ġran 
imperiyalarının  tənəzzülü  XIX  əsrin  sonlarında  ermənilərin  separatçılıq 
meyllərinin  daha  da  güclənməsinə  səbəb  oldu.  Mifik  "Böyük  Ermənistan" 

122 
 
ideyasından  bir  an  da  olsun  əl  çəkməyən  avantürist  erməni  siyasətçiləri  ġərqi 
Anadolu və Qafqaz torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq planlarını reallaĢdırmaq 
məqsədilə siyasi təĢkilatlar yaratmağa baĢladılar. 
Təxminən  bu  dövrlərdə  bir  sıra  Avropa  ölkələrinin  və  Rusiyanın  ideoloji 
silah kimi iĢləyib hazırladığı "erməni məsələsi" deyilən bir siyasi avantüra ortaya 
çıxdı.  Guya  ki,  Türkiyə  ərazisində  yaĢayan  ermənilərin  hüquqi  təminatlarının 
yaradılması  məqsədi  daĢıyan  "erməni  məsələsi"  əslində  Osmanlı  imperiyasını 
dağıtmaq üçün düĢünülmüĢdü. Türk tədqiqatçısı və tarixçisi Ġsmət Binark  yazırdı: 
"Erməni  məsələsi"  "ġərq  məsələsi"nin  tərkib  hissəsi  olaraq  XIX  əsrin  ikinci 
yarısında  ortaya  atılmıĢ  və  13  iyun  1878-ci  il  tarixli  Berlin  konfransında 
rəsmiləĢmiĢdir.  ...Bu  konfransın  qətnaməsi,  əslində,  osmanlı  Türkiyəsini  içəridən 
dağıtmaq məqsədi güdürdü (73, 6;7). 
1885-ci  ildə  Ġstanbulda  "Armenakan"  adlı  inqilabçı-separatist  təmayüllü 
erməni partiyası yaradıldı. Onun ardınca eyni məqsədə xidmət etmək üçün 1887-ci 
ildə  Cenevrədə  "Qnçak",  1890-cı  ildə  isə  Tiflisdə  "DaĢnaksütun"  partiyaları 
fəaliyyətə baĢladı. 
Hər üç erməni partiyasının nizamnamə və proqram sənədlərində ali məqsəd 
olaraq  "Böyük  Ermənistan"  dövlətini  qurmaq  məsələsi  qarĢıya  qoyulmuĢ,  bu 
məqsədə çatmaq üçün isə bütün vasitələrdən, o cümlədən, inqilab, silahlı üsyan və 
terror üsullarından istifadə etməyin mümkünlüyü qeyd olunmuĢdu (135, 48; 49). 
Həmin  partiyaların  proqramları  indiyədək  arxivlərdə  qalır,  "DaĢnaksütun" 
partiyası  isə  hələ  də  fəaliyyət  göstərməkdədir.  Min  təəssüf  olsun  ki,  mələk  donu 
geymiĢ  qərb  dünyası  indinin-indisində  belə  həmin  partiyaları  terrorçu  elan  etmir, 
həmin  qeyri-humanist  ideyaların  daĢıyıcıları  olan  bugünkü  terrorçu  erməni 
qüvvələri "görmür", nə Əfqanıstan dağlarındakı kaha və mağaralarda mikroskopla 
terrorçu axtaranlar, nə də Çeçenistan meĢələrində "mücahid" ovuna çıxanlar on beĢ 
ilə yaxın bir müddətdə Azərbaycanda 20 min dinc əhalini qətlə yetirən, 1 milyon 
adamı soyqırıma və deportasiyaya məruz qoyan, faktla sübuta yetirilmiĢ 40-a yaxın 
terror əməliyyatı həyata keçirmiĢ və Azərbaycan torpaqlarının 20%-ni iĢğal etmiĢ 
Ermənistan respublikasını terrorçu dövlət kimi tanımaq istəmirlər. 
Ancaq  ötən  100-150  ilin  acı  təcrübəsi  göstərmiĢdir  ki,  dünyada 
ermənilər qədər separatçı, dağıdıcı və məkrli niyyətlərə xidmət edən ikinci bir 
ictimai-siyasi qüvvə yoxdur. 
Yenə  də  tarixə  qayıdaq  və  milli  faciələrimizin  xronologiyasına  Zəngəzur 
torpaqlarının acınacaqlı taleyinin nümunəsində bir daha nəzər salaq. 
Türkiyədə  XIX  əsrin  sonlarında  ermənilərin  separatçılıq  meyllərinin 
artmasına  baxmayaraq,  Osmanlı  dövləti  bu  ideyanın  geniĢlənməsinə  imkan 
vermədi.  Türkiyədə  erməni dövlətini  yaratmaq ideyasının  baĢ tutmayacağını dərk 
edən erməni siyasətçiləri çar Rusiyasının xristian təəssübkeĢliyinə  arxalanaraq bu 
separatçı, Ģovinist ideyanı Qafqaza transformasiya etdilər. 

123 
 
21  fevral  1914-cü  il.  Türkiyə.  Qarsda  və  Ərdahanda  erməni  quldur 
birləşmələri 30000 insanı - etnik türkləri öldürmüşlər. Onlar körpələri analarının 
əlindən alıb tonqala atırdılar. İnsanlar qətlə yetirilməzdən əvvəl onlara vəhşicəsinə 
işgəncə  verirdilər.  Bu  qətllərin  bilavasitə  təşkilatçılarından  biri  kölgəyə  çəkilən 
"Hnçak"  erməni  terror  təşkilatının  ideoloqu,  Türkiyə  parlamentinin  deputatı 
Stepan Ter-Danielyan olmuşdur. (Müxtəsər xronoloji Ensiklopediya). 
XX  əsrin  əvvəllərində  "DaĢnaksütun"  partiyası  öz  terrorçu  Ģəbəkəsini 
geniĢləndirməyə və fəaliyyətini gücləndirməyə baĢladı. Ermənilər açıq-aydın baĢa 
düĢürdülər  ki,  istənilən  halda  ermənilərin  azlıq  təĢkil  etdiyi  bir  bölgədə  erməni 
dövləti  yaratmaq  mümkün  olmayacaqdır  (135,  51).  1828-ci  ildən  sonra  Qafqaza 
Ġrandan,  Türkiyədən,  Suriyadan,  Livandan  bir  milyona  qədər  erməni  köçürülüb 
gətirilməsinə baxmayaraq (174, 64), Qafqazda erməni-azərbaycanlı nisbəti 1:10-a 
nisbətində idi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Ġrəvan  və  Yelizavetpol  quberniyalarında,  Tiflis 
quberniyasının Lori-Pəmbək qəzasında  mövcud olan 2310 yaĢayıĢ məntəqəsindən 
2000-i azərbaycanlılara məxsus idi (206, 162). 
1897-ci  ildə  əhalinin  siyahıya  alınması  üzrə  məlumatlardan  bəlli  olur  ki,  o 
zaman  Zəngəzurda  137871  nəfər  yaĢamıĢdır.  Bunlardan  63622  nəfəri  (46,1%) 
erməni,  71206  nəfəri  (51,6%)  azərbaycanlılar,  1807  nəfəri  (1,3%)  kürdlər,  1236 
nəfəri (0,8%) isə digər millətlərdən olmuĢdur (160). 
S.Zelinskinin  tədqiqatlarına  görə  1886-cı  ildə  Zəngəzurdakı  Xəzinə 
torpaqlarına  aid olan 161 kəndin 64-ü azərbaycanlı (tatar), 49-u erməni,  47-si isə 
kürd kəndi olmuĢdur. 
Bu  kəndlərdə  38712  müsəlman,  30850  nəfər  isə  erməni  yaĢamıĢdır  (139, 
31). Yeri gəlmiĢkən, onu da qeyd edək ki, bu əsərində S.Zelinski ya bilərəkdən, ya 
da ermənilər tərəfindən ona təhrif olunmuĢ məlumatlar təqdim edildiyindən bir çox 
azərbaycanlı kəndini kürd kəndi kimi qeyd etmiĢdir (Alpout,  Bayandur, Vaqazin, 
Binəyeri, Hoçaz, Cağazür, Qarabəyli, Çaykənd, Gödəklər, Xələc, Sarıyataq və s.). 
Gülüstan  və  Türkmənçay  sülh  müqavilələrindən  sonra  Ġran  ərazisindən 
ermənilərlə  yanaĢı,  xeyli  sayda  kürd  mənĢəli  əhali  də  köçüb  Zəngəzurda 
məskunlaĢmıĢdı.  Lakin,  kürdlərlə  bağlı  statistik  məlumatlar  ziddiyyətlidir  (76, 
144),  çünki  bu  məlumatlar  XIX  əsrin  sonlarında  və  XX  əsrin  əvvəllərində  "ġərq 
siyasəti"nə xidmət edərək toplanmıĢ və yayılmıĢdır. 
17  may  1915-ci  il.  Van.  Türkiyə.  Erməni  terror  və  quldur  birləşmələri 
Türkiyənin  qədim  Van  şəhərini  yandırmışlar.  Dinc  əhali  arasında  çoxlu  tələfat 
olmuşdur. C. və K. Makkartilərin tədqiqatına görə, XX əsrin əvvəllərində törədilən 
qanlı hadisələr zamanı 2,5 milyon müsəlman öldürülmüşdür. (Müxtəsər xronoloji