Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк

Qoraqalpog`istonning geografik o`rganilish tarixi 
1. Qoraqalpog`iston o`lkasining tabiati xaqida qadimiy geografik tasavvurlar 
(Yunon, Rim, Xorazm olimlarining Orol bo`yi tabiatini o`rganish to`g`risida yozma 
bayonnomalar) 
2. Xorazm tekisligi va Qoraqalpog`iston o`lkasi haqidagi XII-asrda Al- 
Xorazmiy, Al-Beruniy mexnatlari va Rossiya olimlarining mexnatlari. (Cherkasskiy 
A.V., A. Berg-1825, A.I. Butakov-1848) 
3. Qoraqalpog`iston o`lkasining XIX-XX-asrdagi geografik o`rganilish tarixi. 
O`lkamizning geografik o`rganilish tarixi ikki yarim ming yildan ortiq vaqtni o`z 
ichiga oladi. Buyuk grek olimlari Gerodot, Arrian, Strabon va Ptolomey o`z asarlarida 
Orolbo`yi tabiati, rel`efi, daryolari, ko`llari va axolisi tug`risida dastlabki ma`lumotlarni 
yozib koldirgan. Qoraqalpog`iston hududining tabiati haqidagi geografik bilimlarning 
rivojlanib borishida o`rta asrlarda yashagan arab sayyohlari Ibn-Xurdodbek, Ibn Rustad, 
Al-Ma`sudiy, Istarxiy, Yoqut ibn Batuta va boshqalar yozib koldirgan ma`lumotlar 
diqqatga sazovor. Arab geografi va sayyohi Ibn Xurdodbek o`zining «Masofalar va 
mamlakatlar kitobi» asarida Amudaryo bo`ylaridagi karvon yo`llari haqida yozib 
qoldirgan. Quyi Amudaryo voxasida, uning del`tasida zax va botqoqlik erlari, ko`llari 
Amudaryoning Orolga quyilishi va Ustyurt chinklari to`g`risida geografik ma`lumotlarni 
arab sayyoxi Ibn Rustad asarlarida uchratish mumkin. 
Qoraqalpog`iston tabiati to`g`risida dastlabki ma`lumotlarni Abu Xasan Al 
Ma`sudiy yozib qoldirgan. U Amudaryoning baland tog`lardan boshlanib, Orol ko`liga 
yana bir daryo Sirdaryoning quyilishini to`g`ri ko`rsatgan. Arab sayyoxi va geografi 
Istaxriy «Iqlimlar kitobi» asarini Orolbo`yining karta sxemasini tuzgan. Bunda 
Amudaryo va Sirdaryoning Orol ko`liga quyilishi aniq tasvirlangan. Arab sayyoxi Yokut 
ibn Abdulla Turkistonga bir necha marta sayyoxat tashkil qilib, o`lkamizda bo`lgan. U 
o`zining «Mamlakatlarning alfavit ro`yxati» nomli asarida Orolbo`yi shahrlari, karvon 
yo`llari, kanallari va tabiati haqida ko`p ma`lumotlar berdi. Mashxur arab sayyoxi va 
geografi Ibn Batuta Ustyurt, Qizilqum va Quyi Amudaryo tabiati shu o`lka axolisi va 
shaharlari to`g`risida ma`lumotlar to`plab, o`lkamizni geografik tadqiq etishning eng 
yuqori cho`qqisini egalladi. Xozirgi Qoraqalpog`iston hududidagi o`zi yashagan davr 
bo`yicha ko`pgina ma`lumotlarni O`rta asrlardagi mashxur Xorazm olimlari Xorazmiy 
va Beruniylarning asarlarida uchratish mumkin.
Qoraqalpog`istonning tabiiy-geografik o`rganilishining rivojlanishida buyuk 
komusiy olim, xamyurtimiz Abu Rayxon al-Beruniyning xizmatlari katta. U 
astronomiya, fizika, matematika, geografiya, geologiya, mineralogiya, kartografiya, 
etnografiya, botanika, tarix, adabiyot va boshqa fanlarning rivojlanishiga katta xissa 
qo`shgan va shu soxalarga bog`liq 150 dan ortiq asarlar yozgan. Shulardan «Hindiston», 
«Mineralogiya», «Kartografiya» asarlari bizgacha etib kelgan. Xamyurtimiz dunyoda 
birinchilardan bo`lib quyosh er atrofida emas, balki aksincha er quyosh atrofida aylanadi 
deb Kopernikdan 500 yil oldin geliotsentrik nazariyaga asos solish bilan birga o`z o`qi 
atrofida g`arbdan sharqqa qarab aylanishini isbotlab beradi.
Beruniyning tabiiy geografiya soxasidagi yaratgan buyuk kashfiyotlaridan biri 
dunyoda birinchi bo`lib Martin Bexaymdan 500 yil avval 995 yili ilmiy globus 
yasaganligidir. Uning globusida meridian va pOrollellar bo`lib ular yordamida geografik 
joylarning koordinatalarini aniq topish mumkin. U o`zining «Geodeziya» asarida Orol 
dengizining kelib chiqish tarixi, Amudaryoning o`tmishi, Qizilqum paleogeografiyasi va 
geologiyasi haqida fikrlar bildiradi.

---

Mashxur geograf xamyurtimiz Abu-Rayxon Beruniy jaxon geografiya faniga 
qo`shgan xissasi bilan har birimiz faxrlanishimiz kerak. Uning meroslarnini 
o`rganishimiz vazifamizdir.
XVII asrlaridan Turkiston o`lkasi bilan ruslar ham qiziqib uning geografiyasini 
o`rganishga kirishdi. Ularning asosiy maksadi Turkiston tabiatini o`rganish niqobi ostida 
bu hududni bosib olib mustamlakaga aylantirish edi. Bu maqsadga erishishi uchun 1714-
1717 yili Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchilidagi xarbiy xizmatchilardan iborat 
ekspeditsiya Kaspiy dengizi-Uzboy-Ustyurt-Amudaryo orqali Xivaga etib keladi. Bu 
ekspeditsiyani 1714 yili Rossiya imperatori Pyotr I bilan uchrashgan turkman tadbirkori, 
savdogar Xo`ja Nafas boshlab keladi.
1721-1725 yillari Florio Benevio Rossiyaning Buxoro va Xifadagi elchisi sifatida 
xizmat qilgan davrda xozirgi Qoraqalpog`iston hududi tabiati haqida juda ko`p 
ma`lumotlar to`pladi. 1825 yili polkovnik F.F.Berg boshchiligidagi ekspeditsiya shu 
hududning er yuzasining tuzilishi va iqlimini o`rganadi. 1840 yili geodezist Ivan 
Muravin boshchiligidagi ekspeditsiya kompleks tadqiqot ishlarini olib bordi. Shu 
ekspeditsiya tarkibidagi tabiatshunos E.A.Eversmanning tadqiqot ishlari juda samOroli 
bo`ldi. U Orol dengizi bo`ylarida bo`lib shu er o`simliklari, xayvonlari, er usti va er osti 
geologik tuzilishlari bo`yicha tadqiqotlar olib bordi. Bu ekspeditsiya natijasi sifatida 
«Orenburg o`lkasi tabiatining tarixi» degan kitob birinchi marta nashr ettirildi. Rossiya 
emas xatto butun evropa olimlari orasida Orol-Kaspiy oralig`idagi erlar haqidagi birinchi 
ilmiy ma`lumot chiqarildi. Shu vaqtgacha evropa olimlari orasida Ustyurt joylashgan 
hudud har xil tog` tizmalaridan iborat bo`lsa kerak degan fikrlar mavjud edi. 1847 
yilining birinchi yarmidayoq Rossiya xukumati Orol dengiziga ekspeditsiya yuborishga 
tayyorlandi. 1848 yili Orolni o`rganish ekspeditsiyasi raxbari bo`lib Aleksandr 
Ivanovich Butakov tayyorlandi. Ekspeditsiya tarkibida har xil mutaxassislikdagi olimlar 
va ukrain xalqi farzandi shoir T.G.Shevchenko xam bor edi. T.G.Shevchenkuning Orol 
tabiati bo`yicha ishlagan tasvirlari Orol dengizi va uning tabiatini tarixiy ko`z-qarashdan 
har taraflama o`rganilishi xozirgi vaqtda katta ahamiyatga ega. 1848-1849 yillardagi 
A.I.Butakov raxbarligidagi Orol dengizidagi bu ekspeditsiya natijasida Amudaryo bilan 
Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizi xaqida ko`pgina ma`lumotlar to`plandi.
Xalqning ma`naviyati va madaniyati, uning xaqiqiy tarixi o`ziga xosligi qayta 
tiklanayotgan jamiyatimizni yangilash va taraqqiy ettirish yo`lidan muvaqqiyatli 
ravishda olg`a siljitishda hal qiluvchi, belgilovchi ahamiyatga egadir. 
Amudaryoning hozirgi, qadimiy del`tasida madaniy hayot juda erta boshlangan. 
Shu sababdan Qoraqalpog`iston hududida qadimiy arxitektura yodgorliklari, qadimgi 
odamlar yashagan makonlar juda ko`plab uchraydi. Arxeologik ma`lumotlarga ko`ra 
Qoraqalpog`istonda eramizdan avvalgi yillardayok ibtidoiy odamlar ovchilik, 
chorvachilik xatto dexqonchilik bilan shug`ullangan. Bularning hammasi shu davr 
odamlarining tabiat haqida ma`lum darajada bilimga ega bo`lganligini ko`rsatadi. 
O`lkamizning geografik o`rganilish tarixi ikki yarim ming yillik vaqtni o`z ichiga 
oladi. Buyuk grek olimi Gerodot, Arrian, Strabon va Ptolomey o`z asarlarida Orol 
bo`yi tabiati, rel`efi, dashtlari, daryolari, ko`llari va aholisi to`g`risida dastlabki 
ma`lumotlarni yozib qoldirgan. Qoraqalpog`iston hududi tabiati haqidagi geografik 
bilimlarning rivojlanib borishi o`rta asrlarda yashab o`tgan arab sayyohlari Ibn 
Xurdodbek, Ibn Rustad, Al`-Ma`sudiy, Istarxiy, exud ibn Batuta va boshqalar yozib 
qoldirgan ma`lumotlar sirasiga kiritiladi.

---

Hozirgi Qoraqalpog`iston hududidagi o`zi yashagan davr geografiyasi bo`yicha 
ko`pgina ma`lumotlarni o`rta asrlarda yashagan mashxur Xorazm olimlari Xorazmiy 
va Beruniylarning asarlarida ko`rish mumkin.
Qoraqalpog`iston o`lkasini o`rganishda tabiiy geograik tasavvurlarning 
rivojlanishida buyuk komusiy olim, hamyurtimiz Abu Rayxon Beruniyning 
xizmatlari juda katta. U astronomiya, fizika, matematika, geografiya, geologiya, 
mineralogiya, kartografiya, etnografiya, botanika, tarix, adabiyot va boshqa 
fanlarning rivojlanishiga katta hissa qo`shgan va shu sohalarga bog`liq 150 dan ortiq 
asarlar 
yozgan. 
Shulardan 
«Xindiston», 
«Geodeziya», 
«Mineralogiya», 
«Kartografiya» kabi asarlar bizgacha etib kelgan. 
XVII asrdan boshlab Turkiston o`lkasi bilan ruslar ham qizikib, Chor Rossiyasi 
hukumati hozirgi Qoraqalpog`iston hududida uning iqtisodi va tabiiy sharoitini 
o`rganish bo`yicha bir nechta kompleks ekspeditsiyalari tashkil etdi. Eng dastlabki 
tadqiqot ishlari Amudaryoning Uzboy orqali Kaspiy dengiziga tutashishini 
aniqlashga yo`naltirildi. 1879-1880 yillari rus olimi A.A.Gluxovskiy boshchiligidagi 
ekspeditsiya tadqiqot ishlarini olib bordi.
XX asrning ikkinchi yarmida Qoraqalpog`iston hududida geografik tadqiqot 
ishlarining hajmi ancha kengaydi. Gidrometeorologik kuzatish joylari ko`paydi. 1932 
yili A.I.Smol`ko Qoraqalpog`iston hududining neft` va gazga boy ekanligini isbotlab 
berdi. 1937 yildan boshlab S.R.Tolstov boshqargan «Xorazm» etnografik 
ekspeditsiyasi uzoq yillar davomida o`lkamizda ishlab, 1960 yili Amudaryoning quyi 
oqimi, Sariqamish, Uzboy haqida asarni nashrdan chiqardi.
Qoraqalpog`iston hududining er osti qazilma boylik konlarini, o`simlik va 
hayvonotlar dunyosini, agroiqlim resurslarini, tuprog`ini. ekologik muhitni, iqtisodiy 
geografik muammolarini o`rganishda taniqli olim akademik O.Akramxodjaev, 
professor A.Rafikov, professor J.Matmuratov, dotsent A.Bekbo`latov, olim 
J.Samanov, professor E.Umarov, professor B.Jollibekov va boshqalarning hissalari 
benihoya katta bo`ldi.