Dilrabo elmuratova nodira misirova

Pedagogik xushmuomalalikni о ‘zgartirish shartlari:
Pedagogik xushmuomalalik o'qituvchining m a’naviy etuklik darajasi, qaysiki 
o 'z ustida ishlab, maxsus bilimlarni orttirib borishi va talabalar bilan xushmuomalalik 
qilish ko'nikm alarini shakllantirishni talab qiladi. U avvalo yoshlar ruhiyati va 
hozirgi zamon talabalarining xususiyatlari haqida pedagogik m a’lumotga ega 
bo'lishini talab etadi (albatta talabalarga ko'rsata olish, bolalarning ichki xulq-atvori). 
Albatta talabalam ing ta ’sir ko'rsatuvchi ko'nikm a va bilimlari o'qituvchi uchun o 'ta
zarur. Bular quyidagilardir: bolalami sevish, uni talabalarga ko'rsata olish, 
bolalarning ichki xulq-atvorini, mohiyatini k o 'ra olish, sezish, vaziyatni muljal qila 
olish, talabalarga maqsadli ta ’sir ko'rsatish usullarini tanlash, bolalar bilan 
suhbatlashish va h.k.
O 'qituvchining vositachilik qobiliyatini rivojlantirish.
O 'qituvchida to 'g 'r i aloqa usullarining ta ’minlanishi pedagogik odobni 
saqlashi, har qanday faoliyatda uning vositachilik qobiliyat - ko'nikmalarini 
rivojlantirish talab etiladi.
A.S.M akarenko 
o'qituvchining 
vositachilik 
qobiliyatini 
rivojlantirishda 
muomalaning iltimos shakli, haqida «lltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan 
shu bilan farq qiladigan, ishni bolaning batamom o 'z hohishiga qo'yib beradi. lltimos 
xuddi shunday bo'lishi ham kerak. Bu iltimosni shunday ifoda qilish kerakki, bola
77

---

uni birovni m ajbur qilish orqali em as, balki o ‘z ixtiyori bilan bajarayotgandek his 
qilish kerak» - degan edi.
Eng muhim i, pedagogik jarayonda o ‘zaro ham korlik asosida talabalar bilan 
aloqa qilish qobiliyatlarini yo ‘lga q o ‘yish va tashkil etish maqsadga muvofiq. Bu 
m asalalam i takom illashtirishda A .V .Dobrovich, V.Lev, V .A.Kan-Kalik singari 
m ualliflam ing kitoblari yordam beradi.
0 ‘zaro 
m unosabatlarning 
ham m a 
tomoni, 
salom lashishdan 
boshlab 
jazo
choralarigacha, o ‘qituvchining talab va hohishlari, o ‘zini tutishi, nutq ohangi, 
jarangdorligi, yuz qiyofasi va boshqalar muhim aham iyatga ega.
0 ‘qituvchining talabalar bilan o ‘zaro m unosabatlar shakli uch xil tarzda amalga 
oshadi:
1. A vtoritar shakldagi m unosabatlarda 
0
‘qituvchi talabalam i qattiqqoMlik bilan, 
ularga m ustaqillik berm asdan boshqaradi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o ‘qituvchi 
b a’zi bir talabalam i «sindirib» qo ‘yadi.
2. Liberal shakldagi boshqarishda esa, o ‘qituvchi talabalam i o ‘z holiga tashlab 
qo‘yadi. A uditoriyada o ‘qituvchi em as, talabalar o ‘z istaganlaricha, bilganlaricha 
boshqaradilar. Bunday auditoriyada tartib-intizom bo ‘lmaydi.
3. 0 ‘qituvchining talabalarga dem okratik shakldagi m unosabatida u talabalarga 
ishonch bildiradi. SHaxs sifatida ulam i hurm at qiladi, ammo talabchanlikni 
susaytirm aydi.
0 ‘qituvchi vaziyatga qarab jiddiy, xushchaqchaq, g ‘amgin, muloyim, talabchan 
b o iis h i kerak. Am m o, zarur vaqtda his-tuyg‘usini yashira olishi, zarur vaqtda 
vaziyatga m os (adekvat) ja v o b qaytarishi talabaga xos'ijobiy sifatlardandir. 
0 ‘qituvchi haykaltaroshga o ‘xshab loydan nim a yasashini oldindan bilganidek, o ‘z 
nutqini oldindan rejalashtiradi. 0 ‘qituvchi o ‘z nutqi bilan ongiga, his-tuygusiga, 
vijdoniga m urojaat qiladi. U lam i birgalikda o ‘ylashga, izlanishga d a’vat qiladi 
M asalan: «K elinglar birgalikda bir o ‘ylab ko‘raylik», «o‘zingiz bir ta sa w u r qiling» 
va h.k.
0 ‘qituvchi har bir talabaga gapiradigan gapini oldindan rejalashtiradi. Masalan 
kim nidir rag‘batlantirish, kim gadir tanbeh berish, kim gadir muloyim ovoz bilan, 
kim gadir 
yuqoriroq 
ovozda 
gapirishni 
bilishi 
auditoriyani 
boshqarishni 
engillashtiradi. B a’zan, o ‘qituvchi tasodifan tayyorlanm asdan dars o ‘tishiga to ‘g ‘ii 
keladi. B unday vaqtlarda o ‘qituvchidan, o ‘z nutqi, gap-so‘zlariga ehtiyot bo‘lish talab 
qilinadi. Aks holda, ta ’lim -tarbiyaga xos boMmagan vaziyat yuz berishi mumkin 
T alabalam ing o ‘z nutqi m alakalarini oshirishlarining bir nechta yo‘nalishlari mavjud
1. H ar qanday vaziyatda boMmasin, darsdam i, darsdan tashqari sharoitdami adabiy til 
m e’yorlariga qat’iy rioya qilish lozim . 0 ‘zining nutq madaniyatini tinmasdiiii 
shakllantirib borishi kerak. 
•'
78

---

2. Ifodali nutq malakasini shakllantirish ustida tinmasdan ishlash va o ‘z-o‘zini 
nazorat qilishni o ‘rganish. K o'pchilikning oldiga chiqib gapirish malakasini egallash 
uchun doimo mashq qilib turish. Nutqining ohangi, baland, pastligi, shiraligi, ritmiga 
e ’tibor berish. Tez, sekin, baland ovozda gapirib ko‘rib, odamlarga qanday ta ’sir 
etayotganligi kuzatish.
3. M uloqot jarayonida kommunikativ malakalaringizni o‘stiring.
Buning uchun o ‘z nutqingizni va muloqotdagi sheriklaringizni kuzating va quyidagi 
savollarga javob bering.
a) m uloqot jarayonida m ening hatti-hakaratlarim qanday?
b) men birovlam ing nutqini qanday eshitaman, birovlar (talabalar) mening nutqimni 
qanday eshitadilar?
v) talabalarni (hamsuhbatlar, sheriklarni) o ‘zim gajalb etaolam anm i?
g) ham suhbatlar (talabalar) mening nutqimga qiziqadilarmi,tushunadilarmi, qabul
qiladilarmi?
Darsga kirishdan oldin yaxshilab o ‘ylab oling. Tinglovchilarda qanday taassurot, fikr, 
his-tuyg‘u hosil qilmoqchisiz. Nutqingizning qaysi qismlarini, qanday ohang va 
tezlikda ifoda qilmoqchisiz?
0 ‘qituvchida maxsus muloqot qobiliyati b o ‘lishi kerak:
1. Ijtimoiy-perspektiv qobiliyat: sherik, hamsuhbatning ichki kayfiyatini, holatini 
seza olish.
2. 0 ‘zini xayolan ham suhbatining o ‘rniga qo‘ya olish (refleksiya) 
qobiliyati. 
Shuningdek, hamsuhbat, talabaning bizning nutqimizga nisbatan beradigan javob 
reaksiyasini oldindan k o ‘ra olish.
3. 0 ‘z-o‘zini boshqara olish qobiliyati.
4. M uloqot jarayonida o ‘zining asabini va ruhiy holatini boshqara olish.
5. M uloqot jarayonida talabalarni ishontirish bilan ularga ta ’sir etish.
0 ‘qituvchi o ‘zi gapirayotgan narsalam i va hodisalami ko‘z oldiga keltira olish.