Dintaniw kk

2. Buddizmnin payda boliui. 

---

Buddizmnin` tiykarin saliwshi tariyxiy shaxs Ilimpazlar bizge shekem jetip kelgen
derekler menen buni tastiyiqlaydi. Buddizmnin` tiykarin saliwshi xaqqinda xabar beriwshi 
fol`klor xa`m a`debiy shig`armalar oni Siddxartxa, Gautama, Shakya muni, Budda, Tadxagata, 
Djipa, Bxagavan siyaqli atlar menen ataydi. Bul atlardin` ma`nisleri to`mendegishe, Siddxartxa- 
jeke ati, Gautama- uriw ati, Shakyamuni- shaklar qa`wiminen shiqqan danishpan, Budda- 
nurlang`an, Tadxagata- sonday qilip sonday ketken, Djipa- jen`impaz, Bxagavan- ta`ntana 
qiliwshi. Bul atamalar ishinde en` belgilisi Budda bolip, usi attan dinge buddizm atamasi 
berilgen. 
Xa`zirgi ku`nde Buddanin` bes biografiyasi ma`lim.
1. Maxavostu- eramizdin` II a`sirinde jazilg`an. 
2. Lalitapvistara- eramizdin` II-III a`sirinde jazilg`an. 
3. Buddaxacharita- Budda filosoflarinin` biri Ashvagxaniy ta`repinen eramizdin` I-II a`sirinde do`retilgen. 
4. Nidanakatxa- eramizdin` I a`sirinde jazilg`an.
5. Abnaxish kramansutra. 
Bul biografiyalar arasinda tiykarg`i qarama qarsiliq Buddanin` qaysi jillarda 
jasag`anlig`inda. Olar eramizdan aldin`g`i IX-III a`sirler arasinda tu`rli mu`ddetlerdi ko`rsetedi. 
Ra`smiy buddaliq esapqa bola Budda eramizdan aldin`g`i yg`e jilda tuwilip, trr jili dun`yadan 
o`tken biraq ko`pshilik izertlewshiler eramizdan aldin`g`i tyr-rie jillarda jasag`an dep esaplaydi. 
Geyparalari ty0-ri0 jillar dep ko`rsetedi. 
Biografiyalarda Buddanin` xaqiyqiy turmisi menen a`psanaliq turmisi aralasip ketedi. 
Sidxartxa Shak qa`wiminin` patshalarinin` biri Shuddxodanin` balasi edi. Onin` sarayi Gimalay 
taw eteginde Kapilavasti degen awilda bolg`an. Anasi malika – Mayya. Patsha balasin xesh bir 
kemshiliksiz ta`rbiyalap, qon`si patshalardin` birinin` qizi Yashadxarag`a uylendirip, onnan 
Raxula atli bala tuwiladi. O`iyinshiliq ko`rmey o`sken Sidxartxa qartayg`an, awiriw, miynetli 
qa`lender g`arrini ko`rip, qatti ta`sirlenip, insandi qiyinshiliq xa`m azaptan qutqariw jollarin 
izlep, e0 jasinda saraydi taslap, t qa`lenderge qosilip awilma-awil gezip, aqirayag`inda bul 
jollarda belgili maqsettin` joq ekenligin an`lap, olardan ayirilip, tog`aylardi gezip, bir terektin` 
astinda dem aliw ushin otiradi, xaqiyqatliqti tappag`ansha bul jerden turmawg`a wa`de beredi. 
Bul otiriwdin` ro- shi ku`ni qlbine {sen xaqiyqatliqti taptin`} degen dawis keledi. Onin` ko`z 
aldinda pu`tkil barliq ko`rinedi. Ol xa`mme jerde asig`isliqti, umtiliwshiliqti ko`redi. %mir shegi 
joq uzaqliqti go`zlep o`tip baratirg`an edi. Insan aqili jetpes bir ku`ni – Trishna-jasaw umiti 
xa`mmenin` tinishin buzip, o`ltirip ja`ne qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsi gu`resiw 
kerekligin an`ladi. Sol payittan Budda- nurlang`an dep ataldi. Ol astinda otirg`an terek 
nurlang`an terek dep ataldi. 
Budda o`zinin` birinshi taliymatin Varanasi qasindag`i Rishipatana bag`inda o`zinin` bes 
qa`lender doslarina tu`sindirdi, olar Buddanin` birinshi sha`kirtleri boldi. 
Budda o`z sha`kirtleri menen ju`rip, ta`liymatin tarqatqan. Budda r0 jil dawaminda 
Xindstannin` tu`rldi jerlerinde o`z taliymatin tarqatip, i0 jasinda Kushtnagara degen jerde 
dun`yadan o`tken. Onin` denesi xind da`stu`ri boyinsha ku`ydirilip, ku`li i budda ja`miyetine 
bo`lip berilip, xa`r bir ja`miyet oni ko`mgen jerine ibadatxana qurg`an. 
Buddanin` o`miri xaqqinda tu`rli a`psanalar payda bolip, bular boyinsha Budda ko`p jillar 
dawaminda ko`p tu`rli adamlar xaywanlar tu`rinde tuwilg`an` ir ma`rte ruxaniy, ti ma`rte patsha,
g`r ma`rte dindar, a`e ma`rte sawdager, a`ima`rte maymil, a`g` ma`rte tawiq, i ma`rte g`az, y 

---

ma`rte pil, sonday-aq baliq, qurbaxa, tishqan, qoyan tu`rlerinde tuwilg`an. Barlig`i bolip tt0 
ma`rte tuwilg`an. Ol qay jerde, qay tu`rde tuwiliwin o`zi belgilegen. 
Son`g`i ma`rte qudaylar insaniyatti tuwri jolg`a baslawi ushin insan ko`rinisinde do`retken. 
Bul a`psanalardin` geyparalari boyinsha jer ju`zinde Gautamag`a shekem y budda o`tken. 
Sonliqtan buddizmnin` muqaddes jerlerinde u ibadatxana salinip, u terek egiledi. A`psanalar 
boyinsha g`r budda a`wladi o`tken dese, geyparalari min`lap buddalar o`tken deydi. 

---

3. Buddizm taliymati xem onin tarkaliui. 
Buddizm a`yyemgi Xind diniy filosofiyaliq taliymati negizinde ju`zege kelgen, 
a`meliyattan xa`m teoriyadan ibarat diniy sistema. Onin` tiykari- {%mir- bul azap, aqiret} degen 
ideya. Budda nizamlari boyinsha adam o`zine maslang`an bolip, o`zinen tuwiladi, o`zin-o`zi joq 
etedi, yaki qutqaradi. Bul na`rse Buddanin` bodxi bay tereginin` astinda ashqan {ulli to`rt} 
shinliqta bayan etiledi. Ulli shinliqlardin` birinshisi` bul dun`yadag`i tiri jasawshiliq azap aqiret, 
ja`birleniw, japakeshlik bolip tabiladi, tuwiliw-azaplaniw, keselleniw-azaplaniw, muxabbat-
azaplaniw, o`liw-azaplaniw x.t.b. 
-
ekinshisi` sol azap aqiretlerdin` sebebi adamnin` o`zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg`a ta`n bolg`an 
o`mirden la`zzet aliwg`a, baxitli bolip jasawg`a umtiliwshiliq, bayliqqa, a`melge qizig`iwshiliq x.t.b. 
-
Ushinshisi` Azap aqiretlerden qutiliwdin` jollari xaqqinda. Bular adamnin` o`z tilekleri menen 
na`psilerin tiyiwi, quwanishqa, baxitqa, muxabbatqa, a`melparazliqqa, umtiliwshiliq qa`siyetleri menen sezimlerin 
waz keshiw. 
-
To`rtinshisi` - azap aqiretlerden qutiliw ushin to`mendegi na`rselerge a`mel qiliw kerek. Bul joldan 
barg`an adam Budda jolin tutadi. 
-
Buddizm taliymati tiykarinan u`sh bo`limnen ibarat.
I.
Meditatsiya. 
II.
A`dep ikramliliq. 
III.
Danaliq. 
IV.
Meditatsiya` 
a`. Duris tu`siniw. 
g`. Duris niyet qiliw. 
e. %zin duris tutiw. 
r. Duris an`law 
t. Duris xa`reket qiliw. 
y. Duris qatnasiqta boliw. 
u. Duris pikir ju`rgiziw. 
i.
Duris so`ylew. 
I.
A`dep ikramliliq normalari - Budda “Pancha Shila” na`sixati. 
a`. Adam o`ltiriwden saqlaniw. 
g`. Urliqtan saqlaniw. 
e. Nekege biyopaliq islemew. 
r. %tirik so`ylemew. 
t. Ma`siretug`in ishimliklerdi ishpew. 
y. Tu`sten keyin awqatlaniwdan saqlaniw. 
u. Oyin ku`lkiden saqlaniw. 
i.
Bezeniw, boyaniwdan saqlaniw. 
I.
Danishpanliq- bul buddizmnin` tiykarg`i maqseti bolip, zatlar tabiyatin duris tu`siniw. 
Tu`rli mayda toparlardi esaplag`anda budddizmde eki ag`im bar` 
a`. Xinayana (kishi digirshik). 
g`. Maxayana (ulken digirshik). 
Buddizmnin` tarqaliwinda Sangxa-budda ja`miyetlerinin` roli ulken. Olar jildin` xawasi jaqsi bolg`an o ayda 
qalama qala, awilma-awil ju`rip, budda ta`liymatin tarqatqan. 
Eramizdan aldin`g`i g`ue-g`eg` jillari xukmranliq etken imperator Ashoka da`wirinde buddizmnin` taraliwina 
ulken mu`mkinshilik buddizmnin` taraliwina ulken mu`mkinshilikler jaratilip berilgen. Budda ja`miyetleri xa`r qanday 
basqa din, ma`deniyat yaki urp a`detler qorshawinda, aralasmiwinda bir neshe ju`z jillar o`zlerin saqlap, reti kelgende 
olarg`a o`z ta`sirlerin ko`rsetken. 
Buddizm eramizdan aldin`g`i bir min` jilliqtin` aqirinda Orta Aziya xa`m Aldin`g`i Aziyani o`zishine alg`an 
O`ushan imperiyasina kirip keldi. Uratepa, Dalvarzintepa, O`uva, Zartepa, O`arawiltepa, Ayritam esteliklerinde tabilg`an 
budda musinleri O`ushan imperiyasinda buddizmge ulken a`xmiyet berilgeninen da`lalat beredi. Buddizm I a`sirde 
O`itayg`a, IV a`sirde Koreyag`a, VI a`sirde Yaponiyag`a, VII a`sirde Tibetke, XIII- XVI a`sirlerde Mongoliyag`a, XVII-
XVIII a`sirlerde Buryatiya xa`m Tuvag`a, XIX-XX a`sirlerde Amerika xa`m Evropag`a kirip baradi. O`itay dereklerinde 
xabar beriwinshe O`itay territoriyasminda buddizm taraliwinda bizin` ulkemizden shiqqan budda alimlarinin` ulesi ulken 
eken. O`itayda Samarqand, Buxavra, Shashli Budda alimlarinin` maxbaralari muqaddes orin esaplanadi. 
Buddizmnin` basqa jer juzilik dinlerden o`zgesheligi ka`ramatli bir quday ideyasi joq. Buddizm taliymatinda xesh 
qashan basqa qudaylarg`a siyiniw qadag`an etilmegen. Biraq olarg`a ibadat etiw, insang`a waqtinsha ta`selle beriwi 

---

mumkin, biraq Nirvana (o`shiw degen ma`nide) jag`dayina alip barmaydi, tek g`ana Budda nirvanag`a alip barip, insandi 
qiyinshiliqtan qutqaradi dep tu`sindiredi. 
Buddizm taliymati bir qatar toplamlarda bayan etilgen. Olardin` en` tiykarg`isi- Tripitaka (yamasa Tipitaka) – 
ush sawat ma`nisin an`latadi. Xa`zirgi da`wirde Shri Lankada saqlang`an. Ol eramizxdin` baslarinda qa`liplesip, 
buddizmnin` xaqiyqiy ma`nisi esaplang`an sutra tekstleri, a`dep ikramliliq tekstleri, buddizmnin` filosofiyaliq xa`m 
psixologiyaliq mashqalalarina arnalg`an tekstlerden ibarat. Keyin ala sankrit, qitay, tibet, kxmer xa`m yapon tillerinde 
buddizmge tiyisli a`debiyatlar ken` tarqalg`an, biraq olardin` tariyxiy a`xmiyeti kemlew bolip, Budda o`mirine tiyisli 
rawayatlar Tripitakada ja`mlengen.