Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк
Tabiiy resurslariga umumiy ta`rif
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Tabiiy resurslariga umumiy ta`rif.
Qoraqalpog`iston respublikasining ko`pchilik territoriyasi geologik jihatdan Turon platformasining ajralmas bir bo`lagi xisoblanadi. U faqattonik jihatdan qadimgi eralardan buyon turg`un bo`lib qolgan territoriya bo`lib, harakatsiz hududlar qatoriga kiradi. Mezazoy erasigacha Qoraqalpog`iston o`lkasi geosinklinal oblastlardan xisoblanib, tog` paydo bo`lish protsessi polezoyning oxirida tamomlangan. Shuning uchun platformaning fundamentini mezazoygacha davrda yotqizilgan cho`kindi tog` jinslaridan iborat oxak toshlar, metomorfizmga uchragan soz loy (slanets), magma jinslaridan granit, gneys, serpentinlar tashkil qiladi. Bu fundament katlamli paleozoy erasida shakllangan. Kadimiy qurg`oqlikning paydo bo`lish davridan boshlaboq er yuzasi yuvilish protsessiga uchrab, asta sekin emirilib, yassilanib. tekisllasha boshlagan. Keyinchalik platforma davri boshlanganda, er yuzasi asta sekin chyakib, paleozoy jinslarining ustida yangidan mezazoy va kaynazoy katlamlari to`plana boshlaydi. Natijada ular hozir Qoraqalpog`istonnida bir qancha chuqurda yotibdi. Fundamental katlam Ustyurtning Qabaqli zonasida 100 metrdan Borsakelmasga tomon 6000 metr chuqurlikda uchrasa, Amudaryo del`tasining Qo`ng`irot zonasida bir qancha yuqoriroqda 2000 metrda, Xo`jayli va Nukusda 1000 metr, To`rtko`lda 500 metr chuqurlikda, Sulton-Uvays tog`ida esa fundament katlam er yuzasiga chiqib yotibdi. Fundamentni qoplab turgan cho`kindi tog` jinslarining qalinligi o`sha davr tabiiy-geografik sharoit bilan bog`liq. Shunday qilib, Qoraqalpog`iston o`lkasi o`zining platforma rivojlanish tarixi bo`yicha mezazoy, kaynazoy eralarida dengiz ostida bo`lgan. Shuning uchun Qoraqalpog`istonning ko`pchilik territoriyasini cho`kindi tog` jinslarining qalin qatlamlari qoplab yotibdi. Demak bu respublika o`lkasi bo`yicha qazilma boyliklarning geografik tshimollishiga va ularning zaxiralarining shakllanishiga kuchli ta`sir etgan. Qoraqalpog`istonda ko`p yillar oldinoq sanoat ahamiyatiga ega temir rudasining, rangli metallarning, fosforitning, osh tuzining, mirabilitning, sul`fat natriyning, qo`ng`ir ko`mirning zaxiralari aniqlangan edi. Keyingi yillarda O`zbekiston Fanlar Akademiyasining geoologiya institutining va Qoraqalpog`iston bo`limining geologiya sektorining olimlarining ishtirokida (Samanov J., Palibekov A., Kurbaniyazov K., va b.) yonuvchi tabiiy gazning, ko`p sonli fosforit konlarining, qurilish uchun yaroqli toshlarning, ayniqsa marmarning, oxak toshlarining, koalin loylarining sanoat zaxiralari ochildi. Shunday qilib, bizning o`lkamizda bugingi kunga kelib sanoat axamiyatiga ega mineral xom ashyo resurslarining zaxiralari aniqlana boshladi. Bularni xalq xo`jaligidagi ahamiyati va foydalanish yo`nalishlari bo`yicha quyidagi guruhlarga ajratishga bo`ladi: 1. Yonilg`i-energetik axamiyatga ega mineral xom ashyo resurslari. 2. Metallurgik axamiyatga ega mineral xom ashyo resurslari. 3. Ximiyaviy axamiyatga ega mineral xom ashyo resurslari. 4. Qurilish materiallari axamiyatiga ega mineral xom ashyo resurslari. 5. Oziq-ovqat axamiyatiga ega mineral xom ashyo resurslari. Yuqoridagi ko`rsatilgan yonilg`i-energetik axamiyatga ega tabiiy resurslardan tabiiy gaz, ko`mir va neftni aytsak bo`ladi. Tabiiy gaz Qoraqalpog`istonning Ustyurt bo`limidagi Shoxpaxta, Quvonish konlarida ochildi. Mutaxassislarning aniqlashicha xozirning o`zida uning umumiy zaxirasi 195 mlrd. m 3 ga barobar. Shundan Shoxpaxta gaz konining zahirasi 46,5 mlrd m 3 ni tashkil qilib, keyingi yillarda respublika gaz quvuriga tutashtirildi. Qo`ng`ir ko`mirning zaxiralari quyi va o`rta yura yotqiziqlarida uchrab, bular Tovqir, Qulanlida 150-1500 metr chuqurlikda uchraydi. Neftning sanoat zaxirasi Borsakelmas zonasida ochildi. Yuqorida ko`rsatilgan mineral xom ashyo resurslarni sanoatda foydalanish kelajak istiqbolida Qoraqalpog`istonning yonilg`i-energetik bazasini tuzishga va gaz, neft`, ximiya sanoatining rivojlanishiga yo`l ochadi. Bizning sharoitimizda mustahkam yonilg`i- energetika bazasini tuzish xozirgi xalq xo`jaligi soxalarining energiyaga bo`lgan extiyojinii ta`minlashda va sanoat komplekslarini tuzishga yo`l ochishi bilan birga foydalanishga yaroqli mineral xom ashyo resurslarining tarkibidagi jinslarni ajratishga imkoniyat beradi. Qoraqalpog`istonda metallurgik ahamiyatga ega mineral resurslardan temir rudasi, mis, tsink, nikel`, qo`rg`oshin va boshqa boyliklarni aytsak bo`ladi. Geologik o`rganish natijasida Sulton Uvays tog`ida temir rudasining (zaxirasi 15 mlrd.t.), misning, qo`rg`oshinning, tsinkning va boshqa boyliklarning katta zaxiralari aniqlandi. Topilgan nikel` avtomobil`, traktor, mashina sanoati uchun kerakli xar xil uskunalar tayyorlashga, meditsina priborlar, akkumlyatorlar uchun elektrod tayyorlash uchun yaroqli. Ximiyaviy va oziq-ovqat mineral xom ashyo resurslariga fosforit, mirobilit, osh tuzi va shifobaxsh er osti suvlarini keltirsak bo`ladi. Fosforitning aniqlangan zaxiralari Ustyurtda, Bestobeda, Xo`jako`lda va boshqa joylarda uchraydi. Mirobilitning sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Kusxanatovda ham uchraydi, zaxirasi 1.1 mlrd. m 3 ga barobar. Qog`oz, to`qimachilik sanoatlari, shuningdek shisha ishlab chiqarishga va farmatsevtika uchun foydalanishga yaroqli. Osh tuzining katta sanoat ahamiyatga ega zaxiralari Qoraumbat, Borsakelmas, Oqtuba, Sariko`l zonalarida joylashgan. Shundan Borsakelmas konidagi osh tuzining zaxirasi 17 mlrd.t. dan ortiq. Qoraqalpog`istonda xalq xo`jaligida foydalanishga yaroqli er osti suvlarining ham mo`l zaxiralari uchraydi. Gidrogeologik ekspeditsiya ma`lumotlariga qaraganda bu suvlar shifobaxshligi bilan foydalanishga va mineral suv sifatida foydalanishga imkoniyat beradi. Qoraqalpog`istonni qurilish sanoati uchun yaroqli asbest, dala shpatining, tal`kning, marmarning, oxakning, granitning va boshqa zaxiralarga juda boy. Shundan tal`kning aniqlangan zaxirasi 820 mln. m 3 ga barobar bo`lib, qogoz, kabel`, rezina ishlab chiqarishda, dekorativ plitalar tayyorlashda va yuqori sifatli izolyatorlar ishlab chiqarishda foydalanishga bo`ladi, granit bo`lsa kesish, parmalash asboblarini tayyorlashda foydalanishga yaroqli. Xozir o`lkamizda qurilish materiallaridan marmardan foydalanish yaxshi yo`lga qo`yilgan. Sultao Uvays tog`ining marmarining bazasida Nukus granit marmar zavodi ishlamoqda. Shunday qilib, Qoraqalpog`istonning mineral xom ashyo resurslarini qisqacha tahlil qilganimizda o`lkamizda mineral boyliklarning katta zaxiralari bor ekanligi kuzatiladi. Shuning uchun bu katta resurslarni sanoatda foydalanishga qo`shish kelajak istiqbolida Qoraqalpog`istonda yirik sanoat komplekslarini tuzishga imkoniyat beradi, bu o`z navbatida o`lkamizning agrar statusini o`zgartirishga yo`l ochsa, ikkinchidan xalqimizning milliy daromadining hajmining ortishiga ijobiy ta`sir qiladi. Xulosa qilganimizda Qoraqalpog`iston respublikasida og`ir sanoat sohalarini, ayniqsa tog`-kon sanoati va qurilish materiallari sanoatini rivojlantirish uchun mineral xom ashyo resurslarning ko`pchilik turlari joylashgan. Masalan: Tebinbuloq titan magnetitli koni istiqbolli konlardan xisoblanadi. Sul`fatli magneziyali tuz kon asosida sul`fat natriyning, osh tuzini va metall magniyni olishga yo`l ochiladi. Bu esa ximiya, metallurgiya sanoatini keng rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. Respublikada qurilish materiallarini etishtirish uchun mineral boyliklarining zaxiralari ko`p. Hozirgi vaqtda Ustyurt zonasidan gaz va neftning bir qator konlari ochildi. Shunday qilib,o`lkamizda har xil xom ashyo resurslarining katta zaxiralari mavjud. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|