Дузлылы2ыны4 81м патасланы7 д1режесини4 жо3арылы2ына байланыслы, бул т6рдеги су7лары толы2ы менен усы ма3сетке пайдаланы7 м6мк

Богданович Н.В. 
Некоторые особенности почвообразования в дельте Аму-
Дарьи. Труды института почвоведения АН УзССР. Ташкент, qott.

---

Botqoqli tuproqlar del`tadagi tuproqlarning boshqa turlariga qaraganda 
namlikning muntazam etarli bo`lishi bilan xarakterlanadi. Sababi botqoqli 
tuproqlarda er osti suvlarining sathi tuproq yuzasiga yaqin joylashgan bo`ladi. 
Botqoqli tuproqlar uchraydigan erlar Amudaryoda suv ko`p bo`luvchi oylarda 
birinchi navbatda suv olish xavfi bor bo`lgan territoriyalar. Shuning uchun ham 
botqoqli tuproqlarda tirikchilik uchun kislorod etishmovchiligi kuzatiladi. Shu bois 
bu turlardagi tuproqlarda o`simliklarning ildiz sistemasi ko`pincha uning faqat yuqori 
qismidagina yaxshi rivojlanadi. 
Botqoqli-o`tloqli tuproqlar
 
botqoqli botiqlarning yonbag`irlariga, Amudaryo va 
uning 
tarmoqlarining 
o`zanlariga 
yaqin 
joylashgan 
joylardagi 
balandroq 
uchastkalarga xarakterli. Ular o`tloqli tuproqlarning ichidagi kichik-kichik botiqlarda 
uchraydi. Botqoqli-o`tloqli tuproqlar botqoqli tuproqlarga o`xshab, er osti suvlarining 
erning betiga yaqin joylashganligi xarakterli. Ular bu tuproqlar joylashgan joylarda 
ko`pincha 1-1,5 metr chuqurlikda uchraydi. Shuning uchun ham botqoqli va botqoqli-
o`tloqli tuproqlar uchraydigan erlar dexqonchilikda noqulay hisoblanadi. Hozirgi 
vaqtda ular asosan yaylov sifatida foydalaniladi. 
Botqoqli-o`tloqli tuproqlarni yaxshilash bo`yicha asosiy vazifa er osti 
suvlarining sathini pasaytirish, sho`r erlarni chayib suvg`orishdan iborat. Shuningdek 
bunday erlarni chuqur haydab, yumshatib, tuproqni shamolatish ishlarini olib borish 
kerak. 
Geografik joylashgan o`rni bo`yicha botqoqli va botqoqli-o`tloqli tuproqlar 
asosan Amudaryoning «harakatdagi» del`tasiga to`g`ri keladi. Lekin bu rayonning 
gidrologik rejimi juda o`zgaruvchang bo`lishiga bog`liq er osti suvining sathi haddan 
tashqari o`zgaruvchang. U shu rayonga xarakterli emas tuproqning boshqa turlarining 
ham paydo bo`lishiga imkoniyat tug`diradi. Bu rayon sharoitida boshqa turdagi 
tuproqlar faqat juda kichik xajmdagina shakllangan bo`ladi. Masalan, Amudaryoning 
«harakatdagi» del`tasi joylashgan territoriyada botqoqli va botqoqli-o`tloqli 
tuproqlarning ichida o`tloqli, o`tloqli-taqirli va hattoki taqirli tuproqlar uchraydigan 
katta massivlarni uchratish mumkin. 
O`tloqli 
tuproqlar 
ko`pincha 
respublikamizdagi 
barcha 
suvg`orish 
tarmoqlarining atroflarida uchraydi. Ular Amudaryoning del`tasidagi hozirgi 
irrigatsiya er fondining asosini tashkil qiladi. 
O`tloqli tuproqlar uchraydigan joylarda er osti suvlari sayoz joylashgan bo`lib, 
olar er sathidan 1-3 metr chuqurlikda bo`ladi. Shuning uchun ham bu turdagi 
tuproqlar er osti suvlari bilan chambarchas bog`liq bo`ladi. Qoraqalpog`istondagi 
o`tloqli tuproqlarning deyarli hammasi hozirgi vaqtda dexqonchilik uchun foydalanib 
kelinayotgan erlar. 
O`tloqli tuproqlar botqoqli va o`tloqli-botqoqli tuproqlarga o`xshab gidromorfli 
tuproqlar guruhiga kiruvchi bo`lganligidan, Amudaryoning boshqa tuproq turlariga 
qaraganda ular dexqonchilik jihatidan o`ziga xos xarakterga egaligi bilan farq qiladi. 
Bu turdagi tuproqlarda dexqonchilikda normal, yaxshi xosil olish uchun eng 
birinchi navbatda er osti suvlari sathining ko`tarilishiga yo`l qo`ymasdan, botqoqli 
va botqoqli-o`tloqli tuproqlarda bo`lsa, hattoki er osti suvlari sathining pasaytirish 
uchun ilojlar qo`llanilishi zarur. Ikkinchidan, bu turdagi tuproqlar er osti suvlari bilan 
bog`liqligi sababli, cho`l iqlimi sharoitida tuproqning yuzasida tuz to`planib qolishi 
yuz beradi. Unga qarshi agrotexnik ilojlar qo`llanilmasa, bunday turdagi 
tuproqlarning ichida sho`rxoklarning paydo bo`lishi ortib ketadi. 

---

Botqoqli, botqoqli-o`tloqli va o`tloqli tuproqlar Qoraqalpog`iston hududida 1 
mln. 93 ming gektar erni egallab, u butun respublikamizdagi tuproqlarning 
joylashgan maydonining 8,1% tashkil qiladi. Ularning ichida dexqonchilikda juda 
ahamiyatli o`tloqli tuproqlar. Ular respublikamizda 500 ming gektarga yaqin 
territoriyada uchraydi. 
O`tloqli-taqirli tuproqlar
 
o`tloqli tuproqlarning atrofida juda tor doirada 
joylashgan. Ularning ko`pchilik bo`limi hozirgi vaqtda dexqonchilik bilan band. 
Faqat Amudaryoning hozirgi o`zani bo`ylaridagi katta bo`lmagan maydondagina 
to`qay o`simliklari qoplab olgan erlar xisoblanadi. O`tloqli-taqirli tuproqlar 
Qoraqalpog`istonda 271 ming gektar maydonni egallaydi. 
Taqirli tuproqlar respublikamizdagi hozirgi vaqtdagi dexqonchilik zonasidan 
tashqarida joylashgan. 
Taqirli tuproqlar ko`pincha Amudaryo del`tasining shimoli-sharqiy, g`arbiy va 
janubiy-sharqiy bo`limlarida keng tarqalgan. 
Umumiy olganda, taqirli tuproqlar Amudaryo del`tasidagi juda ko`p tarqalgan 
tuproqlar turiga kiradi. Ular butun Qoraqalpog`istonning 907 ming gektar maydonni 
egallab yotibdi.
1
U umumiy tuproqlarning egallagan maydoniga qaraganda ikki hissa 
ko`p. Lekin bugingi kungacha ularning faqat juda az bo`limigina dexqonchilik uchun 
o`zlashtirilgan. Shuning uchun ham taqirli tuproqlar dexqonchilik jihatidan 
respublikamizdagi juda istiqbolli territoriyalar xisoblanadi. 
Taqirlar Amudaryoning del`tasida, ko`pincha taqirli tuproqlar joylashgan 
massivlari har erda orol ko`rinishida uchraydi. Taqirlar Qoraqalpog`iston Ustyurti va 
Qizilqumida da ko`plab uchratsa bo`ladi. Taqirlar butun Qoraqalpog`iston hududida 
33 ming gektar maydonni egallaydi. Taqirlar dexqonchilik jihatidan o`zlashtirishga 
juda qiyin uchastkalar. 
Tuproq yaxshi rivojlanmagan qumlar va qum massivlari respublikamizda 2 mln. 
164 ming gektar maydonni egallaydi. Ularning ko`pchilik bo`limi Qoraqalpog`iston 
Qizilqumiga to`g`ri keladi. Amudaryoning del`tasi va Qoraqalpog`iston Ustyurtida 
bo`lsa ular faqat har er har erdagina qum massivlarini paydo etadi. 
Qoraqalpog`istonda sho`rxoklar uning barcha hududida uchraydi. Sho`rxoklar 
Qoraqalpog`iston Ustyurtida, ayniqsa botiqlar bilan botiqlarning tagida xarakterli. 
Qoraqalpog`iston Qizilqumida bo`lsa, u ko`pincha Orol dengizi sohilidagi doirada 
uchraydi. 
Sho`rxoklar odatda Amudaryoning del`tasidagi tuproqlarning barcha turlarining 
ichida, lekin juda kishik masshtabda uchraydi. Sho`rxoklar butun Qoraqalpog`iston er 
fonnining 4,7% egallab, 635 000 ga maydonni o`z ichiga oladi. 
Egallagan maydoni bo`yicha bizning respublikamizda sur-qo`ng`ir tuproqlar 
birinchi o`rinda turadi. Bu turdagi tuproqlar orol ko`rinishida qadimgi qoldiq tog` 
hisoblanuvchi Sulton Uvays tog`i, Beltov, Qusxanatov, Qiziljar, Qirantov 
ustyurtliklarida uchraydi. Ularning keng masshtabda tarqalishi Qoraqalpog`iston 
Ustyurtiga xarakterli. 
Sur-qo`ng`ir tuproqlar
 
Qoraqalpog`iston Ustyurtining Orol dengizi sohilidagi 
shimoldan janubga 150 km, Orol dengizidan g`arbga qarab 200 km ga cho`zilgan 
doirada va barcha botiqlar bilan botiqlarning yonbag`irlarida, Qorabovur, janubiy 
1