Ġdeya və layihə müəllifi

qızı zorlanaraq öldürülmüĢlər. 
Vağədi  kəndinin  yaxınlığındakı  Baharlı  kəndində  Gülməstə  Qasım  qızının 
döĢləri kəsilmiĢ, onun kürəklərinə mıxla at nalı vurulmuĢdur. 
Ermənilər Ağdü kəndində azərbaycanlılardan xristianlığı qəbul etməyi tələb 
etmiĢ,  onların  tələbini  qəbul  etməyən  kəndlilərin  hamısını  qılıncdan  keçirərək 
öldürmüĢlər.  Həmin  kənddə  Qulaməli  ġəkər  oğlunun  diri-diri  hər  iki  dabanını 
kəsmiĢ,  sonra  isə  onu  yeriməyə  məcbur  etmiĢlər.  Həmin  Ģəxs  bütün  qanı  axıb 
qurtarana kimi nizə və süngülərlə deĢilərək öldürülmüĢdür. 
Sisyan  rayonunun  ġəki  kəndində  körpə  uĢaqları  niĢangah  kimi  düzüb 
gülləbaran  etmiĢ,  xəncər  və  avtomat  süngüləri  ilə  onları  iki  yerə  ĢaqqalamıĢ, 
qadınların  döĢlərini  kəsmiĢ,  onları  əllərindən  və  ayaqlarından  döĢəməyə 
mismarlamıĢlar (2, iĢ 791). 
Sisyan  rayonunda  misli  görünməmiĢ  qəddarlıqlar  törətdikdən  sonra 
Andronik  öz  quldur  dəstəsi  ilə  Üçtəpəni  keçərək  Gorusa  daxil  olmuĢ,  Gorusu 
özünə  iqamətgah  etmiĢdir.  1918-ci  ilin  avqustun  sonu,  sentyabrın  əvvəllərində 
Andronik  bu  vaxtlar  "Qarabağ  respublikası"  adlanan  (15)  oyuncaq  qurumla 
birləĢmək üçün ġuĢaya girmək üçün 3 dəfə cəhd göstərmiĢdir. Lakin Osmanlı hərbi 
hissələri  Androniki  qabaqlamıĢ,  ondan  əvvəl  ġuĢaya  daxil  olaraq  ġuĢa  Ģəhərinin 
müdafiəsini  lazımınca  təĢkil  edə  bilmiĢdir  (16).  Andronik  və  yerli  erməni 
quldurlarının baĢçısı ġahnəzərov Zabıx-Qaladərəsi istiqamətində hücum etsələr də, 
ġuĢaya daxil ola bilmədilər. Laçınlı Sultan bəyin baĢçılıq etdiyi, əsasən Hacısamlı 
əhalisindən  təĢkil  olunmuĢ  azərbaycanlılar  və  kürdlər  Andronikin  dəstəsinə 
sarsıdıcı  zərbə  vuraraq  onu  yenidən  geriyə  -  Gorusa  qayıtmağa  məcbur  etmiĢlər 
(17). 
Təəssüflər olsun ki, o dövr Türkiyə ətrafında və Qafqazda yaranmıĢ ictimai-
siyasi  vəziyyət  türk  qoĢunlarının  tezliklə  Azərbaycandan  çəkilib  getməsinə  səbəb 
olmuĢdur  (1,  iĢ  53).  1918-ci  ilin  payızında  Osmanlı  qoĢunları  çəkilib  getdikdən 
sonra Andronikin Gorusda məskunlaĢmıĢ quldur dəstəsi Sisyanda həyata keçirdiyi 
soyqırım  və  etnik  təmizləmə  əməliyyatını  Gorusda  və  Meğridə  də  keçirməyə 
baĢlamıĢdır  (3,  iĢ  65).  1918-ci  ilin  noyabr-dekabr  ayında  Andronikin  dəstəsi 
Zəngəzur  qəzasındakı  yerli  ermənilərlə  birlikdə  azərbaycanlı  kəndləri  olan  Kilid, 
Lehvaz, Tey, Buğakar, AĢağı Vərtənəzur, Yuxarı Vərtənəzur, Əldərə, Nüvədi, 
Tuğut,  Mülk,  Gül,  BənövĢəpuĢ,  Tağamir  kəndlərini  dağıtmıĢ,  bu  kəndlərin 

141 
 
sakinlərinin  çoxusu  həlak  olmuĢ,  bir  hissəsi  Arazı  keçərək  Ġrana  qaçmıĢ,  Arazı 
keçə bilməyənlər isə çay boyu səpələnərək didərgin vəziyyətinə düĢmüĢdür (18). 
Gorusda  möhkəmlənən  Andronik  Ozanyan  "Zəngəzur  qubernatorluğu" 
yaratdığını,  Gorusu  qubernatorluğun  paytaxtı,  özünü  isə  qubernator  elan  edərək, 
ərazidə yaĢayan erməni və  müsəlman əhalisinə  yalançı barıĢıq təklifi ilə müraciət 
etmiĢdir (71, 47). 
14 dekabr 1918-ci il. Zəngəzur. Azərbaycan. Gəncə qubernatorunun 1918-
ci  il 14 dekabr tarixli 70 nömrəli teleqramında deyilir ki, cəllad Andranik  başda 
olmaqla  erməni  quldurlar  "Kalandərəsi  yaxınlığındakı  müsəlman  kəndlərinə 
basqın etmiş, müsəlmanları qırmışlar və vəhşiliklər törətmişlər". Tədqiqatçılar da 
təsdiqləyirlər: "A.Mikoyanın təhriki ilə məhz tayqulaq Andranikin və Hamazaspın 
daşnak  quldur  dəstələri  Maku  və  Xoydan  başlayaraq,  Zəngəzurdan  keçib, 
Qarabağa  quldurcasına  basqın  etmiş,  dinc  azərbaycanlı  əhalini  qırmışlar". 
(Müxtəsər xronoloji Ensiklopediya). 
Andronik  Ozanyanın  Zəngəzurda  törətdikləri  bir  çox  tarixi  və  rəsmi 
sənədlərdə, xatirələrdə müxtəlif bədii ədəbiyyat nümunələrində öz əksini tapmıĢdır. 
Fikrimizcə,  həmin  dövrün  ab-havası,  o  dövrdəki  ictimai-siyasi  vəziyyət,  tarixi 
reallıqlar,  müxtəlif  siyasi  qüvvələrin  fəaliyyəti  və  s.  məsələlər  ən  dolğun  Ģəkildə 
tanınmıĢ  Azərbaycan  romançısı,  Sisyan  rayonunun  ġəki  kəndində  doğulmuĢ 
Əyyub  Abbasovun  "Zəngəzur"  romanında  çox  böyük  tarixi  dəqiqliklə,  yüksək 
bədii  peĢəkarlıqla  öz  əksini  tapmıĢdır.  Həmin  romandan  bir  parçanı  burada 
verməklə  Andronikin  Zəngəzurdakı  fəaliyyətinə  yazıçının  prizmasından  iĢıq 
salmağı gərəkli hesab edirik. 
 
Əyyub ABBASOV 
 
Zəngəzur 
(romandan parça) 
 
...Ġki  mərtəbəli  evin  qabağında  böyük  bir  izdiham  vardı.  Öz  aralarında 
kədərli-kədərli danıĢan, cırcındalı adamlar nə isə bir xəbər gözləyirdilər. Bir xeyli 
keçəndən  sonra  58-60  yaĢlarında,  orta  boylu,  enli  kürəkli,  baĢı-bığı  çallaĢmıĢ,  rus 
generalı paltarında bir adam içəridən balkona çıxdı. Onu görən kimi hamı: 
-  Andronik  paĢa!  Andronik  paĢa!  -  deyə  əl  çaldı.  Andronik  əlini  qaldırıb 
onların  sakit  olmalarına  iĢarə  etdi.  Hamı  sakit  olub,  gözünü  ona  dikdi.  Andronik 
dedi: 
-  Qaxdaqanlar!  Elindən,  kəndindən  ayrı  düĢmüĢ  ermənilər!  Mən  sizin 
dərdinizi bilirəm. YaĢamağa eviniz, əkməyə torpağınız, yeməyə çörəyiniz yoxdur. 
Siz  onları  Ərdəhanda,  Qarsda,  SarıqamıĢda  qoydunuz.  Burada  isə  sizin  dərdinizə 
ağlayan,  qeydinizə  qalan  yoxdur.  Ġndi  məndən  kömək  istəməyə  gəlmisiniz.  Mən 
əlimdən  gələni edəcəyəm. Mən sizi bu  hala  salan  türklərdən, Türkiyədən intiqam 

142 
 
ala  bilmədimsə,  Qafqazda,  bax,  bu  Zəngəzurda  alacağam.  Gözləyin,  o  günü 
gözləyin! Ġndi evinizə gedin! 
"Bəs haçan? Biz, axı, dolana bilmirik!" deyən səslər ucaldı. 
Andronik onların suallarına, dediklərinə fikir verməyib, içəri girdi. 
Adamlar  bir-birinin  üzünə  baxdı.  Aralıqda  yavaĢdan  və  ucadan  danıĢıqlar 
getdi:  "Zəngəzurda  kimdən  intiqam  alacaq?  O,  bizə  nə  kömək  edəcəyini  demədi. 
ƏĢi, bəri gəlin. Andronik paĢadan da bir Ģey çıxmaz..." 
Adamlar  pəriĢan  halda  dağılıĢıb,  getdikləri  zaman  Karoyla  keĢiĢ  Mesrop 
gəldilər.  Üzündən-gözlərindən  ac  və  kədərli  olduqları  duyulan  qaçqınlara  etina 
etmədən, pilləkənlə  yuxarı  qalxdılar. Ġçəri girmək istədilər, lakin qapının  yanında 
duran  soldat  onları  qoymadı.  Karo  soldata  tərs-tərs  baxdı.  Əsgər  onun  sərt 
baxıĢlarına əhəmiyyət verməyib, amiranə tərzdə: 
-
 
Burda durmayın, qayıdın geri! - dedi. 
Karo: 
-
 
Biz hökumət adamıyıq, - dedi. 
-
 
Hökumət? Burada hökumət Andronik paĢadır. Mən sizi tanımıram. Geriyə 
dön! 
Karo  əsəbiləĢdi.  Böyük  bir  ixtiyar  sahibi,  komissar  olduğunu  bildirmək 
üçün qıĢqırdı: 
-  Çəkil o yana, tülkü! 
Əsgər  əlini  tapançaya  atan  Karoya  acı  cavab  verib,  süngünün  ucunu  ona 
tərəf  tuĢladı.  Onların  hay-küyünə  Andronik  içəridən  çıxdı.  Əsgər  tüfəngi  aĢağı 
salıb, rəsmi-təzimdə durdu. 
Andronik soruĢdu: 
-
 
Bu nə səs-küydür? 
Karo: 
-
 
Bu əsgər bizi yanınıza buraxmır, - dedi. 
Andronik onları baĢdan-ayağa süzüb soruĢdu: 
-
 
Kimsiniz? Nə istəyirsiniz? 
-
 
Kim  olduğumuzu  sizə  bildirmək  üçün  yanınıza  gəlmiĢik!  -  deyə  Karo 
qürurla cavab verdi. 
Andronik əsgərə: 
-
 
Burax gəlsinlər, - deyib içəri getdi. 
-
 
Karoyla Mesrop da onun dalınca otağa girdilər. Hər üçü oturdu. 
-
 
Siz burada möhkəm qayda-qanun yaratmısınız ki, cənab general... - deyə 
Karo güldü. 
Andronik onun sözlərində və gülüĢlərindəki kinayəni duyaraq, dərhal cavab 
verdi: 
-  Qayda-qanunsuz bir ölkədə onu yaratmaq lazımdır. 
KeĢiĢ yerindən söz atdı: 
-
 
Bu doğrudur, biz onu istəyirik! 

143 
 
Andronik bir də onlara diqqətlə baxıb dedi: 
-
 
Zahirən  sizin  keĢiĢ,  onun  isə  hərbi  bir  adam  olduğu  görünür.  Lakin, 
əslində, kim olduğunuzu bilmirəm... Məqsədinizi söyləyin. 
-
 
General Andronik! 
Andronik Karonun sözünü kəsərək: 
-
 
Siz mənim adımı hardan bilirsiniz? - dedi: 
-
 
Heç  bir  Ģey  hökumətdən  gizli  qala  bilməz!  -  deyə  Karo  özünü  qürurla 
çəkdi. - Biz hökumətimiz  adından sizinlə danıĢmağa gəlmiĢik, cənab general! 
Andronik gülümsünərək: 
- O hansı hökumətdir? - dedi. 
- Ermənistan milli hökuməti. 
- Bəlkə siz Tiflis  hökuməti demək istəyirsiniz? O  ki, oyuncaqdır, hökumət 
deyil! 
-  Məncə,  hərbi  adamlar  siyasətdə  daha  gözüaçıq  olmalıdırlar.  Ġndi  Tiflis 
hökuməti  yoxdur.  Zaqafqaziyada  üç  hökumət  var:  menĢevik,  müsavat  və  erməni 
hökumətləri. Siz erməni olduğunuz üçün Ermənistan hökumətinə tabe olmalısınız. 
Haralı  olduğunuzu,  nə  fəaliyyət  göstərdiyinizi  və  haradan  gəlib  bura  çıxdığınızı 
öyrənmiĢik.  Sizin  də,  bizim  də  məqsədimiz  bir  olmalıdır.  Mən  onu  demək 
istəyirəm  ki,  siz  baĢınıza  topladığınız  hərbi  dəstəni  erməni  milli  qoĢununa 
qatmalısınız. Özünüzsə, bir zabit kimi, erməni ordusunda xidmət etməlisiniz. Siz... 
Andronik onun sözünü kəsərək: 
- Mən sadə zabit deyiləm, cənab, generalam! - dedi. 
-  Məsələ  adda  deyil,  sizə  paĢa  da  deyirlər.  Halbuki,  bu  türk  hərbi  adı  da 
erməni  olduğunuz  üçün  sizə  yaraĢmır.  Nə  isə,  bizim  Zəngəzurda  topladığımız 
qoĢun  hissəsinin  iqamətgahı  bu  Gorus  olacaqdır.  Elə  eləmək  lazımdır  ki,  əsgərlər 
arasında  toqquĢma  olmasın.  Mən  sizin  barənizdə  Yerevana  məlumat  verəcəyəm. 
Bəlkə,  özünüz  də  ora  gedib,  hökumət  üzvlərilə  görüĢməli  oldunuz.  Erməni 
hökuməti hər bir ermənini hesaba alır, qeydinə qalır. Sizin kimi bir generalın... 
Andronik yenə onun sözünü kəsib istehza ilə gülə-gülə dedi: 
-  Mən  sizin  hökumət  olduğunuza,  hər  bir  erməninin  qeydinə  qaldığınıza 
inanmıram.  -  Andronik  bir  qədər  səsini  qaldırdı:  -  Bu  evin  qabağındakı  izdihamı 
gördünüzmü?  Onlar  yersiz,  torpaqsız,  ac  erməni  qaçqınlarıdır.  Nə  üçün  sizin 
"erməni hökuməti" onlara sahib durmur? Yer vermir, çörək vermir? 
KeĢiĢ,  Karonun  üzünə  baxıb,  baĢını  tərpətdi.  Karo  bir  qədər  pərt  halda 
cavab verdi: 
- Siz, cənab general, bir prokuror kimi bizi ittiham  edirsiniz!.. 
-  Bu  mənim  öz  millətimi  sevdiyimdəndir.  Öz  millətimi!  Uzun  illər  boyu 
onun  yolunda  canımdan  keçmiĢəm.  Türklər  qərbi  Ermənistan  Ģəhərlərini, 
kəndlərini dağıdanda az qala göz yaĢı tökmüĢəm. 
-  Doğrudur,  doğrudur!  -  deyə  keĢiĢ  onun  sözünü  təsdiq  elədi.  -  O 
qaçqınların halına mən də yanmıĢam, amma sözümü eĢidən olmayıb. 

144 
 
Karo,  öz  vəzifəsini  unudub,  yumĢaqlıq  göstərən  keĢiĢə  gözünü  ağartdı. 
Mesrop səsini kəsdi. Karo dedi: 
-  Bizim  davamız  hələlik  türklərlə  yox,  bolĢeviklərlədir.  Məqsədimiz  isə, 
böyük Ermənistan yaratmaqdır. Dənizdən dənizə uzanan bir Ermənistan! Buna nə 
deyirsiniz,  cənab?  Sizin  bolĢeviklərə  və  biz  daĢnaklara  münasibətinizi  bilmək 
istəyirəm. 
-  Mən  nə  bolĢevikəm,  nə  daĢnak.  Böyük  Ermənistan  yaratmaq  fikrinə 
düĢməyiniz də, cırtdanın özünü dəvə boyda sanması kimi gülünc bir Ģeydir. Erməni 
milləti yaĢamaq istəyirsə, arxasını böyük və qüvvətli dövlətlərə söykəməlidir. O da 
Britaniya dövlətidir! 
-  Xeyr,  biz  ayrı  yaĢayacağıq.  Rusiya  imperatorluğunun  devrilməsindən 
istifadə edib, müstəqil yaĢayacağıq. 
- YaĢayın, baxaq! Hünərinizi göstərin. 
- Erməni millətinin taleyi, gələcəyi həll olunduğu, müstəqil bir dövlət kimi 
özünü  dünyaya  tanıtmaq  istədiyi  bir  dövrdə,  heç  bir  erməni  oğlunun  öz  yaxasını 
kənara çəkməyə ixtiyarı yoxdur! 
- O sözləri burada deməkdənsə, gedin Ermənistanı iĢğal etmək istəyən türk 
ordusunun qarĢısını alın! 
- Bəs siz? 
- Mənim öz fikrim və yolum var. 
-  Çox  yaxĢı!  -  deyə  Karo  ayağa  qalxdı.  Mesrop  da  yerindən  durdu.  -  Hər 
halda Ermənistan hökuməti sizin özbaĢına hərəkət etməyinizə razı olmayacaq! 
-  Mən  uĢaq  deyiləm,  nə  edəcəyimi  özüm  bilirəm!  -  deyə  Andronik  sərt 
cavab verdi. - Gedə bilərsiniz! 
Karoyla keĢiĢ pərt halda otaqdan çıxdılar. 
Karo kağız, qələm götürüb məktub yazmağa baĢladı: 
"Yerevan. 
Cənab Milli Ģura sədrinə. 
Bu məktubumla  sizin nəzərinizə iki mühüm məsələni çatdırmaq istəyirəm. 
Birincisi:  bolĢeviklərin,  hər  yerdə  olduğu  kimi,  burda  da  əleyhimizə  getmələrinə, 
açıqdan-açığa bizə qarĢı mübarizə etmələrinə baxmayaraq, əsgər yığmaqda davam 
edirəm.  Kəndlilər  milli  qoĢun  hissələrinin  əhəmiyyətini  baĢa  düĢmədiklərindən, 
daha doğrusu; kommunistlərin təbliğatlarına uyduqlarından hərbi xidmətdən boyun 
qaçırırlar. Zor iĢlətməyə, onlara hədə-qorxu gəlməyə məcbur oluram. Topladığım 
və  toplayacağım  əsgərlərin  silahını,  geyimini  və  yeməyini  haradan  alacağım 
haqqında  sizdən  sərəncam  gözləyirəm.  Ġkincisi:  bu  yaxınlarda  Gorusa  Andronik 
Uzunyan  adlı  bir  general  gəlmiĢdir.  Özünü  Zəngəzurun  hakimi  adlandıran  bu 
adamın, deyilənlərə görə, iki minə yaxın piyada və süvari əsgəri, bir qədər tüfəngi 
və  üç  topu  vardır,  mən  onunla  görüĢüb  danıĢdım.  Ermənistan  hökumətinə  tabe 
olmaq istəmir. Heç bir firqəyə mənsub olmayan bu generalın bolĢeviklərlə də arası 
yoxdur. 

145 
 
Cənab sədrin bu general haqqında geniĢ təsəvvürü olmaq üçün məlumatı bir 
qədər ətraflı yazmağı özümə borc bilirəm. 
Andronik Türkiyədə anadan  olmuĢdur. Türkiyə ordusunda zabit rütbəsində 
xidmət etmiĢdir. Eyni zamanda  ingilislərin  xəfiyyəsi kimi  türklərin əleyhinə gizli 
təbliğat  aparmağa  baĢlamıĢdır.  Türklər  onu  həbs  etmiĢlər,  lakin  həbsdən  qaçıb 
gizlənmiĢdir.  Cahan  müharibəsi  baĢlanandan  sonra  fəaliyyətini  daha  da  artıraraq, 
özünü  bir  millətçi  kimi  qələmə  vermiĢdir.  BaĢına  bir  dəstə  erməni  toplayıb, 
türklərə qarĢı çıxıĢlar etmiĢ, iğtiĢaĢlar törətmiĢdir. Türklər 1915-ci ildə erməniləri 
qırıb məhv etdikləri zaman, bu adam öz dəstəsilə çar ordusunun tərəfinə keçmiĢ və 
türklərə qarĢı vuruĢmuĢdur. Generallıq rütbəsini də bu zaman almıĢdır. Çar orduları 
Qafqaz  cəbhəsindən  geri  çəkildiyi  zaman,  Andronik  də  geri  çəkilmiĢdir.  Rusiya 
fəhlə-kəndli  inqilabına  mənfi  əlaqə  bəslədiyindən,  daha  doğrusu,  qorxduğundan, 
Rusiyaya  getməyib,  üzünü  Ġrana  çevirmiĢdir.  Ġrana  getməklə  bir  məqsədi  də 
ingilislərlə  birləĢmək  olmuĢdur.  Lakin  Türklər  Xoy  və  Salmas  tərəfində  onun 
yolunu  kəsdiyindən,  istiqamətini  dəyiĢdirmiĢ,  Arazdan  keçib  Naxçıvana  gəlməyə 
məcbur  olmuĢdur.  Nehrəm  kəndində  əsgərlər  üçün  ərzaq,  atlar  üçün  yem  tələb 
etmiĢdir.  Əsgərlərini,  onun  tələbini  yerinə  yetirməyən  əhalinin  üstünə  silah 
qaldırmıĢdır.  Hər  iki  tərəfdən  ölən  və  yaralanan  olmuĢdur.  Türklərin  ġaxtaxtıya 
gəldiyini  və  tezliklə  Naxçıvana  çatacaqlarını  bilib,  dəstəsini  Nehrəmdən  geri 
çəkmiĢdir. Culfadan, Aza və Dəstə kəndlərindən keçib, Meğriyə, oradan da Gorusa 
gəlmiĢdir. Neçə vaxtdır ki, Gorusu özünə iqamətgah edib, nüfuzunu ətraf kəndlərə 
yaymağa  baĢlamıĢdır.  Bir  diktator  kimi  kəndlərdən  ərzaq,  ot,  saman,  arpa  yığır; 
onsuz  da,  yoxsul  yaĢayan  əhalini  soyur.  Kəndlilər  buna  etiraz  edirlər.  Andronikin 
Gorusa  gəldiyini  eĢidib,  bilən  qərbi  Ermənistan  qaçqınları  onun  yanına  gedib 
torpaq  və  çörək  istəmiĢlər.  Andronik  onların  arzusunu  yerinə  yetirməyi  vəd 
etmiĢdir.  Ġngilislərə  və  amerikanlara  arxalanan,  onların  köməyinə  ümid  bəsləyən 
Andronik  ermənilərə  millətçilik  və  baĢqa  xalqlara  qarĢı  ittiham  hissi  aĢılamaqda 
bizim  məqsəd  və  ideyamıza  yaxındır.  Lakin  Ermənistan  hökumətinə  tabe 
olmamaqla bizim üçün zərərli, bəlkə də təhlükəlidir. 
Onunla necə rəftar edəcəyim haqqında cənab sədrdən sərəncam gözləyirəm. 
Hörmətlə, 
Karo Hamparsumyan. 
Əngələvid,  
20 iyun 1918-ci il". 
 
Onu da qeyd etmək yerinə düĢərdi ki, 1918-20-ci illərdə Qarabağ, Zəngəzur 
və  Naxçıvanda  baĢ  verən  hadisələr  Rusiya  və  Türkiyə  ilə  yanaĢı,  Amerika, 
Almaniya,  Fransa  və  Ġngiltərə  kimi  dövlətlərin  də  nəzarəti  altında  idi.  O  vaxt 
Zaqafqaziyadakı  Ġngilis  missiyasının  baĢçısı  general  Tomson  tərəfindən 
Zəngəzurda  qırğını  dayandırmaq  sülh  və  milli  barıĢıq  əldə  etmək  üçün  mayor 
Hibbonun baĢçılığı ilə 1918-ci ilin 2 dekabrında Ġngilis-Fransız missiyası ġuĢaya, 

146 
 
sonra isə Gorusa gəldi (3, v 44). Təəssüflər olsun ki, sonrakı hadisələr göstərir ki, 
bu  Ġngilis-Fransız  missiyası  bölgədəki  problemlərə  birtərəfli  yanaĢmıĢ,  daha  çox 
ermənipərəst mövqedən çıxıĢ etmiĢdir. 
General  Tomsonun  fikrinə  görə,  Yevlaxdan  Həkəri  çayına  qədər  olan 
ərazilər  Azərbaycan  hökumətinin,  Həkəri  çayından  qərbdəki  bütün  Zəngəzur 
ərazisi  Andronikin  idarəçiliyinə  verilməli  idi  (3,  v  46).  Missiyanın  gediĢindən 
sonra  Andronikin  viranedici  hücumları  nəinki  səngimədi,  əksinə,  1918-ci  ilin 
sonlarından  baĢlayaraq,  daha  da  gücləndi.  Zəngəzur  qəzasının  rəisi  Məlik 
Namazəliyev Azərbaycan Respublikasının Nazirlər ġurasına göndərdiyi 1919-cu il 
10  yanvar  tarixli  teleqramında  yazırdı:  "General  Tomsonun  əmrinə  əsasən 
müsəlmanlar  və  ermənilər  arasında  hər  hansı  düşmənçilik  hərəkətlərini 
dayandırmaq və normal həyatı bərpa etmək qərara alındı, bu barədə əhaliyə elan 
edildi. Ermənilər verdikləri vədə xilaf çıxaraq, Andronikin dəstəsi başda olmaqla 
otuzdan artıq müsəlman kəndinin əmlakını talan etmiş və yandırmışlar. Burada bir 
çox  dövlətlərin  nümayəndə  heyətinin  gözü  qabağında  müsəlmanlar  belə  bir 
vəhşiliklə  məhv  edilirlər  və  bu  cəzasız  qalır.  Ermənilər  bütün  bu  cinayətləri 
Andronikin  dəstəsinin  və  Türkiyədən  gələn  qaçqınların  adına  çıxırlar.  Xahiş 
edirəm,  əhalinin  istəyini  nəzərə  alıb,  Andronikin  dəstəsinin  Zəngəzurun 
hüdudlarından  qovulmasına  yardım  edəsiniz,  normal  həyatın  bərpası  üçün 
müqəssirlərin qarşısını alasınız" (71, 108-109). 
1919-cu  ilin  əvvəllərindən  baĢlayaraq,  ermənilərin  Zəngəzurdakı  fəaliyyəti 
daha  məqsədyönlü  Ģəkil  almağa,  Zəngəzurun  Ermənistana  birləĢdirilməsi 
yönümündə  inkiĢaf  etməyə  baĢladı.  DaĢnak  hərbi  dəstələrinə,  yerli  quldurlara, 
erməni  icmalarının  rəhbərlərinə  hərbi,  maddi  və  siyasi  dəstək  gücləndirildi. 
Ġrəvandan buraya müxtəlif məramlı emissarların axını artdı, Andronikin dəstəsinə 
pul,  ərzaq  və  silah-sursat  yardımı  gücləndirildi.  Avstriya  əsirliyindən  geriyə 
dönən  əslən  Zəngəzurdan  olan  yüzdən  artıq  erməni  əsgəri  və  qonĢu  qəzalardan 
toplanmıĢ 400 silahlı əsgər Zəngəzura göndərilərək Andronikin dəstəsinə qatıldı. 
O  zamankı  ağ  qvardiyaçıların  komandanları  general  Biçeraxov  və 
Denikinlə  Andronikin  müttəfiqliyi  barədə  məlumatlar  da  maraqlıdır  (71,  110). 
Andronik  general  Biçeraxova  1918-ci  il  10  dekabr  tarixli  məktubunda  yazırdı: 
"Zəngəzur erməni milli şurasının üzvləri A.Şirinyan, N.Osipov Bakıdan gəlmiş və 1 
milyon  manat  gətirmişdilər  ki,  bu  barədə  bizdə  iltizam  qoymuşlar.  Adları 
göstərilən  şura  üzvləri  mənə məlumat  vermişdir  ki,  bu pulu  general  Baqratuninin 
vəsatəti  ilə  Siz  vermisiniz.  Mənim  dəstəmi  və  bədbəxt  qaçqınları  unutmadığınız 
üçün sizə dərin və səmimi minnətdarlığımı bildirirəm" (71, 111). 
Ermənilər  hərtərəfli  siyasi,  iqtisadi,  maddi,  hərbi  dəstəyə  və  müxtəlif 
beynəlxalq  səviyyəli  əlaqələrə  malik  olduqları  halda  Zəngəzur  müsəlmanlarının 
ümidi  uzaq  Bakıdakı  Azərbaycan  Demokratik  Cümhuriyyətinə,  Türkiyə  ordusuna 
və bir də göydəki Allaha idi.  Türkiyə ordusu beynəlxalq siyasi qüvvələrin təsiri 
altında  1918-ci  ilin  sonunda  çəkilib  getmiĢ,  Azərbaycan  Demokratik 

147 
 
Cümhuriyyəti bir tərəfdən daĢnakların, bir tərəfdən bolĢeviklərin, bir tərəfdən isə 
rus, ingilis, iran hərbi-siyasi qüvvələrinin açıq və gizli hücumlarına qarĢı mübarizə 
aparmaqda idi, ölkə kasıb, xəzinə boĢ, ordu silahsız vəziyyətdə idi. Belə bir tarixi 
Ģərait  Zəngəzurun  azərbaycanlı  əhalisini  Allahın  və  taleyin  ümidinə  arxasız  və 
köməksiz qoymuĢdur. 
ġuĢadan  keçərək  Bakıya  getmək  və  Stepan  ġaumyanla  birləĢmək  niyyəti 
baĢ  tutmadıqdan  sonra  Zəngəzurda  azərbaycanlılara  divan  tutan,  Andronik  əldə 
edilmiĢ  razılığa  əsasən  1919-cu  ilin  martında  1300  nəfər  piyadadan,  500  atlı  və 
artilleriyadan  ibarət  dəstəsi  ilə  Yevlaxa  getmiĢ,  orada  dəmir  yolu  ilə  Ġrəvana  yola 
düĢmüĢdür  (71,  123).  Ordusunu  Eçmiədzin  kilsəsinə  təhvil  verən  Andronik 
Zaqafqaziyanı tərk edərək Fransaya getmiĢdir. 
Lakin  Andronikin  Zəngəzurdan  çıxıb  getməsindən  sonra  da  bu  bölgədə 
hərbi-siyasi vəziyyət olduqca  mürəkkəb və bölgə azərbaycanlıları  üçün acınacaqlı 
olaraq  qalmaqda  idi.  Andronikdən  sonra  bölgədəki  erməni  hərbi  qüvvələrinə 
komandanlıq  etməyə  baĢlayan  daĢnak  polkovniki  Dro,  onun  köməkçisi  Bakıda 
1918-ci  il  mart  qırğınlarının  törədilməsinin  ən  qəddar  iĢtirakçılarından  olan 
general  Qazarov  və  erməni  könüllü  hissələrinin  təĢkilatçısı  Dəli  Qəzər  adlı  bir 
yerli quldur, o cümlədən Sibirdən sürgündən qaçıb gəlmiĢ  Yapon ləqəbli erməni 
banditi  Zəngəzurda  yenidən  qırğınlar  törətməyə,  xüsusilə,  Qafan  bölgəsinin 
azərbaycanlı kəndlərinə dağıdıcı hücumlar etməyə baĢladılar (13, v 25). Qarabağın 
general  qubernatoru  Xosrov  bəy  Sultanovun  ADR-in  Daxili  ĠĢlər  nazirliyinə 
göndərdiyi  1919-cu  il  23  sentyabr  və  2  oktyabr  tarixli  məlumatlarında  deyilirdi: 
Xozabürt erməniləri Müsəlmanlar kəndinin sakinlərini atəşə tutmuş, Şixauz, Tsav, 
Kilsəkənd, Şişkərt erməniləri sentyabrın 7-də Şüküratar yaylağındakı azərbaycanlı 
elatlardan  2  nəfəri  öldürərək  2500  baş  mal-heyvanı  ələ  keçirmişlər,  Muğanlı 
kəndində  yaşayan  ermənilər  Davudlu  müsəlman  kəndini  yandırmağa  cəhd 
göstərmişlər, Zeyvə erməniləri Zor müsəlman kəndinə basqın etmişlər (71, 195). 
"Azərbaycan"  qəzeti  "Zəngəzur  müsəlmanlarının  halı"  baĢlıqlı 
məqaləsində yazırdı ki, Türkiyə hərbi hissələrinin bölgəni tərk etmələrindən keçən 
müddət  ərzində  bu  mahalın  110  müsəlman  kəndi  dağıdılmış,  onlardan  70-ə 
qədərinin  əhalisi  tamamilə  qırılmış,  sağ  qalaraq  qaçqın  salınanların  isə  85%-i 
ölümə məhkumdur (19). 
3  dekabr  1919-cu  il  Zəngəzur.  Azərbaycan.  Deputat  Mirzəsadıq 
Axundzadəyə  teleqramdan:  "Zəngəzurda  qanlı  hadisələr  təkrarən  başlanmışdır. 
Ermənilər Caylı və Oxcu kəndlərində 900 müsəlmanı öldürmüşlər. Adamlarla dolu 
olan  məscid  bombalarla  dağıdılmışdır.  400  qadın  və  uşağı  tikə-tikə  etmişlər.