Dilrabo elmuratova nodira misirova

Buyruq ohangida yondashish: 
bu kamdan-kam, favkulotda holatlarda 
ishlatiladigan usuldir. Ammo, shunday talabalar borki, ba’zan bu usulni tartibsiz, o ‘ta 
notinch talabalarga nisbatan ham qoMlasa boMadi.
2. 
Iltim os ohangidagi yondashish: 
talabalarga bunday murojaat qilish 
pedagogning asosiy usuli hisoblanadi. Bu erda: «SHirin gap bilan ilon inidan chiqar, 
yomon gap bilan odam iymondan chiqar» degan naql asosida qabilida ish tutish 
ma’quldir.
3. 
T a k lif tarzidagi m urojaatlar: 
pedagog buyruq, iltimos tarzida bermoqchi 
boMgan fikrlarini, taklif tarzida ham berishi talabalarga ishonch bildirayotganligini 
bildiradi.
4. 
N eytral 
(befarq) 
tarzidagi 
m urojaat: 
o‘qituvchilar kamdan-kam 
hollardagina 
talabadan 
(jamoadan) 
xafa 
boMganligini, 
norozi 
ekanligini 
ko'rsatmoqchi boMganda, neytral tarzda ish tutish ijobiy ta’sir etishi mumkin. iloji 
boricha bu usuldan kamroq foydalangan ma’qul.
Har bir tarbiyaviy ishning asosida ma’lum g‘oya, buyuk maqsad boMishi 
kerak. Hozirgi talabalaming a ’lo baholar bilan o'qishga intilishlari - kelajakda 
Mustaqil O'zbekistonning komil fuqarolari boMib etishishdir. Vatanimizning 
shuhratini olamga yoyish, talabalarda turgun motivlami shakllantirishning quyidagi 
tamoyillari mavjud: Hayot va tarbiya birligi, axloqiy me’yor va xulq atvoming
67

---

yaqinligi, etik va estetik birlik, talabaga ishonch, talaba shaxsiga hurmat, talaba 
g ‘ururi va sifatlarini o ‘stirish, ham da jinsiy farqlarni e ’tiborga olish.
Talabalar orasida «Tarbiyasi o g ‘ir» deb nomlanuvchi toifa talabalar ham 
mavjuddir. Bu talabalar tartib-intizomning yomonligi, o'zlashtirishning sustligi, 
tengdoshlari va pedagoglari bilan munosabatining yomonligi bilan ajralib turadilar. 
Bunday talabalar 
0
‘qituvchi va tarbiyachilardan alohida, o ‘zlariga xos, individual 
yondoshishni talab qiladilar.
Bunday talabalar bilan pedagogning munosabati va muloqoti oldindan 
rejalashtirilgan boMishi shart. Masalan: quyidagi gaplar bilan murojaat qilish 
mumkin:
1. 
Talabaning hatti-harakati bilan hayratlanish: «Sening bunday qilishingga 
ishonmayman?»
2. 
Turli xil hazil m utoyibalardan foydalanish.
3. 
Talabaga o ‘zining hamdardligini ko‘rsatish.
4. 
Talabani tez-tez rag‘batlantirish. Ozgina yutuqlarini ham bo‘rttirib 
tengdoshlari oldida k o ‘rsatish.
5. 
Talabaga ishonch bildirish.
Oliygohlarni tugutgan mutaxassislar ta ’limni tashkil etishga nisbatan 
tarbiyani tashkil etish qiyinligidan zorlanadilar. Buning obektiv sabablari mavjud. 
Tarbiya jarayoni ta ’lim jarayoniga nisbatan keng tushuncha, chunki u shaxs tarbiyasi 
vositalari, bilish qobiliyatlarini rivojlantirish va mehnat qilish singariiarni o ‘zida aks 
ettiradi. T arbiya san’ati - deb yozgan edi Ushinskiy, - shunday xususiyatga egaki, 
deyarli barcha tanish va tushunarli, ba’zilariga esa ju d a oson ish bo‘lib tuyuladi. 
Odam bu ish bilan nazariy va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish bo‘lsa, unga bu 
shuncha tushunarli va oson bo‘lib ko‘rinadi. Deyarli ham ma tarbiya sabr - toqatni 
talab etishini e ’tirof qilishadi, ayrim lar buning uchun tu g ‘ma qobiliyat va malaka, 
y a’ni k o ‘nikm a kerak deb o ‘ylaydilar, lekin ju d a kam odam sabr-toqat, tug*mu 
qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligihaqida ishonch hosil 
qilishadi.
A .S.M akarenkoning fikricha, tarbiya faoliyati aw alam bor tashkilotchilik 
faoliyatidir, y a ’ni bolalar hayotinni mohirlik bilan tashkil qilishni alohida ta ’kidlagan 
edi.
M ahorat - bu pedagogik faoliyatni malakali tashkil eta olish, talabalw 
rivojlanishini samarali ilhomlantirishdir.
Q isqa fursatlar jam oa va har bir tafebaning qobiliyatlariga pedagogik ta ’sirnl 
ta ’mirlashni nazarda tutadi. Tarbiyachilik mahorati faqat bilimlar bilan qurollashm
68

---

amalga oshiribgina qolmasdan, balki tarbiya usullari va metodlarini ijobiy hayotda 
qo‘llashni, tarbiya qonuniyatlariga tayanib bolalar hayotini tashkil etishni nazarda 
tutadi.
Tarbiyachining mahorat mazmuni - bu bilimlar va asoslangan ko‘nikma, 
malakalar tashkil etadi. Tarbiyachining mahoratini tubandagilar tashkil etadi. turli 
pedagogik sharoitda jam oa va ayrim talabalar dunyosida sodir b o ig a n voqealami 
to ‘g ‘ri qabul qilish k o ‘nikmasi; maqsad vositalarni taqqoslab analiz qilish 
ko‘nikmasi; talab qilish va ishontira olish ko‘nikmasi; bolalar bilan o ‘ynay olish 
qobiliyati vaziyatga har tom onlam a to ‘g ‘ri baho berish ko‘nikmasi; rang-barang 
pedagogik asoslardan, eng muhimini ajrata olish; tasodif hodisadan asosiysini 
aniqlash ko'nikm asi; har xil vaziyatlar - ta ’sir ko‘rsatishning turli - tuman 
usullaridan foydalanish ko‘nikmasi; o ‘z kayfiyati, hissiyoti, harakatlarini aniq 
ko‘rsata olish malakasi.
Yuqorida ta ’kidlab k o ‘rsatilgan k o ‘nikmalardan tashqari yana quyidagilarni 
o ‘zida shakllantirmog‘i lozim: talabalar bilan o ‘qish, mehnat, sport va badiiy 
faoliyatlarida aloqa o ‘matish, individual yondoshish, tashabbuskorlikni oshirish, 
qiyin damlarda yordam berish, jam oa va ayrim talaba fikrini hisobga olish, hurmat 
qilish, ojizlam i himoya qila olish, o ‘z-o‘zini boshqarishning turli xil formalaridan 
foydalanish, talabaning ishonchini suiste’mol qilmaslik, har bir talabaning ijodiy 
sifatiga asoslanib munosabatni tashkil eta olish, talabalarni yaxshi yoki yomonga 
ajratmaslik, bolalarning axloqiy sifatlarini olish, talabalarning adolatsizligi, 
axloqsizligi, 
shavqatsiz 
boMishi, talabaning saxiyligi va ziqnaligi haqida 
tasaw u rlarg a ishonish singari k o ‘nikmani ham o ‘zida shakllantirmog‘i darkor.
V.A.Suxomlinskiy: 
«... talaba ruhining tetikligi, aqlining o ‘tkirligi, 
taassurotlarning sog‘lomligi, hissiyotlarning ta ’sirchanligi uzoq yillar saqlanishi 
uchun katta insonparvarlik talantiga, o ‘z mehnatiga, bolalarga bo‘lgan cheksiz 
muhabbatiga ega bo‘lish kerak - bu sifatlarsiz pedagogning mehnati uqubatga 
aylanadi.»
Texnologik tuzum, yoki texnologiya talaba, talaba va jam oalarga konkret 
vositalar asosida ta ’sir ko‘rsatishda ko‘ngildagidek muayyan natijalarga erishish 
imkoniyatini yaratadi.
Tarbiyachining mahorat natijasi tubandagi vaziyatlami bajarishda namoyon 
bo'ladi: har bir talabaga individual yondoshib, shug‘ullanayotgan faoliyatda uning 
faolligini uyg‘otish, layoqatini o'stirish.
Tarbiyachi tarbiyaviy tadbirni olib borishda muhim talablarga amal qilishi 
/.arur: har qanday tadbir tasodifiy holda olib borilmasligi va talabalarni 
tarbiyalashning mustaqil tarkibi sifatidahal etilishi kerak.
Kattalar va bolalar o ‘rtasida o'zaro munosabatni, o‘zaro jam oa ta ’sirini 
lashkil etish mazmun va tuzilish jihatidan ham tarbiyachi faoliyatida muhim o ‘rin
69

---

tutadi. T arbiyachining m ahorati - bu uning bolalarga moslashishi. Tajribali 
tarbiyachilar talabalar m unosabatidagi sirli tom onlarini bilishni o ‘zlarining burchi 
deb biladilar.
M unosabatlar tizim ida jam o an in g har bir a ’zosida shaxsga xos bo‘lgan 
qim m atli fazilatlar shakllanadi. SH uning uchun jam oaning ijodiy faoliyatini tashkil 
etishda m uhim narsa, - bajarilgan ishlam i yakunlash bosqichidir: har bir bolada 
qanday o ‘zgarish boMganligi, qanday yangi sifatlar shakllanganligi aniqlanadi.
Baho obektiv va haqqoniy boMishi zarur. M ohir tarbiyachining bolalar 
m uhitidagi m unosabatlarga m alakali rahbarlik qilish ja m o a ichida va jam oalararo 
tabiiy qaram a-qarshiliklardan iborat.
M aqsadlar asosida ko'rsatilayotgan faoliyatni tashkil etishga individual 
shaxsiy m aqsad, ja m o a a ’zolari intilishini aks ettirish: talabaning intilishlari bilan sarf 
jam oasi oldidagi m ajburiyatlardagi 
nomuvofiqlik, tarbiyalanuvchi irodasidagi 
rivojlanish bilan, tarbiyachining q o'yadigan talablar o ‘trasidagi nomuvofiqliklami 
k o ‘rsatish m um kin. Bu qaram a-qarshiliklar nom uvofiqliklam i bartaraf etish 
tarbiyachining shaxsiga tarbiyalanuvchi bilan boMadigan m unosabatlar xarakteriga va 
o‘z m ahoratini - ishga solishiga k o ‘p jihatdan bogMiq. M ahoratli pedagog o ‘zining 
faoliyatida barcha ziddiyatlarni ongli ravishda bolalar jam oasining muomalasiga 
tayanib hal etadi. T alabaning o ‘ziga, boshqalarga, umum ishga javobgarligi, 
shaxslararo m unosatlar o ‘zaro ham korlikda ta ’sir ko‘rsatish asosida tarkib topib 
shug'ullanadi.
H ar bir talabaning jam o ad ag i o ‘m ini egallashi va jam oa munosabatlarini 
shakllantirish quyidagilar asosida olib boriladi:
1. H ar bir talab a oldigan eng yaqin pedagogik vazifalam i q o ‘yib borish;
2. O ‘zaro fikrlash, yordam va o ‘rtoqlikni shakllantiruvchi m uhit yaratish;
3. Bolalar hayotiga ijobiy om il boMuvchi jam oatchilikni hurmatlash bilan 
bogMiq fazilatlar;
4. O ilaning tarbiyaviy ta ’sirini hisobga olish;
5. A uditoriyada ja m o a tuzilishi, shaxsning o ‘ziga xos sifatlari va ularning o ‘z 
o ‘m i haqidagi axborotdan foydalanish;
6. Bolalar ham korlikdagi faoliyatini tashkil etish bilan ular aloqasini 
m ustahkam lash asosida ijodiy aktivlikni tarbiyalash.
Faqat o ‘qish faoliyatiga em as, balki xulq-atvorga ham baho berish va hokazo.
70

---

Tarbiyachilar tadbirlam i o ‘tkazishda turli usullaridan foydalaniladilar: 
buyruq, narnuna kabi shakllardan o 'z tajribasida qo‘llaydi. Asosan tarbiyachining 
talabalarga bo'ladigan munosabatlari uch xil turdaolib boriladi:
1. Buyruq m avqeda munosabatda bo'lish. Favqulodda hoi yuz bergan 
tarbiyaviy ishlarda bu turdan kam foydalanish zarur.
2. Jalb qilish orqali o ‘z ishida sobiqligi, ishonchi, jam iyatga foyda ko'rsatishi 
bilan talabalam ing o'qish, mehnat, sport, sayyohlik faoliyati doirasida ish 
tutadi.
3. Bolalar faoliyatiga aralashmasdan kuzatib ish tutishi nazarda tutiladi.
Pedagogik jarayonda munosabatlar tizimi pedagogik mahoratga tadbiq 
etilmasa, tarbiya vositalari, metodlari 
ham samarali nalija bermaydi. 
Pedagog 
jam oaning diqqat m arkazida o ‘zgarishi sodir bo'ladi. Kollejda, auditoriyada, va 
ayrim talabalarda bu narsa eng muhimdir. Texnologik tuzum va munosabatlar tizimi 
tarbiyachining mahorati tizim ida yaxshi o ‘rganilgan bo'lishi mumkin. Lekin yuqori 
tarbiyaviy natijalar bermasligi mumkin. Tarbiyachi mahorati, mohiyati jam oada faqat 
muomalani tashkil qilish b o ‘lmay, balki jam oa uchun qiziqarli ishni tashkil qilish 
bilan jam oa-ijodkorligini tarkib toptirishdan iboratir. Jamoa ijodkorligi bolalar ezgu 
orzularini rivojlantirishi va am aliyotda hayotni o'zgartirish mumkin. Yuksak 
m aqsadlarga erishishda pedagog quyidagi ijobiy ta ’sir ko‘rsatishga rioya qilishi 
zarur: tarbiyaning hayot bilan birligi; axloqiy normalar va xulqning birligi, axloq va 
estetik aloqasi; bolalarga insonlarcha yondoshish; talab va ishonch birligi; shaxsni 
hurmatlash; jinsini hisobga olish; jism oniy va axloqiy sog‘lig‘i uchun g‘amxo‘r 
bo‘lishi m e’yor prinsipidir.
Etnik tasavvurlar tarbiya texnologiyasi bilan uzviy bog‘lanishi uchun tajribali 
pedagoglar talabalar bilan quyidagi mavzular bo'yicha suhbatlar o ‘tkazadi: ona 
Vatan, keksa avlod, ota-ona burchlari nimalardan iborat, hohish va burchning 
uzviyligi kabi suhbatlar olib borish bilan tarbiyachi tarbiyalanuvchilaming 
harakatlaridagi 
kam chiliklam i 
bartaraf 
qilish, 
natijada 
namunali 
xulqni 
shakllantirishga muvaffaq bo'ladi. Bu albatta tarbiyachidan mahorat talab qiladi.