Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ma`ruza №10
QIZILQUM VA OROL TABIIY GeOGRAFIK OKRUGI Reja: 1. Okrugning geologik tuzilishi va rel`efi. 2. Okrugning iqlimi va iqlim resurslari. 3. Ichki suvlari va suv resurslari. 4. Tuproqlari, o`simliklari va hayvonotlar dunyosi 5. Tabiiy geografik rayonlari. Turon tekisligidagi eng katta cho`llardan biri bo`lgan Qizilqum asosan Amudaryo bilan Sirdaryo orasida joylashgan. Lekin Qizilqum okrugiga Qizilqum cho`lining O`zbekiston hududida joylashgan qismi kiradi. Qizilqum okrugi shimoli-g`arbda Quyi Amudaryo okrugi bilan, janubi-sharqda Quyi Zarafshon okrugi bilan, sharqda esa Toshkent-Mirzacho`l okrugi bilan chegaralanadi. Okrugning janubi-g`arbi Turkmaniston, shimoli-sharqi Qozog`iston bilan bo`lgan davlat chegarasiga to`g`ri keladi. Qizilqum janubi-sharqdan shimoli-g`arbga qarab pasayib boradi. Uning o`rtacha mutloq balandligi 200-300 m bo`lsa, janubi-sharqda 350-400 m, shimoli- g`arbda esa 90-100 m ga tushib qoladi. Qizilqum okrugi er usti tuzilishi jihatidan bir xil emas. Bu erda botiqlar, tekisliklar, yassi platolar va qoldiq tog`lar mavjud. Lekin uning ko`pchilik qismini mutloq balandligi 200 m gacha bo`lgan qumli tekisliklar ishg`ol qiladi. Tekisliklarning ko`pchilik qismini allyuvial sochilma qumlar ishg`ol qilib, asosan, eol rel`ef shakllari qum marzalari, do`ng qumlar, kamroq esa barxanlar mavjud. Qum marzalari ko`proq meridianal yo`nalishga ega bo`lib, o`simliklar bilan mustahkamlangan. Ularning nisbiy balandliklari 15-20 m, ba`zan esa maksimal ba- landliklari 60-70 m gacha etadi. Kizilqumning markaziy qismlarida esa do`ng qumlari mavjud bo`lib, ular xam mustahkamlangan. Qizilqum okrugida barxanlar nisbatan kam bo`lib, ular aholi yashaydigan joylarda, quduqlar atrofida, Amudaryo sohillarida ko`proq joylashib, ularning xarakatga kelishi insonlarning xo`jalik faoliyati bilan bog`liq. Qizilqum okrugida taqirlar kam bo`lib, ular marza qumlar orasidagi past joylarda uchraydi. Taqirlar bahorda suv bilan qoplanib, yozga borib suv bug`lanib ketib, qurib usti qotib yorilib ketadi. Qizilqumning faqat g`arbiy qismigina Qoraqalpog`iston hududiga tegishli. Qizilqum okrugidagi eng qadimiy quruqlikka aylangan qismi bu uning platolardan ko`tarilib turgan qoldiq tog`laridir. Bu tog`lar juda xam emirilib ketgan bo`lib, bu Sulton Uvays tog`i (Ashitog` cho`qqisi 473 m). Shu sababli bu qoldiq tog` deyarli kenglik bo`ylab yo`nalib paleozoy erasining kristalli slanetslari, kvartsli slanetslari va oxaktoshlaridan tashkil topgan. Ular orasida esa granit, diorit, granodiorit va boshqa otqindi jinslar ham uchraydi. Paleozoy qoldiq tog`lari keyinchalik asta-sekin emiriladi, emirilgan (nuragan) jinslar uning quyi qismiga tushib to`planadi, oqibatda tog`lar pasayadi. Natijada dengiz suvi o`sha emirilib, pasayib qolgan paleozoy tog`larini ham bosib oladi. Bu jarayon neogen davrigacha davom etadi, so`ngra Tetis dengizi chekinib Qizilqum quruqlikka aylanadi. Paleozoy qoldiq tog`lari etaklarida bo`r va paleogen davr platolari joylashib, asosan, Qumtosh, konglamerat, mergel`, gil, qum kabi jinslardan tashkil topgan. Qizilqum okrugining qolgan tekislik qismi neogen va antropogen davrning allyuvial tekisliklaridan, asosan dengiz va Amudaryo hamda Sirdaryoning yotqiziqlaridan iborat, ustini esa qalinligi 10-12 m keladigan qumlar qoplab olgan. Qizilqum okrugida, ayniqsa, paleozoy koldiq tog`larida oltin, slyuda, feruza, asbest, boksit, simob, grafit, vol`fram, tal`k granat, yashma, island shpati kabi qazilma boyliklar, tekislik qismida esa gaz, neft`, uran, oltingugurt konlari mavjud. Qizilqum okrugida foydali qazilmalar qazib olinayotgan va qazishga tavsiya qilingan konlarni o`zlashtirish asosida oltin, uran, qurilish xom ashyolari, keyinchalik mis, boksit, strontsiy konlarini o`zlashtirish asosida ishlab chiqarish tarmoqlari, granit, oltin, bo`yoqbob minerallar, qurilish xom ashyolarini o`zlashtirish negizida tabiiy gazlarni o`zlashtirish negizida ishlab chiqarish tarmog`i vujudga kelgan. Qizilqum okrugi katta hududni egallagani uchun uning iqlimiy xususiyatlari shimoldan janubga qarab o`zgarib boradi. Qizilqumning shimoliy qismi iqlimi asosan Markaziy Osiyo antitsikloni va g`arbdan keladigan tsiklonlar ta`sirida vujudga kelsa, janubiy qismi iqlimining shakllanishida tropik havo massalarining ta`siri ancha kattadir. Shuning uchun Qizilqum okrugining qishi sovuq, davomli bulib, yanvarning o`rtacha harorati shimolida -4 -10° bo`lsa, janubida -1-2° bo`ladi. Qizilqum okrugining iqlimiy xususiyati jihatidan farqlanuvchi shimoliy qismi bilan janubiy qismi orasidagi chegara taxminan 41° shimoliy kenglik yoki -3° yanvar izotermasi orqali o`tadi. Qizilqumning shimoliy qismi iqlimining qishda shakllanishida Sibir` antitsiklonidan vujudga kelgan havo massasi muhim omil hisoblanadi. Bu havo massasi shimoli-sharqdan esib hudud haroratini pastga tushirib, quruq lekin ochiq, sovuq ob-havoni vujudga keltiradi. Shuningdek qishda bu joylarga shimoli-g`arbdan va g`arbdan keladigan tsiklon turli havo massasi xam ta`sir etib, shimoli-sharqdan esuvchi havo massasi bilan to`qnashadi. Natijada qish ob-havosining tez-tez o`zgarib ochiq ayozli ob-havo nam, nisbatan iliq ob-havo bilan almashib turadi. Ba`zi kunlari Sibir` antitsikloni bilan birga Qizilqum okrugining shimoliga Rossiya tekisligining janubi-sharqidan sovuq havo massasi ham etib kelgach, harorat pasayib, -35° gacha tushadi. Qzilqum okrugida yoz uning xamma qismida deyarli bir xil bo`lib, quruq, ochiq, issiq. Ayniqsa, uning markaziy qismi yozda qizib ketib, iyul`ning o`rtacha harorati 28°-30°ga etadi. Nisbatan pastroq, iyul`ning 26°li izotermasi okrugning shimoli- g`arbiga to`g`ri keladi. Qolgan qismlarida esa iyul`ning o`rtacha harorati 26-28° atrofida o`zgaradi. Eng issiq 46° ga etadi. Qizilqum okrugi O`zbekistonning qurg`oqchil qismlaridan biri. bo`lib, uning shimoli-g`arbida, Quyi Amudaryo okrugiga tutash qismlarida yillik yog`in miqdori 75-100 mm atrofida o`zgaradi. Qizilqum okrugida yog`in yil fasllari bo`yicha xam notekis taqsimlangan. yillik yog`inni 100% desak uning 48% bahorga 30% qishga, 19% kuzga, faqat 3% yozga to`g`ri keladi. Qizilqumda yog`inning bir qismi qor holida yog`sada, u qalin bo`lmasdan (qalinligi 20 sm ga etadi) uzoq vaqt saqlanmaydi (yiliga o`rtacha 20 kun qor qoplami bo`ladi). Okrug hududining shimoliy qismida qor oktyabr`dan aprel` oyining oxirigacha bo`lishi kutiladi. Qor qoplami yupqa bo`lib, uzoq vaqt saqlanmaganligi tufayli mollarni qishda xam yaylovda boqiladi. Lekin ba`zan qishda haroratning tez- tez pasayib ketishi chorvachilikka ancha salbiy ta`sir etadi. Qizilqum okrugida yil bo`yi shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-g`arbiy shamollar esib, tezligi o`rtacha sekundiga 3-4 m atrofida. Lekin qishda va bahorning boshlarida shimoli-sharqdan nisbatan kuchli shamollar esib turadi. Qizilqum okrugi iqdimining quruqligi (yog`inning kamligi, yozgi haroratning yuqoriligi tufayli mumkin bo`lgan bug`lanishning ko`pligi) tufayli doimiy oquvchi maxalliy suvlari yuq. Uning janubi-g`arbiy qismidan esa tranzit Amudaryo okib o`tadi, xolos. Lekin bahorda qorlar eriganda, yomg`ir ko`proq yoqqanda Qizilqumning markaziy qismidagi past tog`larda vujudga kela-digan vaqtli soylardan suv oqib, so`ngra ularning suvi qurib qoladi.. Aksincha, Qizilqumda er osti suvlari ancha ko`p. Okrugda grunt suvlari xamma qismida turon svitasi qumliklarida uchraydi. Bu tur er osti suvi, asosan, yog`inlardan to`yinadi, lekin bug`lanish katta, binobarin, sho`r (minerallashish darajasi yuqori) bo`lib, to`g`ridan-to`g`ri ichish uchun sifatsiz. Rel`efi past erlarda bu tur er osti suvlaridan yaylovlarni suv bilan ta`minlashda foydalaniladi. Qalin barxan qumlari ostida taxminan 110 m chuqurliklarda chuchuk grunt suvi mavjud bo`lib, minerallashish darajasi 0,3 dan 1,02 g/l ga etadi. Markaziy Qizil-qumdagi qoldiq tog`lar etaklaridagi prollyuvial yotqiziqlar orasida chuchuk grunt suvlarining katta miqdori mavjud. Qizilqum okrugida er osti suvining dinamik miqdori sekundiga 58-60 m 3 ni tashkil qilib Qizilqumning shimoli-g`arbida (Orol bo`yida) 43,6 m3/sek. Qizilqum okrugining shimoli-g`arbida sur-qo`ng`ir tuproq tarqalgan. Nisbatan rel`efi pastroq bo`lgan erlarda esa taqir va taqirli tuproqlar uchraydi. Bunday tur tuproqlarda chirindi kam bo`lib, gumus miqdori 0,4-0,5% gacha boradi. Qizilqum okrugi florasi cho`lga xos xususiyatlarga ega bo`lib, uzoq davom etgan jazirama quruq yoz sharoitiga moslashgan kserofit, psammofit va efemer turlidir. Okrug bahorda ko`k tusga kirib, efemer va efemeroid o`simliklari rang, qo`ng`irbosh, yaltirbosh, lolaqizg`aldoq, lola, boyg`alcha, chuchmoma, kovrak kabilar bilan qoplanadi. Lekin yozning boshlanishi bilan efemer va efemeroid o`simliklari sarg`ayib qurib qoladi, so`ngra o`z vegetatsiyasini psammofit, kserofit tur o`simliklari davom ettiradi. Okrugning mustahkamlashgan qumliklarida juzg`un, oq saksovul, quyonsuyaq qum akatsiyasi, qondim, urg`ochi (mayda) selin kabi o`simliklar o`sadi. Qizilqumnivg markaziy qismidagi sur qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan qoldiq tog`larda va tog` etaklarida shuvoq, burgan, tereskan, toshburgan, saksovul o`sadi. Okrugning sho`rxok-sho`rtob va sho`rxok-botqoq tuproqlar tarqalgan botiqlarida qora saksovul, yulg`un, baliqko`z, sarisazan, qorabaroq, potash va boshqa bir yillik sho`ralar uchraydi. Taqir va taqirli tuproqlar mavjud bo`lgan erlarda donasho`r, bir yillik sho`ralar o`sadi. Okrug zoogeografik xususiyati jihatidan Turon provintsiyasining Qizilqum zoogeografik rayoniga mansubdir. Okrug hayvonot olami Turkiston cho`llariga xos bo`lgan vakillar bilan tavsiflanadi. Lekin okrugda taroq barmoqli qo`shoyoq, xo`jasavdogar kabi endemik vakillar mavjud. Qizilqum okrugining ko`p qismini qumli-cho`llar tashkil etib, unda kemiruvchilardan ingichka oyoqli yumronqoziq, qum sichqoni, shalpangquloq, qo`shoyoqlar, toshbaqa, tipratikan kabilar yashaydi. Sudralib yuruvchilardan dumaloq boshli kaltakesak agama, echkemar, stsink gekkoni, o`kilon, qum burma iloni, efa iloni (charx ilon) yashaydi. Qumli cho`llarda sut emizuvchilardan cho`l mushugi, jayron, xongul, sayg`oq (oq quyruq), bo`ri, tulki, quyon uchraydi. Xasharotlardan esa chayon, qoraqurt, tarantul, falang, chigirtka bor. Qizilqum okrugining Amudaryo sohilarida to`qayzorlar xam mavjud bo`lib, unda g`oz, o`rdak qirg`ovul, to`ng`iz kabi hayvonlar bor. Qizilqum okrugida qushlardan xo`jasavdogar, yilqichi, tentakqush, so`fito`rg`ay, yo`rg`a tuvaloq, qum chumchug`i kabilar uchraydi. Qizilqum okrugidagi Amudaryo sohillarida joylashgan to`qay landshafti va u erdagi o`simlik hamda hayvonlarni (xongul, jayron, to`ng`iz, qirg`ovul, o`rdak g`oz va bosh.) muxofaza qilish uchun Qizilqum qo`riqxonasi tashkil etilgan. Qizilqum okrugi tabiiy boyliklarga serob hudud xisoblanadi. Eng muhim boyligi mineral resurslari (oltin, uran, gaz, fosforit, korund, grafit)dir. Bundan tashqari okrugda iqlim, resurslari, yaylov-o`tloqlari, er osti suvlari, mo`yna beruvchi hayvonlari xam mavjud bo`lib, ular yurt boyligidir. Qizilqum va Orol okrugi o`z navbatida Sultonvays va Dengiz bo`yi kabi tabiiy- geografik rayonlarga bo`linadi. I. Sultonvays tabiiy-geografik rayoni shu nom bilan ataluvchi koldiq tog`ning va uning atrofidagi hududlarni o`z ichiga oladi. Sultonvays tog`i emirilgan va assimmetrik tuzilgan bo`lib, janubiy yon bag`riga nisbatan tik tog` Amudaryoning o`ng qirg`og`ida joylashib, kenglik bo`ylab 40-45 km ga cho`zilgan, o`rtacha kengligi 10-15 km, eng baland Ashitog` cho`qqisi 475 m ga etadi. Sultonvays tog`i g`arbga qarab pasayib bir-biridan ajralgan Shayh Jalil, Quyanchiq, Zangibobo, Jumurtog` kabi balandliklarni hosil qiladi. Iqlimi cho`lga xos xususiyatlar bilan tavsiflanib, skeletli sur-qo`ng`ir tuproq tarqalgan bo`lib, asosan shuvoq o`sadi. II. Dengiz bo`yi tabiiy geografik rayoni. Bul tabiiy geografik rayon Orol dengizidan bo`shab qolgan hududlarni egallab, Amudaryo del`tasidagi ko`llarni, batqokliklarni va qamishzorlar egallagan katta territoriyalarni o`z ichiga oladi. Rayonning egallab yotgan maydoni 45.7 ming km 2 barobar. Bu rayonda er osti suvlari juda yaqin joylashganlikdan botqoqliklar, kalin qamishzorlar bosib yotgan territoriyalar ko`p uchraydi. Tuprog`inig asosiy turlariga botqoqli tuproqlar va botqoqli-o`tloqli tuproqlar xarakterli. Orol dengizining atrofida joylashgan past tekisliklarda va oldingi suvning o`rnida juda sho`rxok tuzli tuproqlar tarqalgan. Rayonning territoriyasi faqat Qoraqalpog`istonning emas, butun O`zbekistonning eng shimolida joylashgan, shimoldan va sharqdan qisman dengiz orqali Qozog`iston bilan, janubida va g`arbida Qoraqalpog`istonning boshqa tabiiy geografik rayonlari bilan chegaralashadi. Dengiz bo`yi rayonining rel`fining shakllanishida Amudaryo va Orol dengizining ta`siri kuchli. Agar 1960 yillarda Orol bo`yi rayoni ko`p sonli ko`llardan iborat bo`lsa, xozirgi kunda qurib qolgan pastekisliklardan iborat, Amudaryo olib kelgan va to`rtlamchi davr yotqiziqlari bilan qoplangan. Iqlimi keskin kontinental, yozi quruq, qishi esa juda sovuq bo`lib keladi. Yog`in-sochinning miqdori juda kam, vegetatsion davr boshqa tabiiy geografik rayonlarga taqqoslaganda qisqa bo`ladi. Tabiiy geografik rayon respublikaning boshqa territoriyalaridan keskin farq kiladi. Masalan, To`rtko`lda yanvar` oyining o`rtacha temperaturasi -6 0 bo`lsa, bu ko`rsatkich Mo`ynoqda -7.4 0 ga teng. Iyul` oyining o`rtacha temperaturasi To`rtko`lda 28.2 0 bo`lsa, Mo`ynoqda 26.3 0 ga teng. 10 0 dan yuqori vegetatsion davrning uzoqligi To`rtko`lda 202 kun, Nukusda 192 kunni tashkil qilsa, bu ko`rsatkich Mo`ynoqda 179 kunga teng. Yillik yog`in- sochinning miqdori 105 mm ni tashkil qiladi. Rayon tabiiy o`tloqlarga va suv basseynlariga boy, bu chorvachilikni, ayniqsa go`sht-sut yo`nalishdagi qoramolchilikni rivojlantirishga imkoniyat beradi. Dengiz bo`yi tabiiy geografik rayoni Orol dengizining suv bosgan akvatoriyasini o`z ichiga olib baliqchilikni keng rivojlantirish imkoniyatiga ham ega. Xozirgi paytda Orolbo`yida baliqchilikni rivojlantirishga alohida e`tibor berilmoqda, Mo`ynoq shahriga hukumat miqiyosida e`tibor berilib, juda katta bunyodkorlik ishlari amalga oshirilmoqda. Dengizdan bo`shagan maydonlarda katta-katta saksovulzorlar barpo etilmoqda. Rayonda keyingi yillarda paydo bo`lgan ekologik tanglikni yumshatishda Orol dengizinin suvdan qurib qolgan hududlarini tuzli-changli tuproqlarning xarakatini pasaytirish ixota daraxtlarini ekish katta axamiyatga ega. Bu birinchidan tabiiy o`tloqlarning hosildorligini orttirsa, ikkinchidan tuzli-changli tuproqlarning bir joydan ikkinchi joyga harakatini kamaytiradi va to`xtatishi mumkin. Dengiz boyi tabiiy geografik rayonining yirik iqtisodiy, madaniy va ma`muriy markazi sifatida Mo`ynoq shahri ko`zga tushadi. Mo`ynoq faqat Qoraqalpog`istonda emas, O`zbekiston va Markaziy Osiyoda yirik baliq sanoati markazi bo`lgan. Shaharda hozirgi kunda 17.6 ming aholi yashaydi. Mo`ynoq xozirgi vaqtda yirik madaniy va qurilish markaziga aylanmoqda, shaharda zamonaviy inshoatlar, madaniyat markazlari bo`y tiklamoqda. Mo`ynoq shahri avtomobil` yo`li va xavo transporti liniyalari orqali Qoraqalpog`istonning paytaxti Nukus, O`zbekistonning poytaxti Toshkent shaxri va boshqa katta shaharlari bilan to`g`ridan-to`g`ri aloqaga ega. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Toshkent. 1996. 2. Baratov P va boshq. O`zbekistonning tabiiy geografiyasi. T. 1996. 3. Bekbulatov A. Istoriya geograficheskoy izuchennosti territorii qoraqalpoqstana. Nukus. 1977. 4. Matmuratov J. Qoraqolpog`istonning tabiiy geografiyasi. N. 1967. 5. Matmuratov J., Yuldashev T. Qoraqolpog`istonning suv resurslari hәm foydali qazilma boyliklari. Nukus. 1974. 6. Matmuratov J. Qoraqolpog`istonning tabiiy sharayati hәm tabiiy resurslari. Nukus. 1984. 7. Qurbaniyazov K., Samanov J. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakstana. Tashkent. 1972. 8. Umarov e. Qoraqolpog`istonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Nukus. 1999. 9. Umarov e. va boshqalar. Qoraqolpog`istonning tabiiy geografiyasi bo`yicha 7- sinflar uchun o`quv dasturi. №8 maxsus son. Toshkent «Uqituvchi» 2001.- B 363- 384 10. Umarov e. va boshqalar. Ulketanio` hәm geografiya sabag`i. Nukus, Bilim, 1993. -B 96-258 11. Urazov K. Qoraqolpog`iston geologiyasi bo`yicha qisqasha tusinik. Nukus. - 1970. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|