Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

Uydan ketganimga o‘n y il bo'libdi,
0 ‘n yil qishlog‘imdan у и rib man uzoq.
Men yurgan yollarda o ‘tlar unibdi,
Ko‘milib bo'libdi men kezgan so'qmoq.
E’tibor berilsa, bandda qo‘llangan til unsurlari kundalik 
muloqotda qo'llanuvchi unsurlardan o‘zga emasligi, unda 
turli badiiy vositalarning ishlatilmagani ko'riladi. Tajriba 
uchun banddagi badiiy nutqni amaliy nutq ko'rinishiga kelti- 
ramiz: «Uydan ketganimga o‘n yil bolibdi. 0 ‘n yil qishlog‘im- 
dan uzoq yuribman. Men yurgan yollarda o'tlar unib, men 
kezgan so'qmoq ko'milib bo'libdi». Ko'rib turganingizdek, 
so'zlar aynan keltirildi, bunda bironta so‘z o'zgartirilgani 
yo‘q. Endi tasavvur qilingki, shu gaplarni kundalik mulo­
qotda sizga kimdir aytmoqda. Bu holda mazkur parcha- 
ning badiiylikdan mahrumligi, endi uning badiiy informat-
242
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

муа yetkazmayotganini anglash qiyin emas. Xo'sh, nima 
iichun bir xil so‘zlardan tarkib topgan ikki nutqiy bolakning 
I ш ini «badiiy» deymiz-u, ikkinchisini badiiyiikdan mahrum 
dob hisoblaymiz? Farq shundaki, keyingi parchadagi gaplar- 
ni eshitganimizda biz o‘zga odam yetkazayotgan informatsi- 
yani ham, o'sha odamning ayni paytdagi his-tuyg‘ularini ham 
lushuncha shaklida qabul qilamiz. Aksincha, she’rning ilk 
handini o'qishni boshlashi bilanoq o‘quvchi diliga mahzun- 
lik inadi, she’rning asosiy tematik obrazi - qishlog‘idan o‘n 
yillar ayro yurgan, endi qishlog'ini kezingancha hayot haqi- 
Ha mahzun o‘ylarga cho'mgan kishi kechinmalarini ko‘ngli- 
dan bir-bir kechira boshlaydi. O'quvchi o‘sha o‘t bosgan 
yo'llarni, ko‘milib bo‘lgan so'qmoqni ko'radi, lirik qahramon 
bilan birga yoki o‘zini uning o‘rniga qo'ygan holda o‘sha 
•o'qmoqda kezinadi. Ya’ni u yangi bir olamda - til unsur- 
lari vositasida yaratilgan badiiy reallikda yashaydi. Badiiy 
toallik esa, bilasiz, voqelikning oddiygina aksi emas, balki 
liningijodkor qalbi-yu ongida qayta yaratilgan aksi - badiiy 
nbrazdir. Bu obrazda ijod onlarida shoir qalbida kechgan 
ln:,-tuyg‘ular-u o‘y-fikrlar ham, uni o‘sha holatga olib kirgan 
voqelik parchalari ham til unsurlari vositasida uyg‘un aks 
otgan. Boshqacha aytsak, ijodkor tasavvurida yaralgan 
obraz badiiy nutqda moddiylashadiki, u yetkazayotgan in- 
i( nmatsiya 
obrazli va hissiyotga yo‘g ‘rilgan
informatsiyadir. 
I )nmak, badiiy nutqning belgilovchi xususiyatlari 
obrazlilik
(lasviriylik) va 
emotsionallik
ekan.
lahlil qilganimiz ikkala misol badiiy nutqning obrazliligi 
link asarlarga nisbatan epik asarlarda yorqinroq namoyon 
Im'lishini koYsatadi. Lirik asarlarda tasvirlanuvchi voqelik 
i ми halari lirik qahramon ichki olamiga olib kiruvchi vosita 
(y.i'ni unda voqelikning shu maqsadga yetish uchun zarur 
li.inmentlarigina qalamga olinadi) bo'lsa, epik asarlardagi 
li.idiiy voqelik o‘z holicha ham estetik qimmat kasb etadi- 
nan, to'laqonli, obyektivlashgan manzaradir. Shu bois ham 
<
4
>lk asarlardagi ijodkor ko‘zi bilan ko'rilgan voqelik o‘quv-
243
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chi xayolida ham jonlanadi, endi uni «ko‘rish», «eshitish» 
yoxud boshqa sezgilar yordamida «his qilish» mumkin.
Yuqorida ko‘rganimizdek, badiiy nutq ham biz kunda- 
lik muloqotda ishlatib yurganimiz odatiy so'zlardan tarkib 
topadi. So'zning bevosita, odatiy ma’nosi badiiy asar 
matnida yangidan yangi qirralarini namoyon qiladi, uning 
ma’no sig‘imi benihoya kengayadiki, buni badiiy asarda 
tasvirlangan xususiy faktdan katta bir badiiy umumlash- 
ma kelib chiqishiga o'xshatsa bo'ladi. Bunga amin boMish 
uchun kundalik muloqotda aytilgan «Men kezgan so‘qmoq 
ko'milib bo'libdi» jumlasi bilan misolga olingan she’rda- 
gi «Ko'milib bo'libdi men kezgan so'qmoq» satri yetka- 
zayotgan informatsiyani qiyoslab ko‘rish mumkin. Birinchi 
holda konkret so'qmoq, o‘sha so'qmoqni odam yurmay 
qo‘yganidan o‘t bosib ketgani nazarda tutilayotgani, ya’ni 
tinglovchi informatsiyani faqat o‘z ma’nosida qabul qilayot- 
gani ravshan. Xuddi shu so‘zlardan tarkiblangan satr esa 
ma’no sig'imi, o‘quvchi xayolida qo‘zg‘ayotgan assotsiativ 
ma’nolar jihatidan benihoya keng. Chunki bu satr badiiy 
matn ichida keladi, baski, u butunning qismiga aylangan, 
demak, ma’no ottenkalari va hissiy bo‘yog‘i ham butun bi­
lan bog‘liq holda namoyon bo'ladi. Shu bois ham «ko‘milib 
bo'lgan so'qmoq» lirik qahramon uchun (she’r ruhiga kira 
bilgan, o‘zini lirik qahramon o‘rniga qo'ya olgan she’rxon 
uchun ham) oddiygina so'qmoq emas. She’rdagi «Ko'milib 
bo'libdi men kezgan so'qmoq» satri lirik qahramon xayoli­
da o'sha so'qmoq bilan bog'liq olis xotiralarni jonlantiradi, 
ko'nglida nish urgan beg'uborva betashvish bolalig-u zan- 
gor yoshlik sog'inchini, umrning o'tkinchiligini o'ylashdan 
kelgan mahzunlikni ifodalovchi obrazga aylanadi.
Lirik asarda nutqning emotsionalligi ko'proq lirik qahra- 
monning konkret paytdagi (bu turga mansub asarda badiiy 
vaqtning juda qisqaligi, «hozir» bilan belgilanishini e’tibor- 
ga olish zarur) kayfiyati, holati, kechinmalari bilan bog'liq 
bo'lsa, epik asarda emotsionallikning namoyon bo'lishi
244
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'zgacharoq tarzda kechadi. Bundagi emotsionallik, birinchi 
galda, tasvirlanayotgan predmet mohiyati bilan bog'liqdir. 
Ya’ni epik asarda tasvirlanayotgan narsa, voqeaning o‘zga- 
rishi barobari emotsionallik ham shunga mos o'zgarib bora- 
di. Buni jonliroq tasavvur qilish uchun «O'tkan kunlar»dan 
olingan bir necha parchaga diqqat qilaylik:
«Og‘ir tabiatlik, ulug‘ gavdalik, ko'rkam oq yuzlik, kelish- 
kan qora ko'zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti 
sabz urgan biryigit...» (Otabek)
«... uzun bo‘ylik, qora cho'tir yuzlik, chag‘ir ko'zlik, chu- 
voq soqol, o'ttiz besh yoshlarda bo‘lg‘on ko‘rimsiz bir ki- 
shi...» (Homid)
«... qora zulfi par yostiqning turlik tomonig'a tartibsiz su- 
ratda to‘zg‘ib, quyuq jingila kiprik ostidagi timqora ko'zlari 
bir nuqtag'a tikilganda nimadir bir narsani ko'rgan kabi... 
qop-qora kamon, o‘tib ketgan nafis, qiyig1 qoshlari chimiril- 
ganda nimadir bir narsadan cho‘chigan kabi... to‘lg‘an oy- 
dek g‘uborsiz oq yuzi biroz qizilliqg'a aylanganda kimdan- 
dir uyalg‘an kabi...» (Kumush)
« 0 ‘n yetti yashar chamaliq, kulchalik yuzlik, oppoqqina, 
o‘rtacha husnlik Zaynab qayin onasining tilak va sha’niga 
loyiq tavoze-odoblar bilan bitta-bitta bosib dasturxon yoni- 
ga keldi...» (Zaynab)
A.Qodiriy roman personajlarini o'quvchisiga ilk bor ayni 
shu yo‘sin taqdim qilganki, ularning har biriga yozuvchining 
o‘z emotsional munosabati borligini ko‘rish qiyin emas. 
Tasvirda bo‘rtib turgan bu narsa o'quvchi shuuriga singadi 
va uning personajlarga munosabatini belgilaydi. Yozuv- 
chi Otabek haqida gapirganida sezilib turadigan ichki bir 
hurmat, Kumush tasviridagi shaydolik, Homid tasviridagi 
jirkanishga yaqin bir his, Zaynab tasviridagi ozroq kinoya
- bularning bari tasvir predmeti o‘zgarishi barobarida his- 
siy munosabatning ham mutanosib o‘zgarishidan dalolat 
beradi. E’tibor bering-a, shu parchalarning o‘ziyoq Zay- 
nabni Kumush bilan qiyos qilgan kitobxonga keyingisi foy-
245
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dasiga hukm chiqarish imkonini bermaydimi?! Bu tasvirni 
o‘qib «Zaynab - o'rtamiyona bir qiz, kelinbop qiz» degan 
fikr uyg‘onar-u, biroq «firoqida ikki yillab sarson-sargardon 
yurishga, uni deya o'limga tik borishga, nihoyat, ko‘yidagi 
o‘limni-da yuksak saodat deb bilishga arzigulik qiz» degan 
fikr aslo kelmaydi. Ko'rinadiki, badiiy nutq orqali voqela- 
nuvchi tasvirda bo‘rtib turgan hissiy munosabat yozuvchi- 
ga qahramonlariga o'quvchisining o‘zi istagandek muno- 
sabatda bolishini, asarining o‘zi istagandek tushunilishini 
ta’minlash imkonini beradi. Demak, epik asarda emotsio- 
nal tonallikning muttasil o'zgarib, tovlanib turishi ko'zda 
tutilgan mazmunning ifodalanishida ham, asarning qabul 
qilinishida ham muhim ahamiyatga ega.
Epik asardagi emotsionallikning ikkinchi xili undagi 
sahna-epizodlar, dialoglar bilan bogTiqdir. Epik asar tar- 
kibidagi sahna-epizodlar o'quvchi xayolida jonlanishi, per- 
sonajlarning gap ohangi «eshitilishi» zarur. Personajlar 
nutqi intonatsiyasini «eshitolgan» o'quvchi ularning ruhi- 
yatiga kira biladi, demakki, asarda tasvirlangan voqea-ho- 
disaiar, personajlararo munosabatlar mohiyatini chuqur 
anglaydi. Yana « 0 ‘tkan kunlar»ga murojaat qilamiz. Ota- 
bek dushmanlaridan o'chini olib Toshkentga jo'nagach, 
usta Alim keltirib bergan xatlardan bor gapni anglaganlari- 
dan so‘ng, Kumush bilan otasi o'rtasida kechgan suhbatga 
diqqat qilaylik:
«... Shu voqeadan so‘ng kuyavingiz aniq kelganmi edi?
- Kelgan edi, qizim.
- Bechorani nega haydadingiz-da, nega meni, loaqal, 
oyimni bu kelishdan xabardor qilmadingiz?
- Men uning kelishini boshqa gapka yo‘yib, sizlarga 
bildirmagan edim...
- Qizingizni taloq qilgan bir kishini Toshkand degan joy- 
dan eshikingizga kelishi sizga g'arib tuyulmaganmi edi? -
deb yana so'radi Kumush.
Qutidor uyalish va o'kinish orasida:
246
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- Jaholat kelsa, aql qochadir, qizim, - deb qo'ydi».
Ota-bola o'rtasida kechgan ushbu suhbai kontekstidan 
xabardor didli kitobxon ularning gap ohanglarini «eshitib», 
shu orqali ruhiy holatlari haqida tasavvur hosil qilishi tabiiy. 
Parchaga diqqat qilsak, Kumush ikki yillik hijronida qisman 
otasini ham aybli deb hisoblayotgani, shu narsa uning gap 
ohangidan sezilib turganini ko'ramiz. Ayni paytda, otasi ham 
buni his qiladi va ichki bir noqulaylik, qizi oldida aybdorlik, 
xijoiat hissini tuyib turadi. Mazkur parchani shu yo‘sin tu- 
shunishga imkon beradigan unsurlar sifatida quyidagilar- 
ni ko'rsatish mumkin: 1) ta’kidni kuchaytiruvchi vosita- 
lar (shu, aniq, -mi edi; takror qo'llanilayotgan «nega» 
so‘rog‘i); 2) muallif izohiari («deb yana so'radi Ku­
mush»; «uyalish va o'kinish orasida... deb qo'ydi»). De- 
mak, til unsurlari muallif izohiari bilan qo‘shilgan holda qah- 
ramonlarning dialoglarda aytgan gaplari ohangini tasavvur 
qilish va shu asosda ularning ruhiyatini, kayfiyatini tushu- 
nish imkonini yaratar ekan. Personajlar o'rtasidagi dialog 
konkret hayotiy situatsiyada kechishi tufayli, birinchidan, ha- 
yotiy holatning hissiy bo'yoqdorligi dialog vositasida yana- 
da boyitiladi; ikkinchidan, dialogning hissiy tonalligi hayotiy 
holat hissiy fonida anglashiladi. Demak, epik asardagi tasvir 
predmeti bilan bogliq emotsionallik (ya’ni muallif nutqidagi 
hissiylik) hamda qahramonlar nutqidagi emotsionallik bir-bi- 
riga bog'liq holda mavjud, ular bir-birini to‘ldiradi va birlikda 
asarning umumiy hissiy tonalligini tashkil qiladi.
Badiiy nutqning yana bir muhim jihati - differensiatsi- 
yalanganlik (ya’ni farqlanganlik)ka ham alohida to'xtalish 
zarur. Farqlanganlik shuki, badiiy asarda muallif nutqi va 
qahramonlar nutqi yaqqol ajraladi. Ta’kidlash kerakki, bu 
tarzdagi farqlanish ko'proq epik asarlarga xosdir. Epik 
xarakterdagi asarlarning aksariyatida voqea, voqea kecha- 
yotgan joy yoki sharoit tasviri, qahramonlarga berilayotgan 
ta’rif, muallif mushohadalari kabilar bevosita muallif tilidan 
beriladi. Xuddi muallif obrazi asarda tasvirlangan badiiy
247
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

voqelik unsurlarini yaxlitlashtiruvchi subyektiv asos bo'lga- 
nidek, muallif nutqi asarning moddiy tarafini yaxlitlashti­
ruvchi unsurdir. Muallif nutqi vositasida asardagi boshqa 
personajlar nutqi, voqealar, tafsilotlar yaxlit bir organizrnga
- badiiy matnga birikadi. Muallif nutqi grammatik jihatdan 
adabiy til me’yorlariga yaqinlashadi, biroq uning adabiy til 
me’yorlariga to'la muvofiq bo'lishini talab qilish xato bo'lur 
edi. Zero, yozuvchi badiiy voqelikni to'laqonli tasvirlash, 
o‘zining his-kechinmalarini, o‘y-hislarini imkon qadaryorqin 
ifodalashga harakat qilarkan, milliy til imkoniyatlarini ken- 
gaytirish zaruratini sezadi, bu boradagi izlanishlari ba’zan 
adabiy til me’yorlaridan chekinishga ham olib kelishi mum- 
kin. Ayni shu chekinishlar vaqti kelib adabiy til me’yoriga 
aylanishi mumkinligi ham ehtimoidan yiroq emas.
Personajlar nutqini