Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк

Amudaryo del`tasi
- O`rta Osiyodagi eng katta saxrolar Qoraqum va 
Qizilqumning uchrashgan joyida joylashgan. U taxminan shimoliy kenglikning 41
0
va 44
0
xamda sharqiy uzunlikning 57
0 
va 62
0 
oralig`ida joylashgan. Amudaryo 
del`tasi Tuyamo`yindan boshlanib, shimolga borgan sari biroz kengayib, Orol 
dengizigacha etadi. er yuzasi tekislikka xos bo`lib, uning Orol dengiziga tomon 
pasayib borishi o`rtacha kilometrga 14 santimetrni tashkil qiladi. Del`ta rayonining 
egallab yotgan er maydoni va uning relefining tuzilishi kichkina qoldiq tog`lar bilan 
almashib boradi. Bularning misoli sifatida, Beltov, Qusxanatov, Qiziljar, Qirantov, 
Bo`rlitov, Ketpenshi, Geuirqal`a va boshqa qoldiq balandliklarni atab o`tsak bo`ladi. 
Bularning ichidan hajmi bo`yicha kattarog`i Qusxanatov xisoblanib, uzunligi 20 

---

kilometrga, eni esa 7 kilometrga cho`zilib yotibdi. Uning eng baland erining nisbiy 
balandligi 123 metrga teng. Del`tada Amudaryoning ko`p yillar davomida oqizib 
kelgan loyli cho`kindilardan tashkil topgan balandliklar xam uchrab turadi. Bular 
ko`pincha Amudaryo del`tasining markaziy bo`limida ko`proq uchrashadi. 
Amudaryoning del`ta bo`limida shamolning ta`sirida shakllangan rel`f 
formalari xam uchrashadi. Ularning qatoriga Turkmanqirilgan va Arzimbetqum kabi 
qumli massivlarni atashga bo`ladi. Del`tada, ayniqsa uning shimol bo`limida, suv 
toshqini va ko`llarning ta`sirida paydo bo`lgan rel`f formalari uchraydi. Bunga 
misol sifatida, Sudoch`e, Qoraumbet, Qorateran va boshqa xududlarni keltirsak 
bo`ladi. 
b) 
Ustyurt
- Amudaryo del`tasining g`arbida joylashgan. Amudaryoning 
tekislikdan Ustyurtga o`tadigan er tik jarli formaga ega bo`lib, uni mahalliy xalqlar 
chink deb ataydi. Ustyurtning shimoliy-sharqida joylashgan Orol dengizi va janubiy 
tomonidagi Sariqamish ko`lidan chink liniyasi orqali bo`linib turadi. Ustyurtning 
Qoraqalpog`istonga tegishli bo`limi 70 ming km
2
maydonni egallab, er yuzasining 
tuzilishi bo`yicha balandlik va pasttekisliklar bilan xarakterlanadi. Ustyurtda katta 
pasttekisliklar uchraydi Aspantay, Assakaovdan va Sariqamish botig`i joylashgan. 
Shoxpaxta botig`i uzunligi 6 kilometrga, eni 3 kilometrga cho`zilib, nisbiy balandligi 
18-20 metrdan oshmaydi. Shoxpaxta botig`ining tubida shamolning kuchi bilan 
paydo bo`lgan Assakaovdan oralig`ida Shorja botig`i joylashib, uzunligi 9 
kilometrga, eni 5 kilometrga cho`zilgan. 
A.Z.Geneusov, V.V.Gorbunov, N.A.Kimberglarning o`rganishlariga qaraganda. 
Ustyurtning asosiy cho`kindi tog` jinslarida sur-qo`ng`ir tuproqlar, qadimgi ko`l 
yotqiziqlarida taqirli sho`rxok tuproqlar ko`pchilikni tashkil qiladi. Izvestnyakli 
yotqiziqlar bilan qoplangan xududlarda sur-qo`ng`ir tuproqlar ko`proq tarqalgan. 
Shunday qilib, Qoraqalpog`iston Ustyurtining er yuzasining tuzilishi va tuproq 
katlamlaridagi o`zgachaliklar uning o`simlik va hayvonot dunyosining tarkibida 
o`ziga xos katta o`zgarishlarni paydo etadi. 
v) 
Qizilqum saxrosi
- Amudaryo del`tasining janubiy sharqida joylashgan, 20 
mln. gektar maydonni egallab yotibdi. Shundan Qoraqalpog`istonga tegishli 
yaylovlar 3.2 mln. gektarni egallab, o`tloqlarning yillik zaxirasi 6-7 mln. tsentnerni 
tashkil qiladi. Qizilqumning Qoraqalpog`iston bo`limi, g`arbida Amudaryo 
del`tasidagi alyuvial` tekislik bilan, sharqida va janubida Markaziy Qizilqum bilan, 
shimoliy-g`arbida Orol dengizi bilan chegarolashadi. 
Qoraqalpog`iston Qizilqumning shimoliy bo`limi qurg`oq soy-jilg`alar bilan 
tilkimlanib, er yuzasi to`lqinlangan tekislik kumlardan iborat. Bu qumlar Amudaryo 
va 
Sirdaryoning 
qadimgi 
o`zanlarining 
yotqiziqlaridan 
paydo 
bo`lgan. 
Qoraqalpog`iston Qizilqumining janubiy bo`limini Sulton-Uvays tog`i egallab 
yotibdi. Qoraqalpog`iston Qizilqumining shimol bo`limi qum Orolash soz allyuvial` 
tekis yotqiziqlaridan tuzilib, ular ko`pchilik sharoitlarda yuvilib ketgan uchinchi 
davrning asosiy jinslarining ustida uchraydi. Buni Beltov va boshqa uchlamchi davr 
qoldiq tog`larning rel`efi tasdiqlaydi. 
Qoraqalpog`iston 
Qizilqumining 
tuproq 
turlari 
Amudaryo 
del`tasiga 
solishtirganda butunlay o`zgacha, buning asosiy tuprog`ining turlariga qumli 
tuproqlar bilan sur-qo`ng`ir tuproqlar yotadi. Sur qo`ng`ir tuproqlar Sulton-Uvays
atrofida va boshqa qoldiq tog`larda uchraydi. Yarim bekingan ko`chmanchi esuvchi 
kumlarda ko`pincha qumli tuproqlar uchrashadi. 

---