Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк
Ma`ruza №9 QUYI AMUDARYO OKRUGI
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ma`ruza №9
QUYI AMUDARYO OKRUGI Reja: 1. Okrugning geologik tuzilishi va rel`efi. 2. Okrugning iqlimi va iqlim resurslari. 3. Ichki suvlari va suv resurslari. 4. Tuproqlari, o`simliklari va hayvonotlar dunyosi 5. Tabiiy geografik rayonlari. Quyi Amudaryo tabiiy-geografik okrugi Qoraqum cho`li bilan Orol dengizi orasida joylashib o`z ichiga Amudaryoning qadimiy va xozirgi zamon del`tasini oladi. Okrugni g`arbdan Ustyurt, janubdan Ungizorti Qoraqumi, sharqdan Qizilqum va Sultonvays tog`lari, shimoldan esa Orol dengizi o`rab turadi. Quyi Amudaryoning ushbu chegara orasidagi maydoni 46 ming kv km ni tashkil etadi. Quyi Amudaryo okrugi janubi-sharqdan shimoli-g`arb tomonga cho`zilgan bo`lib, shu tomonga kengayib, pasayib boradi. Okrug janubda Tuyamo`yin tangligidan boshlanib, Orol dengizigacha davom etadi. Shu masofada uning uzunligi 400 km bo`lib kengligi bir xil emas. Eng janubiy qismida Tuyamo`yin tangligida okrugning kengligi taxminan 10-12 km bo`lib, shu erdan Amudaryoning qadimiy del`tasi boshlanadi va shimoli-g`arbga qarab kengayib, Xorazm-Toshxovuz tekisligini hosil qiladi hamda kengligi 75-80 km ga etadi. Amudaryoning qadimiy del`tasi Taxiatosh tangligigacha davom etadi va torayadi, so`ngra shimolga tomon yana kengayib qadimiy del`ta tugab, Amudaryoning xozirgi zamon del`tasi boshlanadi hamda Orol dengizigacha davom etadi. Shu yo`nalish bo`yicha del`ta pasayadi va kengayib, ba`zi erlarda 140-150 km ga etadi. Quyi Amudaryo okrugi antropogen davrniig allyuvial-del`ta yotqiziqlarining asta-sekin to`planishi va uning del`tasining Orol dengizi tomonga o`sishi tufayli vujudga kelgan. Binobarin, Quyi Amudaryoda quruqlikning vujudga kelish jarayoni janubi-sharqdan, ya`ni Tuyamo`yin tangligidan shimoli-g`arb, shimol tomonga qarab davom etgan. Amudaryoning xozirgi zamon del`tasini Orol dengiziga tutashgan mintaqasida «eng yosh» del`ta bo`lib, uning maydoni Orol dengizi suv sathining pasayishi xisobiga muttasil kengayib bormoqda. So`nggi 35 yil ichida Orol dengizi suv sathining 15,5 metr pasayishi tufayli uning suvi ba`zi joylarida 100 km gacha chekinib, quruqlikka aylanib qoldi. Quyi Amudaryo yotqiziqlari yoshi va litologik tuzilishi jihatidan bir xil emas. Okrugdagi eng qadimiy jinslar uning negizini tashkil etuvchi bo`r davr yotqiziqlari bo`lib ustini paleogen, neogen va antropogen jinslari qoplab olgan. Quyi Amudaryoning qadimiy del`tasi antropogen allyuvial yotqiziqlaridan (gil, gilli qum, (qumoq, qumloq va boshqa) iborat bo`lib, ularning qalinligi (bo`r davrning tub jinslari ustidan) 20 m, ba`zi joylarda 100 m. ga etadi. Shuningdek qadimiy del`ta chetlarida, ba`zi kichik botiqlarda ko`l yotqiziqlari ham uchraydi. Quyi Amudaryoning xozirgi zamon del`tasi esa, asosan, antropogen davr allyuvial, eol yotqiziqlaridan qumoq, qumli, gilli qum, gil kabi jinslardan tashkil topib, qalinligi 80- 140 m ga etadi. Orol dengizining quruqlikka aylangan qismida esa xozirgi zamon yotkiziqlari (qumoq, qumloq, gil) bo`lib, ular tarkibida xar xil tuzlar mavjud, ba`zi joylari esa botqoqlashgan. Quyi Amudaryo okrugining qadimdan sug`orib dehqonchilik qilinadigan erlari (Xorazm) da qalinligi 2-3 m ga etuvchi agroirrigatsiya qatlami vujudga kelgan. Quyi Amudaryo okrugi er usti tuzilishi jihatidan yassi tekislik bo`lib, shimolga va shimoli-g`arbga qarab bir oz nishabdir. Lekin qiyaligi juda sezilarsiz (qiyaligi 0,0017) ligi tufayli Amudaryo tarmoqlanib, ilon izi bo`lib, sekin oqadi. Shuning uchun Amudaryoning qadimiy o`zanlari vujudga kelib uning rel`efini ancha murakkablashtirgan. Usha qadimiy o`zanlar orasida nisbiy balandliklari 60-80 m ga etuvchi bir necha tepaliklar, marzalar va qoldiq tog`lar mavjud. Shular jumlasiga Quyanchiq, Qoratov, Qumbeltov, Jumirtov, Borlitov, Quskanatov, Koshqantov, Beltov, Manqir, Tuzqir, Tarimqiya, Zangibobo va boshqalar kiradi. Bu tepaliklarning ba`zilari kadim yaxlit bo`lib, daryoning «tentirab» oqishi tufayli, ular bo`laklarga bo`linib ketgan. Daryoning o`sha qadimiy o`zanlari o`rnida esa kichik ko`llar vujudga kelgan. Quyi Amudaryo okrugi hududidagi eng muhim qadimiy o`zanlari uning o`ng kirg`og`idagilari Orol tomon yo`nalgan Shortonbay, Kreyt-O`zaq Itkra-O`zaq Kora- O`zaq Kindiksay, Qorako`lsay va boshqalardir. Chap qirg`oqdan boshlanuvchi va Sariqamish botig`i tomon yo`nalgan eng qadimiy o`zani Quhnadaryo, Daryoliq va Daudan hisoblanadi. Ma`lumotlarga qaraganda XVI asrgacha Amudaryo suvining bir qismi vaqt-vaqti bilan (suvi ko`p bo`lganda) Quhnadaryo orqali Sariqamish ko`liga quyilib turgan. V. V. Tsinzerlingning ma`lumotiga ko`ra 1878 yili Amudaryo suvi toshganda Quhnadaryo o`zanidan sekundiga 60 kubometr suv uch oy Sariqamish botig`iga oqib turgan. Quyi Amudaryo rel`efining tabiiy xolatini o`zgartishda insonning xo`jalik faoliyati ham muhim rel`ef hosil kiluvchi omilga aylangan. Chunki inson o`zining ko`p asrlik xo`jalik faoliyatida Quyi Amudaryo erlarini tekislagan, jarlarni to`ldirgan, ariq va zovurlar qurgan, oqibatda okrug er usti tabiiy xolatini o`zgartgan. Quyi Amudaryo okrugi O`zbekistonning shimoli-g`arbida joylashganligi sababli qishi nisbatan sovuq, yozi esa issiq, quruq va serquyosh. Qishda okrug shimoli-sharqiy tomonidan esuvchi havo massasi ta`sirida bo`lib, harorat ancha pasayib ketadi. Bu yo`nalishdagi havo massasi ko`proq oktyabr` oyidan may oyigacha davom etadi. May oyidan boshlab shimoli-sharqiy tomondan etib keluvchi havo massasi kuchsizlanib, so`ngra shimoldan va shimoli-g`arbdan esuvchi havo massasi ustunlik qiladi. Maydan sentyabr`` oyigacha davom etadi. Sentyabr`` oyidan boshlab yana shimoli-sharqiy yo`nalishga ega bo`lgan shamollar ustunlik qilib, harorat kechalari pasayib, sovuqlar bo`lishi mumkin. Quyi Amudaryo yuqorida qayd kilganimizdeq O`zbekistonning eng sovuq hududidan biri xisoblanib, o`rtacha yillik harorat 10-12°S atrofida bo`ladi. Quyi Amudaryo okrugida qish sovuq bo`lib, yanvarning o`rtacha harorati 4,5°- 7,6°S atrofida (Xivada -4,5°, Chimboyda -7,6°) o`zgaradi. Ba`zan shimoldan va shimoli-sharqdan sovuq havo massasi kirib kelib, turib qolib, eng past haroratni (Taxiatoshda) pasaytirib yuboradi. Quyi Amudaryo okrugi O`zbekistonning eng kurg`oqchil hududi xisoblanib, yiliga 79-108 mm yog`in tushadi. Yog`in miqdori okrugning janubidan shimoliga tomon ortib boradi. Agar Xivada yillik yog`in miqdori 79 mm bo`lsa, haroratda 108 mm ga etdi. So`nggi yillarda Orol suv sathining pasayishi tufayli uning atrofida yog`in yil bo`yi bir xil tushmaydi. Eng ko`p yog`in qish va bahor fasliga, eng kam yog`in yozga to`g`ri keladi. Agar yillik yog`in miqdorini 100% desak uning 35-40% qishga, 44-45% bahorga, 7-17% yozga, 10-15% kuzga to`g`ri keladi. Bahorda ba`zan yog`in jala tarzida yog`ib, qishloq xo`jalik ekinlariga, xususan, g`o`zaning yosh nihollariga zarar keltiradi. Quyi Amudaryoda shamolning kuchi va yo`nalishi xamma qismida bir xil emas. Orol dengizi yaqinida shamolning o`rtacha tezligi sekundiga 4-5 m, okrugning janubida (Xivada) 3 m atrofida. Shamollar ko`pincha shimoliy va shimoli-sharqiy tomondan esadi. Shimoli-sharqiy shamollar ko`proq, yilning sovuq faslida esa, shimoliy va shimoli-g`arbiy shamollar yilning issiq, faslida esadi. Quyi Amudaryoda qish noyabrning birinchi yarmidan boshlanib, mart oyigacha davom etadi. Birinchi sovuq tushadigan kunlar oktyabr` oyining ikkinchi yarmidan boshlansa, oxirgi sovuqli kunlar aprelning birinchi yarmigacha davom etadi. Shunday qilib, sovuqsiz kunlar o`rtacha 193 kundan 208 kungacha (Chimboyda 193 kun, Xiva 208 kun) davom etadi. Quyi Amudaryo okrugida kuzda birinchi sovuq tushishidan oldingi effektiv haroratlar yig`indisi 1902° dan (Qo`ng`irotda) 2385° gacha (To`rtko`lda) etadi. Quyi Amudaryo okrugida Amudaryoning eski va yangi del`tasi joylashgan. Amudaryo o`zani bu qismda gox torayib, gox kengayib tarmoqlarga bo`linib oqadi. Amudaryo okrug hududida Pitnak yaqinida torayib, Tuyamo`yin tangligi hosil qiladi, vodiysining kengligi 450-480 m ga tushib qoladi, so`ngra yana kengayib 10 km ga etadi. Lekin Sultonvays, Qo`yanchiq, Qoratov, Jumurtov kabi past qoldiq tog`lar orasida Amudaryo vodiysi torayib, tangliklar hosil qiladi. Amudaryo Nukus shaxaridan quyida tarmoqlarga ajraladi. Ularning eng muhimlari Qipchoqdaryo, Oqdaryo, Erkindaryo, Ko`hnadaryo, Qortaboyuzoq, Toldiqdaryo, Qozoqdaryodir. Bu tarmoqlarning ko`pchiligi xozir Amudaryoning suvi yuqoriyuqori qismida sug`orishga sarflanishi tufayli quruq o`zanga aylanib, ularga faqat yozda vaqti-vaqti bilan suv yuboriladi. Amudaryo suvi sug`orishga sarflanishi tufayli okrugda yil sayin uning miqdori kamayib, tarmoqlarida keskin o`zgarishlar yuz bera boshladi. Faqat Quyi Amudaryo okrugidagina erlarni sug`orish uchun yiliga daryodan 24 km 3 suv olinmoqda. Natijada Amudaryo Orol dengiziga yil sayin kam suv quymoqda. Amudaryo 1960 yili Orolga 37,8 km 3 suv quygan bo`lsa, bu miqdor 1965 yilga kelib 25,2 km 3 ga, 1975 yili 10,0 km 3 ga, 1980 yili 8,3 km 3 ga, 1985 yili 2,4 km 3 ga tushib qoldi. So`nggi yillarda Amudaryo suvidan xalq xo`jalikda tejab foydalanish xisobiga 1987 yildan boshlab Orolga yana ko`proq suv quya boshladi 1988 yili 16,0 km 3 suv oqizdi. Natijada Amudaryo del`tasida keskin o`zgarish yuz berib, ko`p tarmoqlari qurib, suv faqat Oqdaryo-Ordaboyo`zak o`zani orqaligina Orolga quyilmoqda. Vaxolanki, 1960 yili Amudaryo suvi Injenero`zaq Ordobayo`zaq Ung va Chap Aqqay tarmoqlari orqali Orolga quyilar edi. Okrug hududida Amudaryoning oqimi uning umumiy oqim tartibiga (rejimiga) o`xshab, eng ko`p suv sarfi Nukus yonida iyul`-avgust oylariga (yillik oqimining 35,0%), eng kam suv sarfi esa yanvar-fevral` (yillik oqimining 6,9%) oylariga to`g`ri keladi. Amudaryo suvi zovur, oqova va boshqa toifadagi suvlarning tashlanishi tufayli minerallashish darajasi ortib, har xil kimyoviy moddalar bilan ifloslanib borishi oqibatida (qishda suvi kamayganda sho`rlik har litrda 2,5-3,0 grammgacha etadi) undan ichimlik sifatida foydalanish davlat standartiga to`g`ri kelmay qoldi. Quyi Amudaryo okrugida 100 dan ortiq ko`llar bo`lib, ularning umumiy maydoni 285 km 2 . Lekin ular okrug hududi bo`yicha notekis joylashgan. Eng ko`p ko`llar Xorazm-Sariqamish del`tasida joylashib, (60 dan ortiq) umumiy maydoni 127,74 km 2 ga teng. Ko`llarning qolgan qismi Amudaryoning xozirgi zamon del`tasida joylashgan. Amudaryoning qadimiy del`tasidagi eng katta ko`llar qatoriga To`ng`izko`l, Sho`rko`l, Ulug`-Sho`rko`l, Ziyko`l, Oqko`l, Abilko`l kabilar kiradi. Amudaryoning hozirgi zamon del`tasidagi eng muhim ko`llari Sudoch`e, Qoratereng, Xo`ja ko`l, Moshanko`l, Shegeko`llaridir. Quyi Amudaryo okrugida grunt suvining xususiyati litologik tuzilishi va rel`efiga bog`liq holda bir xil emas. Amudaryoning qadimiy del`tasi hisoblangan Xorazm-Sariqamish rel`efi tekis bo`lsada, janubi-g`arbga, ya`ni Sariqamish botig`i tomonga bir oz nishab. Shu tufayli grunt suvlari usha tomonga qarab siljiydi. Lekin Amudaryoning xozirgi zamon del`tasining rel`efi tekis bo`lganligi uchun grunt suvining siljishi juda sust. Chunki uning atrofini nisbatan baland bo`lgan erlar o`rab olgan. So`nggi yillarda Orol suvi sathining pasayishi tufayli grunt suvning shu tomonga siljishi uchun sharoit vujudga keldi. Quyi Amudaryo okrugida grunt suvi asosan Amudaryo va irrigatsiya shoxobchalaridan shimilgan suv xisobiga, qisman yog`inlardan to`yinib turadi. Okrugda grunt suvi er betiga ancha yaqin bo`lib, uning urti va yillik chuqurligi sug`oriladigan zonada 0,83-2,69 m. Sho`r yuvish va vegetatsiya davrida grunt suv sathi ko`tarilib, chuqurligi 0,4-0,6 m tashkil etadi. Qishda grunt suvining satdxida pasayib 2,2-3,6 m ga tushadi. Grunt suv sathi sug`oriladigan zonadan tashqarida chuqurlashib boradi. Sug`oriladigan chetlarida chuqurligi 10-15 m bo`lsa, okrugning cho`llar bilan tutashgan qismida 20-30 m ga etadi. Quyi Amudaryo okrugida tuproq hosil qiluvchi omillarning (ona jinsi, rel`efi, iqlimi, er osti suvlari, o`simlik qoplami) xususiyatlari turlicha bo`lganligi tufayli uning tuproq qoplami ham bir xil emas. Okrugning ko`p qismini o`tloq-qayir allyuvial, sug`oriladigan o`tloq (o`tloq-voha) tuproqlari tashkil qiladi. O`tloq, qayir allyuvial va o`tloq-botqoq tuproq turlari asosan Amudaryoning hozirgi zamon del`tasining quyi qismining markazida joylashib, ustki qismida chirindi miqdori 2-3% ga etadi. Bu tuproq turi hamma qismida sho`rlashgan emas, faqat pastqam, grunt suvi er yuzasiga yaqin bo`lgan joylarda sho`rlashgan. Bunday joylarda, yana botqoq sho`rxok tuproqlar ham uchraydi. Sug`oriladigan o`tloq (o`tloq-voha) tuprog`i esa asosan Amudaryoning qadimiy del`tasida va hozirgi zamon del`tasining yuqori qismidagi o`tloq-qayir allyuvial va o`tloq-botqoq tuproqlar tarqalgan mintaqaning o`ng va chap tomonlarida joylashgan. Bu tuproq turi insoniyatning bir necha ming yillardan beri davom etib kelayotgan xo`jalik faoliyati ta`sirida o`zining tabiiy holati o`zgarib, madaniy voha tuprog`iga aylangan. Quyi Amudaryo okrugining ko`llari atrofida, Orol, dengizi sohillarida, qadimiy daryo o`zanlarida botqoq, o`tloq-botqoq, sho`rxok botqoq-sho`rxok tuproqlar uchraydi. Orol dengizi sohillarining sharqiy qismida OQala burnidan Qazohdaryoning quyi qismigacha bo`lgan hududlarda dengiz bo`yi sho`rxoklari joylashgan. Quyi Amudaryo okrugida sho`rxoklar yaxlit lenta hosil qilmasdan sug`oriladigan erlar orasida xam «orol» holda uchraydi. Sho`rxokli taqir tuproq turlari asosan Amudaryoning hozirgi zamon del`tasida gil yotqiziqlari mavjud bo`lgan joylarda, xususan, uning Ustyurt platosiga tutash qismida hamda Amudaryoning o`ng sohillarida joylashgan. Quyi Amudaryo okrugida cho`l qumloq tuproqlari Muynoq yarim orolida, okrugning Qizilqumga tutashgan sharqiy qismida va Amudaryoning qadimiy del`tasini Qoraqumga yaqin qismlarida uchraydi. Quyi Amudaryo okrugidagi qoldiq, qirlar hisoblangan Qumbeltau, Barlitov, Qashqantov, Beltov, Manqir, Tuzqir kabi past tog`larda sur-qo`ng`ir tuproq turi mavjud. Quyi Amudaryo o`simlik qoplami uning rel`efi, iqlimi, er osti suvlari, tuprog`i va boshq tabiiy omillarga bog`liq holda joylashgan. Shu sababli geobotanik nuqtai nazaridan okrug o`simliklari quyidagi turlarga bo`linadi; to`qay, galofit va psammofit. To`qay o`simliklar Amudaryoning hozirgi zamon del`tasidagi allyuvial, o`tloq- botqoq, botqoq va o`tloq-taqir tuproqlar tarqalgan qayirlarida katta maydonni o`z ichiga olib, qamishzorlar bilan qoplangan. Shuningdek bu erlarda qo`g`a, turang`il, yovvoyi jiyda, tol, yulg`un kabi o`simliklar xam o`sadi. To`qay o`simliklari yana Amudaryoning o`zaniga yaqin har ikkala sohillarida, suv bilan to`ladigan o`zanlarda, ko`llar atrofida xam uchraydi. To`qayzorlar ikki qavatdan (yarusdan) iborat bo`lib, yuqorisi tol, jiyda, turang`il yoki qo`g`alardan, pasti esa yulg`un, ruvaq qamish kabilardan iborat. Amudaryo del`tasining o`tloq-taqir, taqir tuproqlarda va sho`rxoklarda jing`il formatsiyasi keng maydonni ishg`ol qiladi. Lekin sho`rxoklarda va sho`rlashgan erlarda tamaris jingil formatsiyasini siqib chiqarmoqda. Quyi Amudaryo okrugining o`tloq tuproqlar tarqalgan qismlarida ruvaq bug`doyiq va ajriq kabi o`simliklar o`sadi. Shuningdek Amudaryo del`tasining quruq erlarida yantoq va ajriq ko`p. Quyi Amudaryo okrugining ba`zi joylarida sho`rxoklar ham uchraydi. Ular asosan Orol dengizining qurib qolgan sharqiy qismida, Sudoch`e ko`lining janubida joylashib, galofit o`simliklar o`sadi. Ularning eng muhimlari sarisazan, qorabaraq tamaris, potash, itsegak va bir yillik sho`ra o`simliklaridir. Quyi Amudaryodagi sur-qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan past tog`larda esa burgan, shuvoq kabilar uchraydi. Quyi Amudaryoning Kizilqum va Koraqumga tutashgan qismida, qum va qumli tuproqlar tarqalgan joylarda cho`lga xos psammofit o`simliklar selin, juzg`un, oq saksovul, kuyonsuyaq kizilcha, sho`ra mavjud. Quyi Amudaryo okrugining o`ziga xos tabiiy sharoiti uning hayvonot olamiga ham ta`sir etgan. Bu okrugda sut emizuvchilar, qushlar, baliqlar boshqa okruglarga nisbatan ko`proq tarqalgan. Qushlarning 222 turi, sut emizuvchilarning 31 turi (asosan kemiruvchilar), baliqlarning esa 30 turi mavjud. Quyi Amudaryoning antropogen landshafti (sug`orilib o`zlashtirilgan hududlarda) mavjud bo`lgan katta qismida uy sichqoni, kursichqon, plastiksimon tishli kalamush, tipratikan va har xil qushlar (chumchuq, mayna, zarg`aldoq, bedana) yashaydi. Daryo qayirlarida, ko`llarda qushlardan - qirg`ovul, g`oz, o`rdak oqqush, qo`ton, birqozon (soqoqush), chayka, qorabuzov, chittaq baklan, pelikan, laylaq chumchuqlar; sut emizuvchilardan ondatra, tulki, chiyabo`ri, to`qay mushugi, bo`rsiq. Quyi Amudaryo del`tasining Kizilqum va Qoraqumga tutashgan qismlarida va del`ta ichidagi o`zlashtirilmagan qumli cho`llarda toshbaqa, yumronqoziq, kulrang va taroq barmoqli gekkon, qum sichqoni, yumaloq boshli kaltakesak cho`l mushugi, tulki, o`qilon, efa uchraydi. Quyi Amudaryo okrugida baliqlar ko`p bo`lib, ular daryoda va uning tarmoqlarida, ko`llarda, irrigatsiya shoxobchalarida yashaydi. Eng ko`p tarqalgan laqqa baliqlar, cho`rtan baliqlari, osyotrlar losossimon baliqlar va boshqa baliqlardir. Quyi Amudaryo okrugida to`qay landshafti va u erdagi qushlar va boshqa hayvonlarni muxofaza qilish uchun Bodayto`qay ko`riqxonasi hamda Quyi Amudaryo (del`ta landshafti va u erdagi qush va baliqlarni asraydi), Nuruntubek (to`qay landshafti va cho`chqa, chiyabo`ri, kirg`ovul), Xorazm (ko`l landshafti va u erdagi suv qushlari) kabi buyurtmalar mavjud. Quyi Amudaryo okrugining tabiiy boyliklari xilma-xil bo`lib, eng muhimlari er- suv resursidir. Bu okrug hududida 2,4 mln gektarga yaqin sug`orishga yaroqli erlar mavjud. Lekin hozir 0,6 mln gektar maydondagi erlar sug`oriladi xolos. Ikkinchi muhim resursi qamishzorlari va o`tloqlaridir. Okrug hududiga 0,5 mln ga atrofida qamishzorlar mavjud edi, lekin xozir Amudaryo del`tasiga suv kam etib borayotganligi uchun uning maydoni yil sayin kamaymoqda. Qamishzorlar sifatli em-xashak silos xom ashyosidir. Ma`lumotlarga ko`ra 10 t qamishdan 8 t silos olish mumkin. Uchinchi muhim resursi sifatli mo`yna beruvchi ondatra hisob-lanadi. Lekin so`nggi yillarda Amudaryo del`tasidagi o`zanlar va ko`llarda suv qurib qolganligi tufayli ondatra terisini tayyorlash xam, baliq ovlash xam kamayib ketmoqda. Quyi Amudaryo okrugi tabiiy sharoitiga, ayniqsa tuproq o`simlik qoplamining xususiyatiga ko`ra Chimboy-Qo`ng`irot va Beltov kabi tabiiy-geografik rayonlarga bo`linadi. I. Chimboy-Qo`ng`irot tabiiy-geografik rayoni Amudaryoning hozirgi zamon del`tasi va unga har ikki tomondan yondoshgan hududlarni o`z ichiga oladi. Rayon shimolda Orol dengizi bilan, g`arbda Ustyurt okrugi bilan, sharqda Beltov rayoni bilan, janubda Xorazm rayoni bilan chegaralanadi. Rayonning qishi sovuq (yanvarning o`rtacha harorati -7,5°) va davomligi (3,5 oy), vegetatsiyali qish kuzatilmaydi, yoz issiq (iyul`ning harorati +26°). +10° dan yuqori bo`lgan kunlardagi haroratning yig`indisi 3800° dan oshmasligi bilan okrugdagi boshqa rayonlardan farq qiladi. Rayon quyidagi tabiiy-geografik landshaftlarga bo`linadi: 1. Orol suv sathining pasayishi tufayli quruqlikka aylangan, grunt suvi yuza va o`ta sho`r, o`simlik deyarli usmaydigan yoki siyrak holda galofit tur o`simliklar o`suvchi botqoq-sho`rxok va o`tloq-sho`rxok joylardan iborat bo`lgan landshaft. 2. Bir yillik sho`ralar o`suvchi sho`rxokli del`ta tekisliklar landshafti. Bu tur landshaft birinchi landshaftning janubida, Orolning qadimiy kirg`oqlarida hamda madaniy landshaftlar orasida uchraydi. 3. Negizi mezokaynazoy yotqiziqlaridan iborat bo`lgan, shuvoq o`suvchi sur- qo`ng`ir tuproqli past qoldiq tog`lar (Qushqantov mutloq balandligi 123 m, Qizillar mutloq balandligi 117 m) landshafti. 4. Amudaryo del`tasining o`tloq, botqoq va qayir allyuvial tuproqlari tarqalgan to`qay o`simliklari o`suvchi yangi qayir va qayirlar landshafti. 5. Amudaryoning chap sohilidagi qora saksovul o`suvchi taqir-sho`rxok tuproqli del`ta tekisliklar landshafti. 6. Amudaryoning allyuvial del`ta tekisliklarida va qayirlarida joylashgan o`tloq- allyuvial va taqir tuproqli madaniy landshaftlar. II. Beltov tabiiy-geografik rayoni Chimboy-Qo`ng`irot rayonining sharqida joylashib, janubda Qizilqum okrugi bilan shimol, shimoli-g`arbda Orol dengizi, shimoli-sharqda Qozog`iston bilan chegaralanadi. Rayon kenglik bo`ylab cho`zilgan Beltovni, Orol bo`yini, Beltovning janubi, janubi-sharqida joylashgan Okdaryo, Janadaryolarning del`ta tekisliklarini o`z ichiga oladi. Rayon okrugidagi eng sovuq qish (yanvarning o`rtacha harorati -9,2°), yozi esa eng issiq (iyul`ning o`rtacha harorati +29°) hudud hisoblanadi. Rayonda vegetatsiyali qish kuzatilmaydi, harorati +10° dan yuqori bo`lgan davrdagi haroratning yig`indisi katta bo`lib, 4180 darajaga etadi. Rayon quyidagi tabiiy-geografik landshaftlarga bo`linadi: 1. Dengiz chekinishi tufayli quruqlikka aylangan, galofit tur o`simliklar siyrak o`suvchi sho`rxok o`tloq-sho`rxok botqoq-sho`rxoklardan iborat bo`lgan Orol dengiz kirg`oq bo`yi tekisliklar landshafti. 2. Beltovning shimolidagi saksovul o`suvchi marzasimon rel`efga ega bo`lgan eol qumli tekisliklar landshafti. 3. Negizi mezokaynazoy jinsli, shuvoq o`suvchi sur-qo`ng`ir tuproqli past qoldiq tog` (Beltov) landshafti. 4. Oqchadaryo va Janadaryo allyuvial-del`tasidagi qora saksovul o`suvchi taqir tuproqli, sho`r hamda sho`rxokli del`ta tekisliklar landshafti. |