Dintaniw kk

10 Тема Диний экстремизм ҳəм фундаментализм. Ҳүждан еркинлиги 
ҳəм
 диний шөлкемлер 
 
Joba: 
1. Fundamentalizmnin` payda boliwi. 
2. Ekstremizmdi keltirip shig`ariwshi faktorlar. 
3. Terrorizmge qarsi gureste dinnin` roli. 
4. Hu`jdan erkinligi ha`m diniy sho`lkemler 
 
1. Fundamentalizmnin` payda boliwi. 
Xa`r bir dinde bolg`aninday islam dininde de modernizatsiya, yag`niy zamango`ylestiriw 
uzaq waqittan beri dawam etip kelgen. Biraq son`g`i waqitlari yag`niy XX a`sirdin` u0 jillarinan 
baslap bul protsesske qarsi islamdi da`slepki ko`rinisinde saqlap qaliw yag`niy onin` 
fundamental tiykarina qaytariw protsessi xa`m payda boldi. 
Diniy fundamentalizm - ken` mag`anasinda diniy dog`malardin` (aqiydalardin`) xesh 
qashan o`zgermeytug`inlig`in ja`riyalap, diniy sharapatli kitaplardag`i aytilg`an wa`diyler menen 
karamatlardi da`slepte qaysi ma`niste bayan etilgen bolsa, sol t`urisinda qabil etiliwin talap 
etetug`g`in xa`zirgi da`wirde olardi zamanago`ylestirilgen ma`niste talqilawg`a umtiliwshi xa`r 
qanday xa`reketlerdi biykarlap, dinniq da`stu`rleri menen urp a`detlerinin` xa`mmesin 
dindarlardin` buljitpastan orinlawin qatan` talap etetug`in diniy bag`dar bolip tabiladi. 
Fundamentalizm termini birinshi ma`rte birinshi jexen urisi aldinda payda bolg`an 
protestantizmdegi ortodoksal ag`imlardi ataw ushin isletilgen. Bul ag`im a`oa`0 jildan keyin usi 
atama menen atala baslag`an. Fundamentalistler xristianliqtin` da`stu`riy dogmalarina a`sirese 
Bibliyanin` absolyut ideallig`ina isenimdi beekemlew, oni so`zbe-so`z sholiwdi talap etken. Bul 
ag`im keyinala Amerikada ken` tarqalg`an xa`m a`oa`o jili Filadel`fiyada jaxan xristian 
fundamentalistleri assotsiatsiyasi duzildi. Joqarida aytqanimizday XX a`sirdin` u0 jillarinan 
baslap bul so`z islam dinine qollanila basladi. Islam fundamentalizmi zamango`y islamdag`i ush 
bag`dardin` biri (qalg`an ekewi traditsionalizm va modernizm). Islam fundamentalistlerinin` 
tiykarg`i ideyasi –«pa`k islam» printsiplerine qaytiw, maqseti «islamiy progress» jolin 
dag`azalaw. 
Xa`mmemizge belgili XX a`sir diniy qa`diriyatlardin` oyanip kayti tiklenip ja`miyetlik 
rawajlaniwda aktiv ta`sir jasawshi faktorg`a aylaniw da`wiri boldi. Biraq bul da`wirde jaxan 
dinlerinin` biri bolg`an islam dininin` tariyxiy arenada ayriqsha aktiv rol` atqariwin xesh aldinan 
boljay almag`an edi. Xa`tteki XIX a`sirdin` en` ulli filosofi Gegel` «islam jer juzilik tariyxiy 
arenada qashshan aq shig`ip qaldi xa`m ol shig`is tinishlig`i menen xa`reketsizligine qaytadan 
aylanip keldi» dep jazg`an edi. Biraq tariyxiy rawajlaniw Gegeldin` «wa`liyligin» biykarg`i 
shig`ardi. XX a`sir i0 jillarina shamalasqanda Batis ellerinin` baspaso`zlerinde «islam jariliwi», 
«islam renessansi», «islam fenomeni» degen da`bdebeler ko`beydi. Bul son` ala «islam faktori» 
degen terminge biriktirildi. Evropa xa`m Amerika ilimpazlari «islam renessansi»nin` sebeplerin 
izertlep tabiwg`a bel baylag`an edi xa`m to`mendegi pikirler payda. Ko`p a`sirler dawaminda 
koloniyaliq awxalda jasap kelip xa`m milliy azatliq gu`resleri na`tiyjesinde musilman elleri 
azatliqqa eriskennen keyin olardin` aldinda kelejek rawajlaniw jolin, o`z mentalitetine saykes 
keletug`in modelin tan`lap aliw waziypsi payda bolg`an edi. Olar ushin kapitalistlik xa`m 
sotsialistlik rawajlaniw modelleri jaramsiz boldi. Sol sebepten olar o`zlerinin` keleshek 
rawajlaniw jolin a`yyem zamanlardan xalqinin` o`mir saltinin` tiykari bolip keleshekke 
iseniminin` ruwxiy tiregi bolg`an islam dininin` talimatinan tabiwg`a bag`dar aldi. Sol maqsette 
islamnin` Muxammed payg`ambar xa`m onin` saxabalarinin` ta`liymatlarin qayta jan`artiw 
ma`mleketlik siyasat da`rejesine ko`terilgen edi. Biraq xa`r tu`rli milletlerden quralg`an 
musilman dun`yasi ekonomikaliq, ja`miyetlik-siyasiy xa`m tariyxiy rawajlaniw da`rejeleri xa`r 
qiyli bolip, ishki qarama qarsiliqlar bolg`anliqtan, islam qa`diriyatlarinin` qayta tiklewge 
qatnaslari da ko`p turli boldi. Mine sonin` na`tiyjesinde «islam da`bdebesi» juzege kelip, 

---

islamnin` siyasatlastiriwi payda boldi. Siyasatlastirilg`an islam dininin` ideologiyalarinin`, 
basshilarinin` o`sip jetilisiwi menen tu`rli fundamentlaistlik toparlar juzege keldi. Bunday 
toparlar o`z ma`mleketlerinin` ishinde g`ana emes, al basqa qon`silas ma`mleketlerge qa`wip 
tuwdiratug`in xa`reketlerdi kusheytti. 

---

2. Ekstremizmdi keltirip shig`ariwshi faktorlar. 
Ko`pshilik jag`dayda diniy fundamentalizm ta`repdarlari diniy ekstremizm menen birigip 
ketedi. «Ekstremum» latinsha «ekstremus» so`zinen shig`ip, so`zbe-so`z ma`nisi, aqirg`i shegine 
jetken, Xa`dden tisqari ketiwshilik degendi an`latadi. Bunday waqiya ja`miyetlik turmistin` biraz 
tarawlarinda ushirasadi. Ekstremizm jemiyettegi qabil etilgen xa`r qanday siyasiy, xuqiqliq xa`m 
moralliq sheklerdi moyinlamay,xa`dden tisqari ketiwshi ko`z qaraslar menen xa`reketlerdi 
an`latadi. Diniy ekstremizm diniy sho`lkemlerdegi, birlespelerdegi asa ketken fanatik 
elementlerdin` ideologiyasi menen iskerligi bolip tabiladi. Olar basqa dinlerge iseniwshilerdin` 
diniy sezimlerin masqaralap, qorlawg`a uriniwshilig`i menen sheklenbesten, o`zlerinin` ag`za 
bolg`an diniy sho`lkemlerdegi basqasha pikir bildirgen adamlardi da dinnin` dushpani dep 
ja`riyalap kelispewshiliklerdi payda etedi. Diniy ekstremistler o`zlerine qolayli payitta ja`miyette 
gezlestiretug`in ekonomikaliq, siyasiy x.t.b. qiyinshiliqlardi o`zlerinin` qara niyetlerin iske 
asiriwg`a paydalanip, dinge iseniwshilerdi puqaraliq ma`mlekettin` alip baratirg`an siyasatina 
qarsi qoyip xukimetti o`z qollarina aliw ushin siyasiy ma`plerine paydalaniwg`a urinadi. 

---

3. Terrorizmge qarsi gureste dinnin` roli. 
Terrorizm xa`reketleri insaniyat tariyxinda jan`aliq emes. Ol xa`mme waqit insaniyat 
turmisina qa`wip salip tu`rli jaman maqsetlerdin`, ideyalardin` sawlesi sipatinda jasag`an. 
Terrorizm belgili bir topardin` jeke ma`pleri, o`z arziw umitleri xa`m insaniyatqa qarsi 
xa`reketlerdin` jiyindisi. Terrorizm xa`reketlerinin` mazmuni tikkeley zorliq, insan janina qa`wip 
xa`m onin` xuqiqlarin ayaq asti qiliw menen baylanisli bolg`an, ma`mleketti qiyratiwg`a alip 
keletug`in, xaliq, millet xa`m ma`mleket turmisin uliwma basqa jolg`a burip jiberip o`z maqseti 
xa`m ideyalarinin` a`melge asiwi ushin xesh na`rseden tap tartpawliq. Terrorizm tu`rli 
ma`mleketlerde tu`rli formada xa`m xa`r qiyli maqsetler tiykarinda dun`yag`a keledi, ko`beyedi 
xa`m jasaydi. Belgili bir ma`mleket xaliqlarinin` dun`ya qarasi ruwxiy kelbeti, anig`iraq 
aytqanda ixtiyajlari turmis ta`rzi tikkeley a`ne usinday protsesslerdin` formasin, kelbetin, 
mazmunin xa`m rawajlaniw protsesslerin yag`niy evolyutsiyasin belgileydi. 
a`ooo jil a`y fevral`kuni %zbekstanda juz bergen terrorshiliq xa`reketleri, xalqimiz turmisi, 
u`rp a`detleri xa`m aqiydalarina o`zinde sawlelendirip, onin` en` na`zik sezimlerin esapqa alg`an 
turde juzege keldi. Yag`niy xaliqti qozg`atiw og`an o`z ta`sirin o`tkiziw ushin en` na`zik xa`m 
ta`sirshen` faktorlardan –islam faktorinan ustaliq penen paydalandi. Sebebi islam dini bizin` 
xalqimiz ushin onin` ruwxiy xa`m ag`artiwshiliq a`lemine juda` teren` orin alg`an ja`miyetlik 
faktor bolip esaplanadi. Dindi niqab qilip kiyip alg`an bul toparlar bekkemlenip baratirg`an 
uliwmamilliy birlik xa`m awizbirshilik, milletler xa`m puqaralarara tatiwliqta buziwg`a xa`reket 
etpekte. Demokratiya xa`m dun`yaliq ma`mleket tusiniklerin, xujdan erkinligine tiykarlang`an 
ko`p konfessiyali dun`yaliq ja`miyettin` abiroyin to`giwge bag`darlang`an xa`reketlerdi a`melge 
asirmaqta. Prezidentimiz bildirgeninde «En` da`slep, ja`miyet, topar, jeke shaxs turmisinin` 
belgili tarawi bolg`an din uliwma insaniy a`dep normalarin o`zine sin`dirip alg`an, olardi 
janlandirg`an, xa`mme ushin ma`jburiy a`dep ikramliliq qag`iydalarina aylantirg`an. 
Sebebi din adamlarda isenim sezimin bekkemlegen. Olardi pa`klep ko`terilgen turmis 
sinaqlari, mashqala xa`m qiyinshiliqlardi jen`ip o`tiwge kush bag`ishlag`an. Uliwma insaniy 
xa`m ruwxiy qa`driyatlardi saqlap qaliw xa`m awladtan awladqa jetkiziwge ja`rdemge kelgen. 
Sol sebepten terrorizmge qarsi gu`reste dinnin` roli ayriqsha. Biraq sonin` menen birge 
Prezidentimiz bildirgenindey xa`zirgi waqitta xa`r bir adamnin` aldinda turg`an waziypa o`z 
nawbetinde o`z dinimizdin` xa`m iymanimizdin` pa`kligin saqlaw qorg`ap biliw. 
Waxxabiylik XVIII a`sirde Arabstan yarim atawinda payda bolg`an diniy siyasiy ag`im. 
Onin` tiykarinan Muxammed ibn Abd al-Waxxab. Bul ag`imnin` tiykarg`i maqseti islam dinin 
Mux`ammed payg`ambar da`wirindegi xalina qaytariw bolip esaplanadi. Waxxabiyler o`z 
da`wirindegi ja`miyetlik siyasiy xa`m ekonomikaliq sharayattan kelip shig`ip ideyalardi alg`a 
suredi. Birinshi nawbette islamg`a kiritilgen jan`aliqlarg`a (ijmo`g`a) yag`niy O`uran xa`m 
Xa`diyste ko`rsetilmegen ma`selelerdi ruxaniyler fatvasi menen turmista kollaniwg`a qarsi 
shig`adi. Muxammed Abdul Waxxab o`zinin` «Kitob al-Tavxid» degen miynetinde «Islamg`a 
jan`aliqlar kiritiw en ulken guna» dep bildirgen. 
Sonday-aq «waxxabiylik xa`reketi ideologiyasinin` orayinda a`yyemgi Arabstan jerlerin 
birlestiriw arqali keyin ala barliq islam dun`yasinda islam ma`mleketin qa`liplestiriw ideyalari 
xa`m orin alg`an. Olar bul maqset jolinda xa`r qanday qurbanlar keltiriwge tayar turadi. 

---

4. Hu`jdan erkinligi ha`m diniy sho`lkemler 
XIX a`sirdin` ekinshi yariminda islam dini tarqalg`an ma`mleketlerde panislamizm xa`m 
musilman ja`ma`a`tin basqa konfessiyalardan ajiratiw ideyasi payda. Bul ideyani alg`an surgen 
Jamaladdin al-Afg`oniy (1839-1897) ideyalari «musilman biradarlari» («al-Ixvan al -
muslimun») radikal formadag`i ag`imnin` turtki boldi. Bul ag`imnin` tiykarin saliwshi Egipetli 
shayx Xasan al-Banno a`og`i j Ismailiya qalasinda saldi. Al-Banno «jixat», «islamiy 
milletshilik», «islamiy ma`mleket» ta`limatlarin islep shiqti. Bul ag`im joqaridag`i taliymatlar 
tiykarinda islam tarqalg`an ma`mleketlerde O`uran xa`m shariatqa ko`rsetilgen qag`iydalarg`a 
boysiniwshi «islamiy a`dalat» printsipleri ornatilg`an ja`miyet quriw ushin guresti baslap jiberdi. 
Keyin ala bul ag`im e bag`dardag`i ag`imlarg`a bo`linip ketti. 
a`. Mu`tadiller –Xasan al-Banno ta`repdarlari. 
g`. Islam demokratlari –islam sotsializmi taliymati ta`repdarlari. 
q. at-Takfir va-l xijra, al-jaxod, Xizb-at taxrir al Islomiy uqsag`an terror usilin qollaniw 
birlespeler. 
Xa`zir bulardin` ishinde en` ati shiqqan Xizb at taxrir a`otg` j Ierusalim qalasinda 
falestinaliq ilaxiyatshi Taqiy ad-din an-Nabaxaniy (a`o0o-a`ouo) ta`repinen tiykar saling`an 
diniy siyasiy partiya. 
Bul partiyanin` tiykarg`i maqseti da`slep arab ma`mleketleri ko`leminde keyin islam 
dun`yasi ko`leminde xa`m en` keyninde dun`ya ko`leminde xalifaliq formasindag`i islam 
ma`mleketin duziw. Olardin` da`stu`ri a`iu ba`ntten ibarat bolip, tiykarg`i maqseti xa`kimiyatqa 
erisiw. Xa`zirgi kunde Xizb at taxrir ta`repdarlari Tunis, Iran, Aljir. Sudan, Yaman 
ma`mleketlerinde jasirin turde is alip barmaqta. Olardin` xa`zirgi kundegi baslig`i Abd al-
O`adim az-Zallum. 
O`zbekstan aymag`inda a`oog` jildan baslap bul partiyanin` baslang`ish bo`limleri duzildi. 
%zbekstan milliy g`a`rezsizlikke eriskennen keyin da`slepki jillarinda ele xa`kimiyattin` toliq 
qudiretke iye bolmag`anlig`inan, ekonomikaliq qiyinshiliqlardi, demokratiyani ko`p adamlar 
tu`sinip jetispewshiliklerde paydalanip xa`m ja`nede xuqiqti qorg`awshi organ wa`killerinin` 
diniy sawati jeterli bolmag`anliqtan xa`m xa`r qiyli ko`rinistegi diniy qa`driyatlardi shin 
ma`nisindegi diniy qa`diriyatlar dep qabil etiw na`tiyjesinde «A`dalat», «Islam la`shkerleri», 
«Tawbe» atamasindag`i toparlar is jurgize basladi. Olar nizamsiz turde is jurgizip ja`miyetlik 
turmisti zorliq isletiw joli menen o`zgertiwdi maqset qildilar. Bul toparlar a`sirese Namangan 
oblastinda o`z unamsiz xa`reketlerin jurgizdi. Usi xa`diyselerdin` guwasi bolg`an professor Xaji 
Ismatulla Abdullox to`mendegilerdi bildirdi. «Waxxabiyler menen qilg`an sawbetlerim soni 
ko`rsetedi, olar saqal qoyg`an, dun`yaliq xa`m diniy bilimnen xabarsiz, jaslar xa`m xa`r turli 
qatlam ag`zalari. Xa`tte olar waxxabiylik ne ekenligin bilmeydi». Bul so`zler olardin` kim 
ekenligin xa`m maqsetlerin ne ekenligi ashiq aydin ko`rsetedi.