Ġdeya və layihə müəllifi

22  kənd  və  3  məzrəə  Kəhrami-əyrinci  nahiyəsində,  20  kənd  və  13  məzrəə 
Kəhramı-saçlı  nahiyəsində,  23  kənd  və  2  məzrəə  Masırı  nahiyəsində,  28  kənd 
Bağaberd  nahiyəsində,  4  kənd  və  1  məzrəə  Mədəni-mis  nahiyəsində,  36  kənd 
Əcənan nahiyəsində, 15 kənd və 2 məzrəə Gelaberd nahiyəsində, 45 kənd və 10 
məzrəə  Çavundur  nahiyəsində,  14  kənd  və  1  məzrəə  nahiyəsində,  6  kənd 
Mincivan  nahiyəsində,  58  kənd  BərgüĢad  nahiyəsində,  93  kənd  və  5  məzrəə 
Kəhparə nahiyəsində idi (35,128b-191b). 
1578-ci  ildə  osmanlılarla  səfəvilər  arasında  baĢlamıĢ  müharibənin  acı 
nəticələrindən  biri  də  Azərbaycan  torpaqlarında,  o  cümlədən  Zəngəzur 

102 
 
diyarının  türk-müsəlman  əhalisinin  yaĢadığı  kəndlərini  tərk  etmələri 
olmuĢdur.  1590-cı  il  "Ġrəvan  vilayətinin  müfəssəl  dəftəri"nə  görə  Sisyan, 
Bazarçayı,  Zar və  Zebil  nahiyələrində  qeydə  alınmıĢ 94 kənddən  yalnız  beĢinin  - 
ermənilər  yaĢayan  Tulus  (Dulus),  Ənkləberd,  Pirnəqut  kəndlərinin,  əhalisi 
qarıĢıq, yəni türklərdən və ermənilərdən ibarət olan Əxlətiyan kəndinin və türklərin 
yaĢadığı Qarakilsə kəndinin əhalisi öz yerlərini tərk etməmiĢdilər. 
Ermənilərin bu müharibə illərində öz yerlərini tərk etməmələrini təbii qəbul 
etmək  lazımdır,  çünki  müharibə  ərəfəsində  osmanlı  sultanı  III  Muradın  (1574-
1595) 28 aprel 1578-ci (20 səfər 986) ildə verdiyi  fərmana  əsasən ermənilərə  heç 
bir  zərərin  vurulmaması  xüsusi  olaraq  tapĢırılmıĢdır.  Ələ  keçiriləcək  torpaqlarda 
yerli əhali ilə necə rəftar olunması ilə əlaqədar verilmiĢ bu fərmanda müsəlman və 
xristian  (erməni)  əhaliyə  fərqli  münasibət  göstərilməsi  cidd-cəhdlə  vurğulanan 
məqamlardan ən baĢlıcası idi. Müqayisə edək: müsəlman əhalisi ilə bağlı fərmanda 
deyilirdi ki, "nizə və qılıncın hədəfi olduqlarına (yəni kiĢilərin məhv edilmələri ilə 
bağlı qərar verildiyinə - M.U.) görə onların övladları və zövcələri əsir götürülməli, 
məmləkət və vilayətləri istila olunmalı...malları qazi qullarımın qəniməti olmalı...". 
Halbuki  elə  həmin  fərmanda  ermənilərlə  bağlı  olaraq,  "...  rəayadan  xarac-güzar 
erməni tayfasının isə mallarına ziyan vurmayasan, canlarına xəsarət yetirməyəsən", 
deyə  yazılmıĢdır  (37).  Göründüyü  kimi,  Azərbaycanın  digər  diyarları  kimi, 
Zəngəzurun türk-müsəlman əhalisi, onların osmanlılar üçün Səfəvi Ģahının təbəəsi, 
qızılbaĢ  (Ģiə)  olmalarına  görə  osmanlıların  daima  hədəfində  olmuĢdular.  Məhz 
ehtimal  olunan  təqiblərdən  qurtulmaq  üçün  Zəngəzurun  türk-müsəlman  əhalisi 
yeganə  çıxıĢ  yolu  kimi  öz  yerlərini  tərk  etməkdə  görmüĢ  və  buna  görə  də 
Zəngəzurun  nahiyələrinin  təsviri  hazırlanarkən,  bu  diyarın  azərbaycanlı  kəndləri 
heç kimin yaĢamadığı yerlər kimi qeydə alınmıĢdılar. 
Əgər  Zəngəzur  nahiyələrinin  94  kəndindən  yalnız  dördündə  ermənilərin 
yaĢadığını nəzərə alsaq, XVI əsrdə bu diyarın əhalisinin demək olar ki, əksəriyyəti 
türk-müsəlman  əhalisindən  ibarət  olmuĢ,  ermənilər  isə  XVII  əsrin  ortalarından 
etibarən  bu  yerlərə  kütləvi  Ģəkildə  köç  etməyə  və  yayılmağa  baĢlamıĢlar. 
Söylədiklərimizi  belə  bir  fakt  da  təsdiq  edir:  1593-cü  ildə  dörd  kənddə  qeydə 
alınmıĢ  ermənilər,  1727-ci  ildə  tərtib  olunmuĢ  "Naxçıvan  sancağının  müfəssəl 
dəftəri"nə görə artıq Zəngəzurun 18 kəndində yaĢayırdılar. Adlarını yuxarıda qeyd 
etdiyimiz  kəndlərlə  yanaĢı,  1727-ci  ildə  ermənilər  Zəngəzurun daha  14 kəndinə  - 
Uz, Qızılca, Talibabad, Ərikli, Pul, Qalacıq, Ortagir, Benis, Dəsdgird, ġəki, Kivas, 
ġələt, Sənkar və Berdi kəndlərinə yerləĢmiĢdilər (8, 253-287). Daha bir misal. XVI 
əsrin  sonlarında  Qapan  qəzasına  tabe  olan  BərgüĢad  nahiyəsində  ermənilər 
yaĢamadığı  halda,  1727-ci  ildə  Gəncə-Qarabağ  əyalətinin  tərkibində  olan  bu 
nahiyəyə  artıq  52  erməni  ailəsi  köçüb  yerləĢmiĢdir  (31,  489-530).  Fikrimizcə, 
burada  yerləĢmiĢ  ermənilər  yerli  əhali  deyil,  vaxtilə  I  Ģah  Abbasın  Ġranın  iç 
əyalətlərinə köçürdüyü ermənilərin təkrar geri qayıtmalarına icazə verilərkən, onlar 
öz yerlərinə, yəni ġərqi Anadolu ilə həmsərhəd olan nahiyələrə deyil, Naxçıvan və 

103 
 
Zəngəzur  nahiyələrinə  yerləĢmiĢ  ermənilər  olmuĢlar.  Aydınlıq  üçün  onu  da  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  o  dövrün  hadisələrini  Ģərh  edən  erməni  tarixçilərinin  çığır-
bağırına  rəğmən  I  ġah  Abbas  Anadolu,  Qars,  Naxçıvan  və  qismən  Zəngəzur 
ərazilərindən yalnız erməniləri deyil, orada yaĢayan bütün əhalini Ġranın içərilərinə 
köçürmüĢdür.  Belə  köçürülmə  siyasəti  o  dövrün  müharibələrində  döyüĢ  taktikası 
kimi  həyata  keçirilirdi.  Belə  ki,  hücum  edən  Osmanlı  əsgərləri  tutduqları  ərazini 
bomboĢ  görüb,  orda  möhkəmlənməyin  ərzaq,  qida,  yem  təminatının 
mümkünsüzlüyünü  görərək  geriyə  qayıdırdılar.  Məhz  I  ġah  Abbas  torpaqları 
Osmanlı  iĢğalına  verməməkdən  ötrü  bu  ərazilərdəki  əhalini  Ərdəbil  ətrafına 
köçürmüĢ,  yaĢayıĢ  evlərini,  bağları  və  əkin  sahələrini  yandırmıĢdır.  Bir  balaca 
ictimai-siyasi  sakitlik  yaranan  kimi  Zəngəzurun  azərbaycanlı  əhalisi  yenidən  öz 
yerlərinə qayıtmıĢlar. 
1595-ci  il  tarixli  "Ġrəvan  vilayətinin  icmal  dəftəri"  Zəngəzur  diyarında 
osmanlıların tətbiq etdiyi torpaq sahibliyi və torpaq sahiblərinin etnik mənsubiyyəti 
haqqında  geniĢ  məlumat  verir.  Osmanlı  torpaq  sahibliyi  ilə  bağlı  qaydalara  görə 
dövlətin maliyyə idarəsi hər bir kəndi, həmçinin vaxtilə yaĢayıĢ məskəni olmuĢ və 
sonradan heç kimin yaĢamamasına baxmayaraq, əkin yerləri əkinçilik üçün istifadə 
olunan kəndləri (məzrəələri) gəlir mənbəsi kimi icmal dəftərlərinə salmıĢdır. Ġllik 
gəlirin  həcmindən  asılı  olaraq,  torpaq  sahibliyi,  xas,  timar  və  zeamət  kimi 
bölünmüĢdülər. Ġllik gəliri 3 mindən 20 min ağçaya qədər olan gəlir mənbəsi timar, 
20 mindən 100 minə qədər olan gəlir mənbəsi isə zeamət adlanırdı. Əgər illik gəlir 
100 min ağçadan artıq olurdusa, bu torpaq sahibliyinə xas deyilir və əsasən sultan 
və onun ailə üzvlərinə, bəylərbəylərə, sancaqbəylərinə və yüksək vəzifəli və rütbəli 
Ģəxslərə verilirdi. Nəzərdən keçirdiyimiz 1595-ci il tarixli "Ġrəvan vilayətinin icmal 
dəftəri"nə  görə,  Sisyan  nahiyəsində  12  zeamət  və  32  timar,  Bazarçayı 
nahiyəsində  13  timar,  Zar  və  Zebil  nahiyələrində  isə,  5  zeamət  və  46  timar 
mövcud olmuĢdur (33, 259-272, 310-323). 
Adını yuxarıda qeyd etdiyimiz icmal dəftərinə görə, zeamətlərə və timarlara 
adətən bir və ya bir neçə kəndin gəliri aid edilmiĢdir. Bundan əlavə, bir neçə torpaq 
sahibi bir və ya bir neçə kəndin gəlirini bölüĢdürürdülər. Beləliklə də, Zəngəzurun 
osmanlı  dövrü  tarixində  bir  kəndin  idarə  edilməsində  bir  neçə  torpaq  sahibinin 
iĢtirak etdiyinin Ģahidi oluruq. Heç Ģübhəsiz ki, bu keçici xarakter daĢımıĢ və sırf 
osmanlılar  dövrü  ilə  əlaqədar  olmuĢdur.  Lakin  bizim  üçün  daha  maraqlısı, 
Zəngəzur  diyarının  kəndlərinin  torpaq  sahiblərinin  hamısının  türk-müsəlman 
əhalisindən ibarət olmalarıdır (bax: Əlavə 2). 
1728-ci  ildə  tərtib  olunmuĢ  "Ġrəvan  əyalətinin  icmal  dəftəri"nə  görə  isə, 
Zəngəzur  diyarının  kəndlərinin  torpaq  sahibliyində  ciddi  dəyiĢikliklər  baĢ  vermiĢ 
və onların hamısı sultan xaslarına aid edilmiĢdilər (29, 120-124, 150-152). 
ġübhəsiz  ki,  Osmanlı  idarəçiliyi  dövründə  də,  Zəngəzurun  yerli  hakimləri 
müsəlmanlar  olmuĢ,  ərazinin  həm  azərbaycanlı,  həm  də  qeyri-azərbaycanlı 
kəndlərinin  idarə  edilməsi  bu  hakimlər  tərəfindən  həyata  keçirilmiĢdir.  Zəngəzur 

104 
 
diyarının  yerli  idarəçiliyinin  hansı  illərdə  kimlərə  tapĢırıldığı  barədə  mənbələrdə 
geniĢ  məlumatlar  olmasa  da,  bəzi  faktlar  bu  məsələyə  də  aydınlıq  gətirir.  Misal 
üçün,  Səfəvilər  dövlətinin  tarixi  ilə  bağlı  əvəzsiz  mənbə  olan  Ġskəndər  bəy 
MünĢinin  (Türkman)  "Tarixi-aləm-arayi  -  Abbasi"  əsərində  1628-ci  ilə  aid 
hadisələrdən  bəhs  edərkən,  müəllif  Səfəvi  əmirləri  arasında  Naxçıvan  tüməninə 
tabe  olan  Qapan  ölkəsinin  hakimi  kimi  türkmən  camaatının  Ördəkli 
oymağından  olmuĢ  Həsən  sultanın,  BərgüĢad  hakimi  kimi  isə,  Maqsud 
sultanın adlarını qeyd etmiĢdir (28, 762). 
XVIII əsrin 20-ci illərinə, yəni osmanlı dövrünə aid həmin məsələ ilə bağlı 
məlumatlar,  Ġstanbuldakı  BaĢbakanlık  Osmanlı  Arxivində  saxlanılan  və  1730-cu 
ildə tərtib olunmuĢ "Sancaq tevcih dəftəri"ndə də vardır. Bu dəftərin məlumatlarına 
görə Qapan sancaqbəyisi vəzifəsinə 14 oktyabr 1724-cü (hicri 25 məhərrəm 1137-
ci)  ildə  Bayəzid  sancaqbəyisi  Mahmud  paĢanın  təqdimatı  ilə  osmanlıların 
Naxçıvan  uğrunda  apardıqları  döyüĢlərdə  Ģücaət  göstərmiĢ  əylisli  Musaxan  oğlu 
Əhməd bəy təyin olunmuĢdur. 
1727-ci  ilin  iyun  ayının  sonlarında  (zülqəddə  1139-cu  hicri  ilində)  Təbriz 
sərəsgəri  Əli  paĢanın  təqdimatı  ilə  Qapan  sancağı  Qoca  Əli  paĢa  adlı  bir  Ģəxsə 
maaĢ  kimi  əvvəlcə  arpalıq,  19  mart  1729-cu  (hicri  18  Ģaban  1141-ci)  ildə  isə, 
yurdluq  Ģəklində  verilmiĢdir.  1730-cu  ildə  ildə  Əli  paĢanın  vəfatından  sonra,  5 
mart  1730-cu  (hicri  15  Ģaban  1142-ci)  ildə  Təbriz  sərəsgəri  Mustafa  paĢa  Qapan 
sancağının idarəsini Ġrəvan valisi Ġbrahim paĢaya tapĢırmıĢdır. 
XVIII  əsrin  20-30-cu  illərində  Ġrəvan  livasına  tabe  olan  Zarzebil  bölgəsi 
Ġrəvan  livasının  dəftəri  tərtib  olunana  qədər,  yəni  müvəqqəti  olaraq  sancaq  kimi 
qəbul edilmiĢ  və  1724-cü ilin noyabr ayının sonlarında  (hicri rəbiüləvvəl  1137-ci 
il).  MaraĢ  alaybəyisi  Zülqədər  oğlu  Seyid  Mustafa  Zarzəbil  sancağının 
sancaqbəyisi  vəzifəsinə  təyin  olunmuĢdur.  Lakin  2  yanvar  1725-ci  (hicri  16 
rəbiülaxır 1138-ci) ildə Ġrəvan valisi Rəcəb paĢa və baĢ dəftərdar Ġbrahim əfəndinin 
birgə  qərarı  ilə  Zarzebil  sancaqlıqdan  çıxarılaraq,  nahiyə  statusuna  keçirilmiĢ  və 
buradan  əldə  olunan  gəlirin  hamısının  Ġrəvan  qalası  qarnizonunun  əsgərlərinin 
maaĢı kimi müəyyən edilmiĢdir (36, 113-114). 
 
 
 

105 
 
III HĠSSƏ 
 
KAZAK SÜNGÜSÜNDƏ ERMƏNĠ RƏQSĠ 
 
RUS EKSPANSĠYASI VƏ ERMƏNĠ XƏYANƏTĠ 
 
1813  və  1828-ci  illərdə  imzalanmış  Gülüstan  və  Türkmənçay  müqavilələri 
Azərbaycanı, onun tarixi torpaqlarını parçaladı, xalqımızı iki yerə böldü. 
Heydər ƏLĠYEV 
 
Öz  dövlətini  XIV  əsrin  sonlarında  quran  çar  Rusiyası  yarandığı  gündən 
iĢğalçı,  imperiyapərəst  mövqedə  olmuĢdur.  Ġvan  Qroznının  ekspansionist  siyasəti 
ondan sonrakı rus çarları, xüsusilə, I Pyotr tərəfindən daha geniĢ miqyasda davam 
etdirilmiĢdir (135, 27). 
Əgər Ġvan Qroznı  Kazanı  və  HəĢtərxanı  tutmaqla  burada  yaĢayan türkdilli 
xalqları - tatarları və qismən qazaxları rus təbəələrinə çevirmiĢdisə, I Pyotr bu iĢi 
daha da geniĢləndirərək, Ukrayna çöllərində, Krımda və ġimali Qafqazda yaĢayan 
türkdilli  və  müsəlman  xalqları  öz  əsarəti  altına  almaq  siyasəti  yürütmüĢdür.  I 
Pyotrun dövründə (1682-1726) Çar Rusiyası bir tərəfdən öz sərhədlərini qərbə və 
Ģimala doğru geniĢləndirmək istiqamətində müharibə aparırdısa, digər tərəfdən isə 
isti dənizlərə çıxıĢ barəsində  düĢünürdü. 
ġərqdən-Qərbə uzanan Böyük Ġpək yolu üzərində yerləĢən əsas məntəqələrə 
sahib  olmaq,  Qafqaz,  Orta  Asiya  kimi  böyük  xammal  ehtiyatına  və  Rusiyada 
olmayan isti iqlimə malik əraziləri ələ keçirmək, daha sonra isə Ġran və Hindistan 
kimi  qədim  və  varlı  ölkələri  öz  təsir  dairəsinə  salmaq  Çar  Rusiyasının  strateji 
planlarına  daxil  olan  məsələlərdən  idi.  Bu  planı  həyata  keçirmək  üçün  Rusiyaya 
müttəfiqlər, xüsusilə, bu ərazilərdə yaĢayan əhali arasında tərəfkeĢlər lazım idi. 
Qafqazda  belə  "müttəfiq" rolunu bu bölgənin xristian əhalisi  -  gürcülər  və 
xüsusilə,  ermənilər  lazımınca  oynaya  bilərdilər.  Rusiyanın  cənub  siyasətində 
ermənilərin  rolu  kifayət  qədər  yüksək  olmuĢdur.  Rusiya  iĢğal  etdiyi  Ģimal 
ölkələrində  (Finlandiya,  PolĢa,  Ġsveç  və  s.)  mərkəzi  rayonlarda  yaĢayan  rusları 
köçürüb  məskunlaĢdırırsa,  cənubda  belə  xristian  buferi  vəzifəsini  ermənilər  icra 
edirdilər (135, 27). 
Ermənilər Rusiyaya lap qədimlərdən sədaqət göstərirdilər. Lakin bu sədaqət 
Böyük  Pyotrun  çarlığı  dövründə  daha  çox  iranlılara  qarĢı  ümumi  qüvvələrlə 
vuruĢmaq üçün ruslarla birləĢən vaxt üzə çıxdı. 
ġərqdə  öz  ticarətini  geniĢləndirmək  istəyən  Pyotr  erməniləri  nəzərindən 
qaçıra  bilməzdi.  O,  həm  Rusiyanın  xeyri  üçün,  həm  də  ermənilərin  Ģəxsi 
güzaranı  üçün  onları  özünə  cəlb  eləməyə  çalıĢırdı.  Böyük  rus  islahatçısı  kimi 
tanınan I Pyotr Ġranda olarkən ermənilərin ona olan sədaqətini görüb minnətdarlıq 

106 
 
göstərmək üçün bir dəstə ermənini hərbi igidliklərinə və mühüm xidmətlərinə görə 
əlahəzrətin fərmanı ilə təltif etmiĢ, onlara əlavə hüquqlar və üstünlüklər vermiĢdi. 
O,  faydalı  həmvətəndaĢlar  kimi  erməniləri  Rusiyaya  dəvət  etmiĢ  və  bir 
dindaĢ  kimi  onları  himayə  edəcəyinə  və  qoruyacağına  inandırmıĢdı.  Bu 
münasibətin  ifadəsi  olaraq  rus  çarı  Ġrandan  o  dövrdə  ümumi  hörmət  və  etibar 
sahibi olan bir çox erməni ailəsini, o cümlədən  Lazarevlər ailəsini də Rusiyaya 
dəvət  etmiĢ,  onlara  Rusiya  vətəndaĢlığı  və  bəzi  imtiyazlar  verərək  erməni-rus 
münasibətlərinin formalaĢması üçün bu insanlardan lazımınca istifadə etmiĢdir (78, 
8). 
Rus  publisisti  S.  N.  Qlinka  rus  çarının  erməni  ailələrinə  münasibətini  belə 
təsvir edirdi: 
Bu  ailə  rus  hökumətinin  qədim  Ermənistan  övladlarına  diqqətinin  canlı 
nümunəsidir. Rus silahının Ermənistan vilayətinə gətirilməsindən xeyli əvvəl, yəni, 
bütöv  yüz  il  ərzində  Lazarevlər  ailəsi  qismən  qədim  paytaxt  Moskva  şəhərinin 
daxilində,  sonra  isə  Sank-Peterburqda  ermənilərə  müəyyən  qədər  sahə  əldə 
etmişdi. Onlar Asiyalı adı ilə Avropa təhsilini birləşdirmişdi. Hər iki paytaxtda və 
başqa yerlərdə erməni kilsələri tikmişdilər. Onların xeyli xərc və çoxlu əmək sərf 
olunan və banilərinin səyi ilə ümumi mənafeyə kömək etməyə yönəldilən mətbəələri 
var idi. Nəhayət, onlar Asiya və rus tələbələrini özlərinin mühitinə qəbul edən Şərq 
dilləri  institutunun  nizamnaməsindən  görmək  olar.  Bütün  bunlar  yerləşən  küçə 
Lazarevlərin  adı  şərəfinə  "Erməni  döngəsi"  adlanırdı.  Beləliklə  də,  Ermənistan 
obrazı  Rusiyada  artıq  çoxdan  yaranmışdı,  Rusiya  isə  öz  içərisindən  ona  dostluq 
əlini uzadırdı (78, 9). 
Ruslar  Krımı  iĢğal  edən  kimi  (1783)  bu  torpaqlarda  500  ildən  artıq 
müddətdə  yaĢayan  Krım  türklərini  Osmanlı  Türkiyəsinə  qovdular,  onların  yerinə 
Türkiyə  ərazisində  yaĢayan  yunanları  və  erməniləri  köçürməyə  baĢladılar. 
Köçürülən  xristianlara  Krımda  xüsusi  Ģərait  yaradıldı,  məhsuldar  torpaqlar 
paylanıldı,  onlar  bir  neçə  illiyə  bütün  vergilərdən  azad  olundular.  Beləliklə, 
ermənilərin Krımda koloniya halında məskunlaĢmasının əsası qoyuldu (135, 28). 
XVIII  əsrin  əvvəllərində  Rusiya  ġimali  Qafqaza  doğru  öz  nüfuz  dairəsini 
geniĢləndirməyə baĢladı. 
Çar Rusiyası özünün gələcək iĢğalçılıq planlarına dəstək olmaq üçün ġimali 
Qafqazda - Kizlyar, Mozdok Ģəhərlərində, habelə HəĢtərxanda erməni koloniyaları 
yaradılmasına  xeyir-dua  verdi.  Ġrandan  və  Türkiyədən  ermənilər  köçürülərək  bu 
Ģəhərlərdə  məskunlaĢdırıldı. Ekspansionist siyasətin davamı kimi, çar Rusiyasının 
böyük siyasi və maddi dəstəyi ilə 1778-ci ildə Rostov yaxınlığında təzə bir erməni 
Ģəhəri -Yeni Naxçıvan salındı (132, 45). 
ġəhərin  Yeni  Naxçıvan  (Nor-Naxçıvan)  adlandırılması  da  məkrli  siyasət 
güdürdü;  bir  tərəfdən  ermənilərin  guya  "öz  qədim  Ģəhərləri"ndən  müsəlmanlar 
tərəfindən qovulması və digər tərəfdən Rusiyanın öz "xristian qardaĢlarını" himayə 
edərək onlara yaĢamaq üçün yer və dəstək verməsi diqqət mərkəzinə gətirilirdi. 

107 
 
Tarixi  ədalət  naminə,  onu  da  qeyd  etməliyik  ki,  Rusiyanın  bu  "xristian 
humanistliyi"  Qafqazda  yaĢayan  müsəlman  xalqlarının  məhrumiyyəti,  əzabı  və 
fiziki  məhvi  hesabına  baĢa  gəlirdi.  XIX  əsrdə  1,2  milyon  çərkəz  və  abxaz  öz 
dədə-baba  yurdlarından  ruslar  tərəfindən  deportasiya  edilərək  Osmanlı 
Türkiyəsinə qovuldular. Bu insanların təxminən 1/3-ü deportasiya nəticəsində 
yollarda həlak oldu (135, 30). 
Çarizmin öz cənub siyasətində ermənilərlə iĢ birliyi qurmaq marağı Cənubi 
Qafqazda,  Ġranda  və  ġərqi  Anadoluda  yaĢayan  ermənilərə  yeni  bir  ideya  verdi; 
ermənilərin  köhnə  xəstəliyi  -  "dənizdən-dənizə  Ermənistan"  yaratmaq  paranoyası 
yenidən  baĢ  qaldırdı.  Erməni  kilsəsi  və  erməni  iĢ  adamları  Rusiyanın  xristian 
himayəsindən  istifadə  edərək  Anadolu,  Ġran  və  Qafqaz  torpaqları  hesabına 
Ermənistan  dövləti  yaradılması  ideyasını  həyata  keçirmək  məqsədilə  XVIII  əsrin 
ortalarından  baĢlayaraq  ardıcıl  fəaliyyətə  keçdilər.  Bu  fəaliyyətlə  təkcə  Qafqazda, 
yaxud  Ġranda  yaĢayan  ermənilər  deyil,  eləcə  də  dünyanın  hər  yerinə  səpələnmiĢ 
erməni koloniyaları aktiv surətdə məĢğul olurdular (143, 171). 
Tarix boyu özgə torpaqlarında  gözü olan ermənilərin "Böyük Ermənistan" 
dövləti yaratmaq ideyaları "xristian himayəçiliyi" pərdəsi altında  müstəmləkəçilik 
siyasəti yeridən Rusiyanın da mənafeyinə uyğun gəlirdi. Hindistanı və Yaxın ġərqi 
iĢğal  etmək  arzusunda  olan  Rusiya  imperiyasına  Türkiyə,  Ġran  və  Azərbaycan 
sərhədləri kəsiyində etibarlı dayaq lazım idi ki, əlveriĢli Ģərait  yetiĢən kimi həmin 
etibarlı ərazidən hərbi meydança kimi istifadə edə bilsin. 
Ġndiki Ermənistanda və ona bitiĢik ərazilərdə olduqca seyrək və pərakəndə 
halında  yaĢayan  ermənilərin  öz  müstəqil  dövlətlərini  yaratmaq  arzusuna  təkan 
verən  amillərdən  ən  baĢlıcası  XVI-XVII  əsrlərdə  Səfəvilərlə  Osmanlı  Türkiyəsi 
arasında  uzun  sürən  müharibələr  olmuĢdur,  səfəvi  hökmdarları  Türkiyə  ilə 
mübarizədə  bir  sıra  Avropa  ölkələrinin  köməyinə  arxalanmaq  üçün  xristian 
agentlərdən - erməni tacirləri və din xadimlərindən istifadə etmiĢlər. 
Ermənilərin  xəyanətkar  mövqe  tutacağını  irəlicədən  hiss  edən  Səfəvi 
hökmdarı I ġah Abbas Türkiyə ilə sərhəd bölgələrdə yaĢayan bəzi erməni ailələrini 
imperiyanın  içərilərinə  köçürmüĢdür.  Bu  hadisə  barədə  rus  və  erməni  müəllifləri 
böyük  hay-küylə  bəhs  etsələr  də,  əslində,  ġah  Abbas  köçürülən  ailələrə  hər  cür 
təminatlar yaratmıĢdı. 
"Böyük  Pyotrun  erməni  xalqı  ilə  münasibətləri"  adlı  qatı  ermənipərəst  və 
qərəzli  bir  əsərin  müəllifi  Q.A.  Ezov  ġah  Abbas  dövründən  bəhs  edərək  yazırdı: 
"O, (ġah Abbas - M.U) müsəlmanlığı qəbul etmiĢ gürcü Əmir Günə xana üç gün 
ərzində erməniləri ġiraza, Xorasana, Xəzərsahili vilayətlərə sürgün etməyi əmr etdi 
(177 böl. I, səh.4 )". 
Müəllif  XVII  əsrin  I  rübündə  Səfəvi  -  Osmanlı  müharibələri  zamanı  ġah 
Abbasın  Naxçıvan  və  Qarabağ  bölgəsindən  Ġranın  içərilərinə  köçürdüyü  əhalini 
daha çox erməni əhalisi kimi qələmə verməyə çalıĢmıĢ və öz fikrini əsaslandırmaq 
üçün Arakel Təbrizlinin məlumatlarına üstünlük vermiĢdir (177 böl. I, səh. 4). 

108 
 
Erməni xadimlərinin məlumatlarına əsaslanan müəllif I ġah Abbas haqqında 
nə qədər hədyanlar yağdırsa da, (177, böl. I, səh. 5-6) fakt budur ki, 1605-ci ildə I 
ġah Abbasın fərmanı ilə Ģahlığın ərazisində pərakəndə yaĢayan ermənilərin yığcam 
halda yaĢamaları üçün Ġsfahana yaxın ərazidə Yeni Culfa Ģəhəri salınmıĢ, ermənilər 
üçün  kilsə  və  monastr  inĢa  edilmiĢ,  onların  xarici  ticarətlə  məĢğul  olmaları  üçün 
geniĢ  imtiyazlar  verilmiĢdir.  Hətta  I  ġah  Abbas  bu  tikililər  üçün  xəzinədən  pul 
ayırmıĢ və bu iĢi mükafatlandırmıĢdır (125, 21). 
Əsl  həqiqət  budur  ki,  ġah  Abbas  tərəfindən  Ərdəbil  və  Ġsfahan  ətrafına 
köçürülən  əhalinin  böyük  əksəriyyəti  Qarabağın  və  Zəngəzurun  sonradan  Ģiəliyi 
qəbul  etmiĢ  azərbaycanlı  əhalisi  idi.  Səfəvi  xanədanı  bu  insanların  Osmanlı 
türkiyəsinin  tərəfini  saxlayacağından  ehtiyat  edərək  onları  imperiyanın  içərisinə, 
daha çox nəzarət olunan ərazilərə köçürmüĢdür. 
Erməni  tacirləri  Səfəvilər  dövlətinin  xarici  ticarət  əlaqələrinin 
geniĢlənməsində  xüsusi  rol  oynayırdılar.  ġahlığın  ərazisində  olan  erməni 
kilsələrinə  xüsusi  güzəĢtlər  verilmiĢdi.  Onlar  vergiləri  yerli  hakimlərə  deyil, 
birbaĢa Ģah xəzinəsinə verirdilər (161, 181). 
Erməni  tacirləri  varlandıqca  erməni  kilsələrinin  var-dövləti  aĢıb-daĢır, 
nəticədə onların dövlət yaratmaq üçün iĢtahaları daha da güclənirdi. Bu iĢi həyata 
keçirmək  üçün  erməni  kilsəsi  gizli  olaraq  Avropa  ölkələrində  özünə  himayəçi 
axtarırdı. "1678-ci ildə Eçmiədzində (Üçmüədzin kilsəsi) keçirilmiĢ gizli yığıncaq 
Avropaya  3  dünyəvi  və  3  din  xadimindən  ibarət  nümayəndə  heyəti  göndərməyi 
qərara  alır.  Onların  məqsədi  erməniləri  Ġran  zülmündən  azad  etmək  idi...  Yolda 
nümayəndələrdən  Yakov  öldüyü  üçün  onlar  geri  qayıdırlar,  yalnız  Yakovun  oğlu 
Ori  erməni  tacirləri  ilə  birgə  Venetsiyaya  gəlir.  Üç  ay  orada  qaldıqdan  sonra 
Fransaya....  Oradan  isə  Reyn  knyazı  Platin  Vilhelimin  yanına  gələrək  vətəninin 
himayə və azad edilməsi məqsədilə orada 4 il hərbi qulluq edir (177 böl. I, səh. 20-
21). 
20  il  Avropanı  gəzib  dolaĢan  Ġsrael  Ori...  Fransanın  yüksək  dairələri  ilə 
əlaqəyə  girərək,  ermənilərin  himayə  edilməsi  məsələsini  qaldırır,  lakin  soyuq 
münasibətlə qarĢılaĢır. 
1699-cu  il  aprelin  4-də  Eçmiədzinə  (Üçmüədzin),  oradan  isə  Qanzasara 
gələn  Ori  Ģura  çağıraraq  Avropanın  nəhəng,  qüdrətli  bir  hökmdarının  yanından 
gəldiyini söyləsə də, əsas məqsədini açıqlamır, həmin hökmdarın xristianlar üçün 
kilsə,  xəstəxana  və  digər  zəruri  müəssisələr  tikdirməyə  köməklik  göstərəcəyini 
bildirir  (177  böl.  III,  səh.  22).  Bu  məlumatdan  bəlli  olur  ki,  Ori  hakimiyyət 
dairələrindən çəkindiyi üçün bütün bu iĢləri gizli görmüĢdür. 
Qanzasarda  müvəffəqiyyət  qazana  bilməyən  Ori  məliklərin  məsləhəti  ilə 
aprelin 9-da Zəngəzura gedir, indiki Sisyan rayonunun Əngələvid kəndində Məlik 
Safrazın  yanında  məlikləri  yığaraq  knyazın  məktubunu  öz  Ģəxsi  izah  və  əlavələri 
ilə onlara oxuyur. Elə burada da məliklərin knyaza cavab məktubu yazılır. Məliklər 
məktubda öz sevinc və təĢəkkürlərini bildirərək, köləlik və təfirqədən çıxmaq üçün 

109 
 
yenidən ümidləndiklərini və Orini özlərinin rəisi, vardapet Minası isə ona köməkçi 
təyin etdiklərini bildirirlər. Məktubun sonunda Zəngəzur  məlikləri yazırdılar: 
"Bizim hər şeyimiz - pulumuz, əmlakımız, silah daşımağa qadir adamlarımız 
var.  Yalnız  ölkəmizə  rəhbərlik  edənimiz  yoxdur.  Allahdan  çox  arzu  edirik  ki,  bu 
arzumuz  da  yerinə  yetirilsin.  Sizin  gəlişiniz  naminə  əmlakımızla,  qanımızla  və 
canımızla sizə xidmət etməyə hazırıq" (177 böl. II, səh. 22-23). 
Bundan  baĢqa,  məliklər  özləri  tərəfindən  inanılmıĢ  Ģəxslərdən  ibarət 
nümayəndə heyətini Roma papasının və Pyotrun yanına göndərmiĢdilər. 
Avropaya tələsən Ori Bavariya knyazının yanına gələrək öz xahiĢlərini ona 
çatdırır.  Knyaz  xəstə  olduğundan  Ori  6  ay  orada  gözləməli  olur.  Knyaz 
sağaldıqdan sonra Rusiya çarına məktub yazaraq onu da bu iĢdə iĢtiraka çağırır. O, 
həmin məktubu və məliklərə yazdığı cavab məktubunu Oriyə verərək ermənilərin 
müsəlmanların zülmündən azad olunmasına kömək etməyə hazır olduğunu bildirir. 
Lakin  əlavə  edir  ki,  "Moskva  çarının  (I  Pyotr)  iĢtirakı  olmadan  bu  iĢin