Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Iqlimining paydo bo`lish xususiyatlari.
Iqlimni paydo bo`lishida, undagi er yuzasiga tushuvchi quyosh radiatsiyasining miqdoridan boshqa, Qoraqalpog`istonning dunyodagi eng katta materiklardan biri hisoblanuvchi evrosiyoning markaziy bo`limida joylashganligi katta ahamiyatga ega. U Qoraqalpog`iston hududida O`rta Osiyo respublikalarining tekislik bo`limidagi iqlimi kabi juda keskin kontinental iqlimni paydo etadi. Iqlimning kontinentalligi meteorologik elementlarning sutkalik va yil davomidadagi keskin o`zgarishida seziladi. Masalan, respublikamizning territoriyasi bo`yicha yil davomidagi kuzatiladigan havoning eng yuqori va past temperatura darajalarini bir-biri bilan solishtirsak, ularning orasida katta farqni ko`ramiz. U Nukusda 78 0 , Taxiatoshda 79 0 , Jasliqda 81 0 , «Qoraqalpog`iston» va Shabanqazganda 84 0 ga teng. Respublikamiz sharoitida yoz oylarida sutka ichidagi eng past temperatura ko`pincha ertalabki soat 4-5 ga, yuqori temperaturalar soat 14 bilan 16 oralig`iga to`g`ri keladi. Qish oylarida kunduzgi soatlarning yoz mavsumidagiga qaraganda bir qancha qisqa bo`lishiga bog`liq, sutka ichida past va yuqori temperaturalar kuzatiladigan soatlar boshqacharoq vaqtga to`g`ri keladi. Qishda sutka ichidagi havo temperaturasining eng past darajasi soat 6-7 ga, yuqori temperatura 14-15 da kuzatiladi. «Qoraqalpog`iston» meteorologik stantsiyasidan olingan ma`lumotlarning ko`p yillik o`rtachasi bo`yicha, iyul`dagi o`rtacha bir oyning ichida sutka davomidagi havoning temperaturasining eng past darajasi 17,4 0 , eng yuqori darajasi 32,6 0 bo`lib, ular yanvar` oyi uchun -11,6 0 va -7,2 0 ekanligini ko`ramiz. Bunday sharoitda iyul` oyining o`rtacha bir sutkasi uchun havo temperaturasining amplitudasi 15,4 0 , yanvar`da 4,4 0 ni tashkil qiladi. Agarda sutkalik temperatura amplitudasi o`rtacha oy ko`lamida olinmasdan, ma`lum bir sutka uchun tahlil qilinsa, u yana ham kattaroq farqni beradi. Masalan, «Qoraqalpog`iston» meteorologik stantsiyasida aprel` oyining ayrim sutkalaridagi havoning temperaturasining kunduz 20 0 -25 0 ga ko`tarilishiga qaramasdan, shu tunda temperatura bir qancha pasayib ketib, tongda soat 4-5 da qirov tushishi kuzatiladi. Meteorologik elementlarning ko`rsatkichlari yil davomida va bir necha yillar qatorida bir-biridan keskin farq qilishini yog`in-sochinlar miqdorida aniq ko`rish mumkin. Masalan, bir necha yillar to`plangan ma`lumotlarni tahlil qilsak, To`rtko`l meteorologik stantsiyasi uchun yil davomidagi eng yog`in-sochinli oy hisoblanuvchi martda, ayrim yog`in-sochinli yillari bir oyning ichidayoq 93 mm yog`in-sochin tushganligiga qaramastan, ayrim quruq bo`lib kelgan yillari To`rtko`lda mart oyining ichida 1 mm ham yog`in-sochin tushmaganligi kuzatilgan. Qoraqalpog`iston nam va iliq havo massasi keluvchi Atlantikaa okeanidan bir necha ming kilometr uzoqta joylashganligi sababli, uning iqlimi juda quruq bo`lishi bilan ajralib turadi. Qoraqalpog`iston iqlimining quruqligi yillik yog`in-sochin miqdorining haddan tashqari kam ekanliginida, ayniqsa yoz oylarida havoning juda quruq bo`lib kelishida sezilarli bo`ladi. Qoraqalpog`iston sharoitida havoning quruqligi ko`pincha uning temperaturasi qancha yuqorilagan sari, shuncha sezilarli bo`ladi. Shuning uchun ham yil davomidagi havoning nisbiy namligining eng quyi ko`rsatkichlari, respublikamizdagi juda issiq kunlar kuzatiladigan may, iyun`, iyul` va avgust oylariga to`g`ri keladi. Havoning juda quruqligi, ayniqsa shu oylardagi har bir sutkaning yuqori temperaturalari kuzatiladigan kundizgi soatlarida juda yaxshi seziladi. Masalan, To`rtko`l uchun havoning o`rtacha oylik nisbiy namligi soat 13 da may oyida 25%, iyun`da 22%, iyul` va avgusta 24% ga teng. Qoraqalpog`iston iqlimining paydo bo`lishida uning O`rta Osiyoning tekislik bo`limining shimolida joylashganligi va uning shimol tomonida Arktikadan keluvchi sovuq havo massasi uchun to`siqning yo`qligi ahamiyatli faktorlardan xisoblanadi. Qoraqalpog`iston iqlimining paydo bo`lishida uning hududidagi yil davomida kuzatiladigan havo massalari ham asosiy faktorlardan xisoblanadi. Qoraqalpog`iston territoriyasi bo`yicha yil davomida ustunlik etuvchi havo massasi O`rta Osiyoning tekislik bo`limi bilan deyarli birdek bo`lganligidan, ularga xarakteristika berganimizda V.A.Bugaev, V.A.Djordjio va boshqalar bu masala bo`yicha O`rta Osiyoning tekislik bo`limi uchun berilgan havo massalarining harakat etish sxemalaridan foydoladildi. 1 O`rta Osiyodagi havoning quyi qatlamida ustunlik etuvchi atmosfera tsirkulyatsiyasi sistemasining sxemalarini tahlil qilganimizda, dastlab O`rta Osiyo tekislik bo`limidagi iqlimning paydo bo`lishidagi dinamikasi, yilning sovuq va iliq bo`limlari uchun har xil ekanligini ko`ramiz. Yilning sovuq bo`limidagi respublikamizning iqlimining paydo bo`lishida uning territoriyasiga qarab shimol, shimoli-g`arbiy tomonidan keluvchi sovuq havo massasi asosiy faktorlardan xisoblanadi. Ikkinchisi Sibir` aktitsikloni shimoli-sharqdan esuvchi sovuq shamollarni paydo etadi. Hududning shimol tomonida sovuq havo massalarini to`suvchi tog`larning yo`qligi shimol, shimoli-sharqiy va shimoli-g`arbiy tomondan esuvchi shamollarning yilning sovuq bo`limida Qoraqalpog`iston hududiga erkin kirib kelishiga imkoniyat yaratadi. U respublikamiz territoriyasi joylashgan geografik kengligiga qaraganda bir qancha sovuq mavsumi bilan xarakterlanishiga sababchi bo`ladi. Bu sovuq havo massalari, ayrim yillari juda faollashadi, bu sharoitda haddan tashqari sovuq qish mavsumini paydo qilishi mumkin. Sovuq havo massalaraning tez-tez kelishi va er betiga quyosh nurining bir qancha qiya tushishi natijasida qish oylarining ko`pchilik kunlarida O`rta Osiyoning tekislik bo`limida past temperatura va og`ir havo bosimi paydo bo`ladi. Bu vaqtlarda O`rta Osiyoning janubida Eron va Afg`onistanda iliq va biroz engil havo massasi ustunlik qiladi. Shu havo massalarining bir-biri bilan yondosh hududlarida tez-tez havo frontlari yuzaga keladi. Ular tsiklonlarni paydo etadi. Janubiy va janubi- g`arbdan esuvchi tsiklonlar O`rta Osiyog`a issiqliq olib keladi. Lekin bu havo massalarining tarkibida namlik juda kam bo`ladi. Qish oylarida Qoraqalpog`iston hududiga issiqliq va namlik olib kelishda g`arbdan esuvchi havo massasi (Atlantikaa okeanidan keluvchi) alohida o`rinni egallaydi. O`rta Osiyoning tekislik hududidagi havo frontlari uni paydo etuvchi havo massalarining xarakteriga qarab har xil bo`ladi. Agarda iliq havo massasiga 1 Бугаев В.А., Джорджио В.А. и др. Синоптические процессы Средней Азии. Ташкент., АН УзССР, 1957. qaraganda sovuq havo massasi engil va qalin bo`lsa, iliq engil havo sovuq havoning ustida deyarli tikka ko`tariladi. Ikki havoning to`qnashgan hududida havoning sovuq fronti paydo bo`ladi. Odatda sovuq havo frontlarida iliq havo salqin havo bilan Orolashib, u tez sovib ketadi. Bunday sharoitda havoning nisbiy namligi ortadi. Sovigan havo tez to`yinadi. Natijada yog`in-sochinlar paydo bo`lish imkoniyati tug`iladi. Havo frontlari paydo bo`lgan territoriyalarda ob-havo haddan tashqari o`zgaruvchang bo`ladi. Agarda, iliq havo sovuq havoga qaraganda engil va qalin bo`lsa, iliq havo sovuq havoning ustiga harakatlanadi. Bunday sharoitda iliq havo sovuq havo frontidagidek juda tez sovumaydi. Uni havoning iliq fronti deb ataymiz. Iliq frontda havo asosan sovuq havo bilan Orolashishi vaqtida soviydi. Shuning uchun ham iliq frontlarda havoning sovush darajasi, ob-havoning o`zgaruvchangligi va yog`in-sochinli kunlarning tez-tez takrorlanishi sovuq frontlardagidek juda kuchli bo`lmaydi. Qoraqalpog`iston sharoitida janubdan keluvchi tsiklonlarning (iliq havo massasining) takrorlanishi har yili sovuq oylarning 29 foiz kunlarida kuzatiladi. Ularning sovuq havo massalari bilan to`qnashgan joylarida havo frontlari tez-tez paydo bo`lib turadi. Shunga bog`liq hududning ob-havosi qish oylarida haddan tashqari o`zgaruvchang bo`ladi. Unga qarama-qarshi, yilning iliq oylarida respublikamizning hududida quyosh nuri tik tushishiga bog`liq O`rta Osiyoning tekislik bo`limiga xos engil va yuqori temperaturaga ega tropik havo ustunlik qiladi. Bu vaqtlarda o`rtacha poyasga xarakterli salqinroq havo massasi O`rta Osiyoning territoriyasidan shimolga qarab siljiydi. Xarakteri bo`yicha har xil bulgan bu ikki havoning orasidagi chegara taxminan Qoraqalpog`iston Ustyurtining shimoliy chekkalari va Orol dengizining Qozog`iston bo`limidagi dengiz qirg`oqlariga to`g`ri keladi. Yoz oylarida Qoraqalpog`istonning ko`pchilik territoriyasi O`rta Osiyoning tekislik bo`limidagi shu mavsumda paydo bo`luvchi termik depressiyaning zonasina kiradi. Shimol va shimoli-g`arbdan esuvchi havo oqimi yilning iliq bo`limidagi Qoraqalpog`istong`a keluvchi havo massalarining 34 foizini tashkil qiladi. Lekin ular qish oylaridagidek hududning iqlimini juda sovutib yubora olmaydi. Ular kelish intensivligi va keluvchi havo massasining qalinligina qarab Qoraqalpog`iston havo massasining temperatura darajasini faqat -5 0 -7 0 ga pasaytirishi mumkin. Yozda Sibir` antitsiklonining janubi-g`arbiy chekkalari Qoraqalpog`iston territoriyasidan bir qancha shimoli-sharqqa qarab siljiydi. Shuning uchun xam u yoz oylarida respublikamiz hududining iqlimiga deyarli ta`sir qilmaydi. Bu ta`sirni biz yoz oylarida faqat shimoli-sharqdan esuvchi salqinroq shamol ko`rinishidagina sezamiz. Yoz oylarida g`arbdan keluvchi Atlantikaa okeani havo massasining tarkibida namlik yilning sovuq bo`limiga qaraganda bir qancha ko`proq bo`ladi. Lekin, ular O`rta Osiyoning tekislik bo`limiga kelishi bilan er yuzasidagi ustunlik etuvchi yuqori temperatura ta`siri natijasida isib ketadi. Havo isib ketganligidan, uning nisbiy namlik darajasi pasayadi, havo to`yinishdan uzoqlashadi. Bulutning paydo bo`lish imkoniyati yo`qoladi. Natijada ochiq, yog`in-sochinsiz ob-havo paydo bo`ladi. Qoraqalpog`iston territoriyasining shimoldan janubga qarab bir qancha uzoqqa cho`zilib joylashishiga bog`liq undagi meteorologik elementlarning, ayniqsa, havo temperaturasining joylashishida zonallikning paydo bo`lishi kuzatiladi. Masalan, respublikamizning eng shimoli uning janubiy rayonlariga qaraganda o`rtacha hisobda, qish bilan bahorda 5 0 ga, yoz va kuzda 3 0 ga salqin ekanligini ko`ramiz. Qoraqalpog`istonning pastekislik va tekisliklarda joylashishi uning rel`efi iqlimi paydo etishda katta rol` oynamaydi. Lekin Qoraqalpog`istonning ko`pchilik territoriyasini egallaydigan, haddan tashqari tekislik sharoitida, nisbiy balandligi faqat 300-400 metrgina bo`lishiga qaramasdan, Sulton Uvays tog`i o`zidan janubda joylashgan rayonlarning temperatura darajasiga ta`sir qiladi. Meteorologik elementlarning Qoraqalpog`iston bo`yicha tarqalishida uning er yuzasining xarakteri, ayniqsa quruqliq bilan suv katta farqni tug`diradi. Sababi Orol dengizi va Amudaryoning del`tasidagi ko`llar bilan suv yoyilmalarida respublikamizdagi quruqliqga qaraganda quyosh radiatsiyasining er yuzasini ilitish imkoniyati o`zgacha bo`ladi. Mavsumlar va ularning paydo bo`lish o`zgachaliklari. erning quyosh atrofidagi yil davomida egallagan o`rniga bog`liq erning yuzasidagi barcha atmosfera jarayonlari ham mavsumiy paydo bo`ladi. Atmosfera jarayonlarida yil davomida o`zgarish shu hududning tabiatida, ayniqsa uning ajralmas bo`lagi hisoblanuvchi o`simliklarning o`sishi va rivojlanishida yaxshi seziladi. Ular: bahor, yoz, kuz va qish. Yil mavsumlari ko`pincha, o`rtacha poyasta juda aniq kuzatiladi. Odatda mavsumlarning uzoqligida birdek bo`lmaydi. Ularning bir-biri bilan almashish vaqtida aniq chegara seziladi. Tabiatning yil davomida rivojlanishidagi mavsumlarning ko`rinishi er sharidagi tropik va polyar poyaslarida juda boshqacha bo`ladi. Sababi, tropik poyasda quyosh nuri hamisha tik tushishi bilan bog`liq, shu poyas uchun yil davomida birdek temperatura rejimiga ega, iliq tropik havo massasi xarakterli bo`ladi. Shuning uchun ham bu poyasta tabiatdagi o`zgarish bo`yicha bir- biridan keskin farq qiluvchi to`rt yil mavsumlari sezilmaydi. Polyar poyaslarda er betiga quyosh nurining haddan tashqari qiya tushishidan, uning ko`pchilik oylari sovuq bo`ladi. To`la yoz mavsumi ham kuzatilmaydi. Qoraqalpog`iston geografik joylashgan o`rni bo`yicha shimoliy yarimshardagi o`rtacha poyasning janubiy bo`limida subtropik poyas bilan qo`shni joylashgan. U qish mavsumidagi ustunlik etuvchi havo massasining harakatlari bo`yicha o`rtacha poyasga bir qancha o`xshash bo`lgani bilan, MDH ning o`rtacha poyasdagi ko`pchilik territoriyasini egallovchi to`qay, to`qayli dala va dala zonalaridan hududning tabiatini asosiy elementlardan biri hisoblanuvchi o`simliklarning o`sish va rivojlanish imkoniyati bo`yicha bir qancha farq qiladi. Masalan, yoz oylari o`rtacha poyasning ko`pchilik territoriyasi uchun o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi bo`yicha juda qulay mavsum. Unga yilning boshqa mavsumlariga qaraganda ko`proq kuzatiladigan havoning yuqori temperaturalari va etarli yog`in-sochinlar qulay sharoit tug`diradi. Bu oylarda Qoraqalpog`iston termik resurslarga boy bo`lgani bilan iliq yog`in-sochin miqdorining haddan tashqari kam bo`lishi, ko`pchilik o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun tuproqdagi tabiiy namlik etishmaydi. Qurg`oqchil davr har yili bir necha oylarni o`z ichiga oladi, hattoki ayrim vaqtlari o`simliklarni issiq urishi ham kuzatiladi. O`rta Osiyo respublikalarining tekislik bo`limida yog`in-sochin rejimining deyarli birdek ekanligini hisob olib, uning tabiatidagi yil davomida kuzatiladigan o`zgarishning (mavsumlikni) asosiy ko`rsatkichlari sifatida havoning temperatura darajasi professor L.N.Babushkin tomonidan qo`llanilgan. Haqiqatdan birdek yog`in- sochin rejimi sharoitida O`rta Osiyoning tekislik bo`limida o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun havoning temperatura rejimi katta rol` o`ynaydi. Professor L.N.Babushkinning fikri bo`yicha iliq, vegetatsion davrning boshidagi havoning o`rtacha sutkalik temperaturasi 5 0 va 20 0 orqali o`zgarmas turda o`tgan sanalarining orasi bahor, 20 0 bilan 20 0 ning oralig`idagi davr yoz, havoning o`rtacha sutkalik temperaturasining 20 0 dan pasaygan sanasidan 5 0 orqali o`tish sanasigacha oraliq kuz, kuzdagi 5 0 bilan bahordagi havoning o`rtacha sutkalik temperaturasi 5 0 orqali o`tish vaqtigacha davr qish mavsumi dep yuritiladi. 1 Qoraqalpog`istondagi har bir to`rt mavsumning uzoqligi, ularning bir-biri bilan almashish chegarasi professor L.N.Babushkinning klassifikatsiyasi asosida ishlab chiqilgan. Qoraqalpog`istonda iqlim mavsumlarining orasida uzoqligi bo`yicha birinchi o`rinni qish, ikkinchi o`rinni yoz egallaydi. Bahor va kuz respublika sharoitida eng qisqa davrning ichida kuzatiladigan mavsumlar. Iqlimida zonallilikning sezilishi Qoraqalpog`istonning janubiy rayonlari bilan eng shimol chekkasida mavsumlarning boshlanishi va tamomlanishining har xil sanalarga to`g`ri kelishiga sababchi bo`ladi. Mavsumlarning uzoqligi va ularning sanalari Orol dengizi va uning atrofidagi hududlarda, havoning temperatura va namlik rejimiga suvning ta`siriga bog`liq, shu geografik kenglikda joylashgan Qoraqalpog`istonning Ustyurti bilan Qizilqumiga qaraganda boshqacharoq. Qish mavsumi . Qoraqalpog`iston sharoitida 4-5 oy davom etadi. U hududning shimol tomonida oktyabr` oyining uchinchi o`n kunligida, janubiy rayonlarda bo`lsa 15-20 kun kechikib, noyabr` oyining ikkinchi o`n kunligida boshlanadi. Territoriyaga qish oylarida quyosh nurlarining bir qancha qiya tushishi, evrosiyoning ichki bo`limida joylashishiga bog`liq bu mavsumda er yuzasining tez sovub ketishi, shimol tomonining ochiq bo`lishi sovuq havo massalarining erkin turda kelishi, Qoraqalpog`istonda qish mavsumining butun O`rta Osiyo tekislik bo`limi ichida qaxraton sovuqli bo`lishiga sababchi bo`ladi. Eng sovuq oyi yanvar` oyining o`rtacha temperaturasi «Qoraqalpog`iston» meteorologik stantsiyasida - 9,8 0 , Mo`ynoqda - 7,1 0 , Qo`ng`irotda - 6,7 0 , Chimboyda - 7,0 0 , Nukusda - 6,4 0 , To`rtko`lda - 4,6 0 . Qoraqalpog`iston keskin kontinental iqlimga ega ekanligidan, ayrim yillari qish mavsumining haddan tashqari sovuq bo`ladi. Masalan, havoning temperaturasining Qoraqalpog`istonning shimol bo`limida ayrim yillari -38,0 0 , janubiy rayonlarida bo`lsa -31,0 0 gacha pasayishi kuzatilgan. Qish Qoraqalpog`iston uchun yil davomida o`zgaruvchang ob-havo kuzatiladigan mavsumlardan biri. Qish oylarida qor qoplami har yili o`rtacha 10 sm ga etadi. U respublikamiz sharoitida faqat 20-30 kungina saqlanadi. Yupqa qor qoplami sharoitida sovuq qishning ustunlik etishi, qish oylarida er yuzasining bir qancha qalinlikkagacha muzlashi sababchi bo`ladi. Keyingi 25-30 yil davomida kuzatilgan respublikamizdagi meteorologik stantsiyalarning ma`lumoti bo`yicha, tuproqdagi muzning o`rtacha qalinligi 40-50 sm, uning nisbiy maksimumi 70 sm. 1967/68 yillar qish mavsumida Qoraqalpog`iston uchun keyingi asrdagi ko`rilmagan, 1 Бабушкин Л.Н. Сезоны и их особенности. Характеристика климата по отдельным элементам хлопковых районов Средней Азии, Хлопчатник. Том.2. Ташкент, АН УзССР, 1957. quruq, haddan tashqari qahraton qishning bo`lishi natijasida tuproqdagi muzning qalinligi 100-120 sm gacha etgan. Qoraqalpog`istonda umumiy olganda, qish mavsumi sovuq bo`lishiga qaramasdan, undagi Orol dengizi, Amudaryoning «harakatdagi» del`tasidagi ko`llar va suv havzalari ustida havoning temperatura rejimining bir qancha o`zgacha ekanligi seziladi. Bahor respublikamizning barcha rayonlarida bir vaqtda boshlanmaydi. Bir qancha janubda joylashgan geografik kengligiga bog`liq Qoraqalpog`istonning To`rtko`l, ellikqala, Beruniy va Amudaryo tumanlarida bahor mart aylarining o`rtalarida, respublikamizning shimoliy bo`limini egallagan Qoraqalpog`iston Ustyurtida u ikki hafta kechikib, aprel` oyining birinchi o`n kunligida boshlanadi. Qoraqalpog`iston sharoitida bahor mavsumi 1,4-2 oy davom etadi. U temperatura darajasi bo`yicha, shu territoriya uchun qish mavsumi bilan yozning orasidagi o`tkinchi mavsum. Sababi respublikamiz MDH dagi o`rtacha poyasda joylashgan boshqa territoriyalarga qaraganda tropik poyasga yaqin joylashganlikdan bahorning boshlanishi bilan quyoshning tik tushish burchagi har kun sayin o`sib boradi. U quyosh nurining ko`payishiga, havo temperaturasining tez ko`tarilishiga sababchi bo`ladi, yozning boshlanishini tezlatadi. Bahorning boshlanishi havo temperaturasining kun sayin yuqorilashida, ayniqsa o`simliklarning o`sishi va rivojlanishida yaxshi seziladi. Bahorning birinchi o`n kunlaridanoq Amudaryoning del`tasida va Qoraqalpog`iston Ustyurti bilan Qizilqumida ko`m-ko`k bo`lib efemer va efemeroid o`simliklarning o`sib chiqishida ko`ramiz. Vohada bo`lsa, qolgan madaniy o`simliklar (beda, bug`doy) o`sib, mevalar kurtakla va gullay boshlaydi. Masalan, respublikamizning janubiy tumanlarida o`rtacha o`rikning gullash vaqti aprel`ning 1 sanasiga, shaftoli 16, chiya 17, olmurt va olmalar 19, jiyda may oyining 10, uzumlar 20 sanalariga to`g`ri keladi. Bahor ob-havoning xarakteri bo`yicha Qoraqalpog`iston uchun yil davomidagi eng o`zgaruvchang mavsum. Sababi bahorning birinchi kunlaridanoq, erga tushuvchi quyosh radiatsiyasining kun sayin ortib borishi, uzoq davom etgan qish oylaridagi O`rta Osiyoning tekislik bo`limini egallab yotgan o`rtacha poyasga xarakterli salqin havo massasi isiy boshlaydi. Natijada bu salqin havoning shimol tomonga shimoliy Qozog`iston va Sibir` territoriyasiga siljishiga sababchi bo`ladi. O`z o`rnida tropik poyasga xarakterli havo massasi paydo bo`la boshlaydi. Xarakteri va tabiiy xususiyati bo`yicha bu ikki xil havoning orasidagi chegara O`rta Osiyoning tekislik bo`limi bo`ylab, janubdan shimolga qarab siljib tropik va o`rtacha poyasga xarakterli havo massalarining chegarasida ob-havo juda o`zgaruvchang bo`ladi. Bu chegaraning shimolga qarab siljishi, O`rta Osiyoning tekislik bo`limida janubiy va janubi-g`arbiy tsiklonlarining kuchayib ketishiga sabab bo`ladi. Bu vaqtda shimol, shimoli-g`arbiy va shimoli-sharqiy tomondan keluvchi sovuq havo massalari ham uchrab turadi. Lekin bu kunlari butun shimoliy yarim sharda qish oylariga qaraganda havo temperaturasi bir qancha yuqori bo`lib ketganligidan, ular janubga borgan sari isiy boshlaydi. Natijada bahordagi keluvchi sovuq havo massasi Qoraqalpog`iston uchun ham qish oylaridagidek qahratonli bo`lmaydi. Bahor oylarida g`arbdan, Atlantika okeanidan keluvchi havo massasining ta`siri ham bir qancha kuchli bo`ladi. Natijada tez kuzatiladigan tsiklonlar, har xil temperaturaga ega havo massalarining orasida paydo bo`lgan havo frontlari ob- havoda katta o`zgaruvchanglikni paydo etadi. Bahorda bulutli va yog`in-sochinli kunlar ko`p kuzatiladi. Shuning uchun xam bahorda, uning boshqa mavsumlarga solishtirganimizda qisqa bo`lishiga qaramastan, faqat 1,5-2 oyning ichidayoq Qoraqalpog`istonda iliq yog`in-sochin miqdorining deyarli yarimiga yaqini tushadi. Bahordagi yog`in-sochinlar respublikamizning yaylovlari uchun juda foydali. U qish oylaridagi to`plangan tuproqning tarkibidagi namliklar bilan birlikda bahorda tabiiy o`simliklarning normal o`sishi va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Ayrim yillardagi kuzatiladigan yog`in-sochinli bahor oylari yaylovlarning ahvolini bir qancha yaxshilaydi. Lekin yog`in-sochinli bahor vohalar uchun uncha qulay bo`lmaydi. Sababi bahor dexqonchilik uchun dolzarb mavsum. Sababi, respublikamizdagi ko`pchilik ekinlar bahorda ekiladi. Bahor yog`in-sochinli bo`lsa, ob-havo odotdagidan salqinroq bo`ladi. Sababi bulutli kunlar ko`p bo`ladi. Bulutlar erga keluvchi quyosh radiatsiyasining bir bo`limini yutadi. Yog`in-sochinli kunlarda nam erning yuzasidagi namlik bug`lanishi uchun issiqliq sarflanadi. Natijada o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi uchun zarur effektiv temperaturalar kam to`planadi. Arktikadan keluvchi sovuq havo massasi bahor oylaridagi hali er beti yaxshi qizib keta olmagan vaqtida ayrim kunlari havo temperaturasining nol` gradusdan pasayib ketishiga sababchi bo`ladi. Natijada qirov tushish (bahorgi ayoz) havfi tug`iladi. Bahorgi ayoz Qoraqalpog`istonning janubiy rayonlarida o`rtacha 2 aprel`ga, shimolida 28 aprel`ga to`g`ri keladi. Lekin ayrim yillardagi bahorning noqulay kelishi qirov tushishi may oylarining boshlarida ham kuzatilishi mumkin. Bahorgi qirov tushishi Qoraqalpog`iston sharoitida, ayniqsa mevali daraxtlarga, poliz va sabzavot ekinlarga ziyon etkazadi. Bahor oylarida havo temperaturasining territoriya bo`yicha tarqalishida er yuzasining tuzilishidagi mahalliy xarakterga ega o`zgachaliklari sezila boshlaydi. Havoning temperaturasi bo`yicha katta tafovut ayniqsa territoriya bo`yicha keng tarqalgan suv xavzalarining yuzasi bilan ularning atrofidagi Qoraqalpog`iston Ustyurti va Qizilqumiga solishtirganda aniq ko`rinadi. Bahorda, quyosh nurining tushish burchagi ortishiga bog`liq, quruqlikning yuzasi isiy boshlaydi. Bu vaqtda muz bilan qoplanib yotadigan Orol dengizi, del`tadagi ko`llar va suv xavzalarini quyosh nuri ko`pincha muzlarini eritib, suv yuzasini isitish uchun sarflaganligidan havo sekin iliydi. Natijada quruqliq bilan suvning yuzasidagi havoning temperaturasida farq paydo bo`ladi. Bunday katta farq yil davomidagi hech bir mavsumda kuzatilmaydi. Meteorologik stantsiyalar bo`yicha ko`p yillar davomida to`plangan, ma`lumotlarga ko`ra, bahor mavsumi uchun xarakterli oy hisoblanuvchi aprel`ning o`rtacha temperaturasi «Qoraqalpog`iston» meteostantsiyasida 9,5 0 , Mo`ynoqda 8,5 0 , Shabanqazganda 12,5 0 , Qo`ng`irotda 11,3 0 , Chimboyda 11,6 0 , Nukusda 12,7 0 va To`rtko`lda 14,5 0 ga teng. Yoz. Respublikamizning janubiy rayonlarida yoz mavsumi may oyining o`rtalarida boshlanadi. Uning shimolida joylashgan Qizilqumning shimoliy rayonlarida va Qoraqalpog`iston Ustyurtida yozning boshlanishi bir oz kechikib, u iyun`ning birinchi o`n kunligiga to`g`ri keladi. Yoz mavsumi Qoraqalpog`iston sharoitida 3,5-4 oy davom etadi. U respublikamiz territoriyasi uchun yil davomidagi juda issiq, havosi quruq, bulutsiz va yog`in-sochinsiz mavsum ekanligi bilan ajraladi. Bu mavsumning barcha kunlarida yuqori temperatura ustunlik qiladi. Sababi iyun` va iyul` oylari bu territoriya uchun yil davomidagi quyosh nurining eng tik tushuvchi kunlarini o`z ichiga oladi. Bu vaqtda butun O`rta Osiyodagi tekislik territoriyalarning ustida juda yuqori temperatura va engil havo bosimi paydo bo`ladi. Sovuq poyastan keluvchi havo massalari O`rta Osiyo territoriyasiga kelishi bilanoq, iliq havo bilan Orolashib, shu joydagi iliq, quruq tropik havoga o`xshash xususiyatga ega bo`ladi. Qoraqalpog`istonga yog`in-sochin olib keluvchi nam Atlantika okeani havo massasi O`rta Osiyodagi cho`llar Qoraqum, Qizilqum va Ustyurtlarning ustida tez isib ketganligidan, ular to`yinish tochkasidan uzoqlashadi. Natijada yog`in-sochin paydo bo`lish sharoiti qiyinlashadi. Shuning uchun xam, havodagi namlikning miqdori yozda yilning barcha mavsumlariga qaraganda ko`proq bo`lishiga qaramastan, O`rta Osiyoning tekislik bo`limida ayniqsa, Qoraqalpog`iston hududida yog`in-sochin juda kam bo`ladi. Ayrim vaqtlari kuzatiladigan 5-10 mm yog`in-sochin faqat yozning birinchi va ikkinchi o`n kunligiga to`g`ri keladi. Umumiy olganda Qoraqalpog`iston evrosiyo materigining tekislik bo`limidagi yog`in-sochin kam territoriya bo`lishi bilan bir qatorda, yoz oylarida yog`in- sochinning haddan tashqari kam bo`lishi uning tabiatiga, ayniqsa yaylovlardagi o`simliklarning o`sishi va rivojlanishiga katta ta`sir etadi. Masalan, o`rtacha bir yillik yog`in-sochin miqdori «Qoraqalpog`iston»da 135 mm, Vozrojdenie (sobiq) orolida 104 mm, Mo`ynoqda 98 mm, Qo`ng`irotda 95 mm, Chimboyda 90 mm, Nukusda 87 mm, To`rtko`lda 86 mm. Bu ma`lumotlar oylar bo`yicha tahlil qilinganda, Qoraqalpog`istonning rayonlarida yoz mavsumining haddan tashqari quruq ekanligini ko`ramiz. Masalan, yoz oylari hisoblanuvchi iyun`, iyul` va avgustda tushuvchi yog`in-sochinlar uning bir yillik miqdorining Shabanqazganda faqat 10%, Qo`ng`irotda 15%, Chimboyda 11%, Ko`ne-Urgenchda 9% va To`rtko`lda 7% in tashkil qiladi. Bu masalada Qoraqalpog`iston Ustyurtining eng shimoli alohida o`rinni egallaydi. Masalan, «Qoraqalpog`iston» va «Jasliq» meteorologik stantsiyalarida yozgi yog`in-sochinlar uning bir yillik miqdorining 22-23% iga teng. U mana shu meteorologik stantsiyalarning yoz oylarida tropik va o`rtacha poyasdagi havo massalarining chegaradosh joylashgan polosalaridagi paydo bo`lgan o`zgaruvchang ob-havoning ta`sirida bo`ladi. Qoraqalpog`istonda yoz mavsumi uchun xarakterli oy iyul`. Iyul` oyining o`rtacha temperaturasi «Qoraqalpog`iston»da 26,2 0 , Mo`ynoqda 25,9 0 , Shabanqazganda 28,3 0 , Qo`ng`irotda 25,3 0 , Chimboyda 25,4 0 , Nukusda 27,1 0 , va To`rtko`lda 28,4 0 . Ayrim kunlari, ayniqsa kundizgi soat 14-16 larda yoz oylaridagi juda yuqori temperaturalar kuzatiladi. Masalan, respublikamizning janubiy rayonlarida havo temperaturasining 47 0 ga ko`tarilgani hisobga olingan. Yoz mavsumida uzoq kunlar davomida havoning yuqori temperaturaga ega bo`lishi territoriyada bug`lanishni orttiradi, tuproqning tarkibidagi namlikni kamaytirib yuboradi. Natijada Qoraqalpog`iston Qizilqumi bilan Ustyurtda er osti suvlarining chuqurda joylashishiga bog`liq bir yillik o`simliklarning rivojlanishi to`xtaydi. Cho`llarda qurg`oqchilik boshlanadi. Tuproq yuzasi bir qancha qizib ketadi. Masalan, Qoraqalpog`iston Ustyurtidagi «Qoraqalpog`iston» meteorologik stantsiyasida tuproq yuzasining temperaturasi 66 0 , Jasliqda 68 0 ga etib, Qoraqalpog`iston Qizilqumida bo`lsa 70 0 gacha ko`tarilishi mumkin. Vohalarda yoz oylaridagi havoning yuqori temperaturasi madaniy o`simliklarning o`sish va rivojlanishiga deyarli ziyon tekkizmaydi. Sababi suvg`orilgan maydondagi tuproq o`simliklarning normal rivojlanishini ta`minlay oladigan namlik to`play oladi. Kuz. Qoraqalpog`iston sharoitida bahor mavsumiga o`xshab juda qisqa 1,5-2 oy bo`lib, u quruq va yuqori temperaturali uzoq davom etgan yoz mavsumi bilan yog`in- sochinli va sovuq qish oylari orasidagi o`tkinchi mavsum. Kuz Qoraqalpog`istonning shimolida sentyabr`ning boshlaridanoq kiradi. U respublikamizning janubiy rayonlarida bir qancha kechikib, sentyabr` oyining o`rtalarida boshlanadi. Yozgi kun tutilish vaqtidan keyinoq, quyosh nurining er betiga tik burchakda tushishi har kun sayin janubga qarab (janubiy tropik chizig`iga qarab) siljiy boshlaydi. Oradan bir ikki oy o`tgandan keyin havoning temperaturasi pasayganligi bir qancha seziladi. Natijada yoz kunlari Qoraqalpog`istondan bir qancha shimolda joylashgan o`rtacha poyasga xarakterli havo massasi janubga tomon siljiydi. U kam-kamdan O`rta Osiyoning tekislik bo`limidagi tropik havo massalarining o`rnini egallashga harakat qiladi. Kuzning birinchi bo`limida ob-havo, yoz mavsumiga o`xshab, o`zgarmas bo`ladi. Ochiq havo va quruq kunlar ustunlik qiladi. Quruq va iliq havo ekinlarning pishib etilishini tezlatadi. O`rtacha va tropik poyaslarga xarakterli havo massalarining orasidagi o`tkinchi yo`lakning janubga qarab siljishi kuzning ikkinchi yarimida ob-havoni o`zgaruvchang qilib yuboradi. Bulutlar paydo bo`ladi, yog`in-sochinlar tushadi. Arktikadan keluvchi sovuq havo massalarining ta`siri kuchayadi. er betiga tushuvchi quyosh radiatsiyasining kun sayin kamayishi natijasida havoning temperaturasi ham pasayib boshlaydi. Havoning temperaturasining pasayishini Arktikadan keluvchi sovuq havo massalari ham tezlatadi. U qirov (kuzgi ayoz) tushishiga sababchi bo`ladi. Kuzdagi ayoz, ayniqsa iliq, vegetatsion davrni ko`proq talab etuvchi paxtaga havfli. U kech ekilgan ekinlar uchun ham havfli. Shuning uchun ham madaniy ekinlarni erta bahorda o`z vaqtida ekish, ularning sovuqqa chidamli navlarini yaratish, ayniqsa respublikamizning shimoliy rayonlari uchun paxtaning juda tez pishuvchi navlarini yaratish qishloq xo`jalik ilmiy xodimlarining asosiy vazifalaridan biri. Kuz mavsumi uchun xarakterli oy oktyabr`. Oktyabr` oyining o`rtacha temperaturasi «Qoraqalpog`iston» da 7,6 0 , Mo`ynoqda 11,1 0 , Shabanqazganda 10,0 0 , Qo`ng`irotda 9,8 0 , Chimboyda 9,4 0 , Nukusda 10,2 0 , To`rtko`lda 11,7 0 ga teng. Kuzda territoriya bo`yicha havo temperaturasining taqsimlanishida Orol dengizi akvatoriyasida joylashgan meteorologik stantsiyalar (Vozrojdenie va Mo`ynoq) Qoraqalpog`iston Qizilqumi va Ustyurtidagi «Qoraqalpog`iston» va Shabanqazg`ang`a qaraganda bir qancha iliqroq bo`lishi bilan ajralib turadi. Sababi Orol dengizi yozi bilan qabul qilgan quyoshdan keluvchi issiqliqni o`ziga quruqlikka qaraganda ko`proq olganligidan, kuzda o`zidan chiqarib ulgura olmaydi. Unga qarama-qarshi, Ustyurt bilan Qizilqum o`zidan issiqliqni tez chiqarishidan bu joylarda tuproq yuzasi tez soviydi, natijada havo temperaturasi tez pasayadi. Kuzning qish mavsumi bilan almashish sanasi (kuzdagi havoning o`rtacha sutkalik temperaturasining 5 0 dan pasayishi) shu territoriyada iliq, vegetatsion davrning tugaganligini ko`rsatadi. Bahorgi va kuzgi sovuqlarning ta`siridan iliq, vegetatsion davrning qisqarishini hisoblaganimizda u Qoraqalpog`istonda 205-240 kun. Shu davr ichidagi kuzatiladigan musbat temperaturaning yig`indisi 3800 0 -4800 0 . Qoraqalpog`istonda issiqsevar o`simliklar uchun ham (paxta, yuzim va b.) uning termik resurslari ko`p. Masalan, paxta uchun effektiv temperaturalar yig`indisi Qo`ng`irotda 1891 0 , Chimboyda 1865 0 , Nukusda 2125 0 , Xo`jaylida 2021 0 , Mang`itda 2245 0 , To`rtko`lda 2432 0 ni tashkil qiladi. Vegetatsion davrning uzoqligi, quyosh nuriga boy va termik resurslarning ko`p ekanligi, ekish va yig`im-terim vaqtida yog`in-sochinlarning kam bo`lishi respublikamiz iqlimining dexqonchilik jihatidan butun O`rta Osiyo bo`yicha juda qulay territoriya hisoblanishiga imkoniyat beradi. U Qoraqalpog`istonning dexqonchilikni rivojlantirish jihatidan juda istiqbolli region ekanligini ko`rsatadi. Iqlimning xalq xo`jaligiga ta`siri. Qoraqalpog`iston iqlimining har xilligi, ularning rayonlar orasida bir-biridan katta farqlari, respublikamizning xalq xo`jaligining rivojlanishiga to`sqinlik qila olmaydi. Masalan, hududida yillik yog`in- sochin miqdoriga (86-135 mm) qaraganda yillik bug`lanishning bir necha marta (15- 20 ret) yuqori ekanligidan qishda to`plangan va bahordagi yog`in hisobidan to`plangan tuproqdagi namlik tez bug`lanib, yozning birinchi kunlaridanoq tuproq qurib ketadi, tabiiy o`simliklarning normal o`sishi va rivojlanishi qiyinlashadi, ko`pchilik o`simliklar vegetatsiyasini to`xtatadi. Bunga qarshi iloj sifatida respublikamizning dehqonlari suvg`orish ishlariga alohida e`tibor qaratadi. Qish oylaridagi havo temperaturasining haddan tashqari past bo`lishi (-28 0 -38 0 ) o`simliklar vegetatsiyasini to`xtatadi. Qahraton sovuqning o`simlikga zararini kamaytirishga qaratilgan ko`pgina ilojlar bor. Masalan, qishda uzumning putalari va anjir shoxlari yopiladi yoki tuproq bilan ko`miladi. Qish oylaridagi juda past temperatura sharoitida er yuzi bir qancha chuqurlikgacha (60-70 sm) muzlashidan, shahar va aholi punktlarining barcha vodoprovod trubalari shu chuqurlikdan pastdan o`tkazilgan. Bahorning oxirida va kuzning boshida kuzatiladigan qirovning keltiradigan zararidan o`simliklarni saqlash uchun ham ko`plab ilojlar ishlanadi. Masalan, kichik uchastkalarda mahalliy usullardan (tutunlik solish) foydalanish orqali uning zararini bir qancha kamaytiradi. Qoraqalpog`istonda kuchli shamollar bo`lib turadi. Shuning uchun ham paydo bo`lgan changli bo`ronlarga qarshi iloj sifatida respublikamizning shaharlari va aholi punktlarining atrofida to`qay xalqalari o`tkazilgan. Respublikamiz hududida keng o`rin olgan sho`rxoklarning paydo bo`lishi uning quruq iqlimi bilan bog`liq. Sababi yilning ko`pchilik oylarida kuzatiladigan havoning quruq va yuqori temperaturasi gruntning mexanik tarkibi va xarakteriga qarab ayrim uchastkalarda joylashgan er osti suvlarining ham bug`lanishiga sababchi bo`ladi. Tarkibi har xil tuzlarga ega er osti suvlari er betiga ko`tarilsa, toza suv (H 2 0) bug`lanib, tuzlar er yuzasida qoladi. Respublikamizdagi tarqalgan ko`pchilik tuproqlarning tarkibida tuzlarning ko`payishi hattoki ayrim erlarning sho`rlashib ketishiga sababchi bo`ladi. Unga qarshi ilojlar sifatida respublikamizda bir necha ming km uzunlikda zaxkash va kollektorlar qazilgan. Ular er osti suvlari sathining 3 metrdan yuqoriga ko`tarilishiga yo`l qo`ymaydi. Ayrim yillari kuzatiladigan, paxta ekilgandan keyin yog`gan haddan tashqari ko`p yog`in-sochin dalalarda qatqaloq paydo qiladi. Qatqaloqga qarshi kurash o`z vaqtida yurgizilmasa, paxtadan to`liq ko`chat olish uchun ikkinchi marta chigit ekishga majbur bo`ladi. Juda siyrak bo`lsa ham, respublikamiz iqlim sharoitida yog`in-sochinning muz (burchoq) ko`rinishida yog`ishini ko`ramiz. U ekinlarga juda havfli. Sovuq iqlim sharoitining salbiy ta`siri yaylovlarda ham seziladi. Masalan, Qoraqalpog`iston Qizilqumining shimolida qor qoplami har yili o`rtacha 1,5-2 oy saqlanib, uning qalinligi ayrim yillarda 20 sm gacha etadi. Bunday sharoit qo`y chorvachiligiga salbiy ta`sir qiladi. Shuning uchun ham shunday rayonda boqiladigan asosiy qo`y podalari ko`pincha qishlov uchun bir qancha qulay sharoitlarga ega vohalarga yaqinroq o`rnalashadi. Xalq xo`jaligining normal rivojlanishiga yomon ta`sir etuvchi iqlimning ayrim salbiy ta`sirlariga qarshi ilojlar o`z vaqtida ishlanganda, respublikamizning juda boy iqlim resurslarini ratsional foydalanish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Iqlimning qulayligi bo`yicha Amudaryoning del`ta bo`limi alohida ko`zga tushadi. Masalan, uning janubiy rayonlari (To`rtko`l, Beruniy) ning termik resurslari paxtaning o`rtacha kechpishar navining normal pishishini har yili ta`minlay oladi, makkajo`xorining kechpishar navi ham har yili to`liq pishib ulguradi. Tegishli agrotexnik choralar o`z vaqtida qo`llanilgan sharoitda bedani bu rayonlarda 5 va undanda ko`proq o`rib olishga imkoniyat bor. Amudaryoning del`ta bo`limining shimoliy rayonlarida juda tez pishuvchi paxta navlari ko`sagining normal pishishi faqat 85-95 foizni tashkil qiladi. Ularning termik resurslari donli ekinlarning kechpishar navlarini, sholining ko`pgina navlarining to`liq pishib etilishini ta`minlay oladi. Bedadan to`rt martagacha to`liq o`rim olishga imkoniyat bor. Shuning bilan birga, agar suv bilan ta`minlanganda, Qoraqalpog`iston Ustyurti va Qizilqumi ham termik resurslarga boy ekanligini hisobga olishimiz kerak. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|